Научная статья на тему 'Таълим жараёнида технологияларни қўллаш'

Таълим жараёнида технологияларни қўллаш Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1227
178
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
технология / маъруза / таълим модули / лойиҳали таълим / замонавий дидактика / талаба / ўқитувчи / мустақил фикрлаш. / technology / lectures / training module / the project of education / modern didactics / students / teachers / independent thought

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Юлдашев Ж. Ғ., Абдуллаева Н. А.

Мақолада профессор-ўқитувчининг маъруза дарсини замонавий дидактик жиҳатдан ташкил этиш ҳақида фикрлар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPMENT OF THE EDUCATION PROCESS TECHNOLOGY

The article is devated to prepare the professor-teacher to process of interactive lecture organization on the basis of modul block and issues of educating projection.

Текст научной работы на тему «Таълим жараёнида технологияларни қўллаш»

Юлдашев Ж.-F.,

Низомий номидаги Тошкент

давлат педагогика университети профессори,

педагогика фанлари доктори;

Абдуллаева Н.А.,

тадк,ик,отчи

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ КУЛЛАШ

ЮЛДАШЕВ Ж.¥., АБДУЛЛАЕВА Н.А. ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ КрЛЛАШ

Маколада профессор-укитувчининг маъруза дарсини замонавий дидактик жихатдан ташкил этиш хакида фикрлар баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: технология, маъруза, таълим модули, лойихали таълим, замонавий дидактика, талаба, укитувчи, мустакил фикрлаш.

ЮЛДАШЕВ Ж.Г., АБДУЛЛАЕВА Н.А. ПРИМЕНЕНИЕ ТЕХНОЛОГИЙ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ

Настоящая статья посвящена подготовке профессорско-преподавательского состава к интерактивному процессу или организации лекции на основе модульного блока и вопросам проектирования образования.

Ключевые слова и понятия: технология, лекция, учебный модуль, проект в области образования, современная дидактика, студент, преподаватель, независимое мышление.

YULDASHEV J.G., ABDULLAYEVA N.A. DEVELOPMENT OF THE EDUCATION PROCESS TECHNOLOGY

The article is devated to prepare the professor-teacher to process of interactive lecture organization on the basis of modul block and issues of educating projection.

Keywords: technology, lectures, training module, the project of education, modern didactics, students, teachers, independent thought.

Мамлакатимизда «Таълим тутрисида»ги Цонун, Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини таълим жараёнига татбик этишнинг сунгги боскичи - сифат ва самарадорликни таъ-минловчи масъулиятли даври давом этмокда.

Олий таълим муассасалари, касб-хунар коллежлари, академик лицейларнинг моддий базаси кун сайин мустахкамланиб бормокда. Улар замонавий укув хоналари ва лаборатория жихозлари, замонавий ахборот воси-талари, ахборот-ресурс марказлари билан таъминланмокда.

Олий укув муассасалари олий таълим стан-дартлари, меъёрий-укув режалари, модерни-

зация килинган дастурлар, укув кулланмалари билан таъминланмокда.

Бир суз билан айтганда, таълим-тарбиявий ишларни олиб бориш учун барча имконият-лар яратилмокда.

Лекин таълим жараёни илм-фаннинг энг сунгги ютуклари асосида канчалик технология-лаштирилмасин, пировард натижага эришиш, яъни пухта, чукур билим бериш, юкори интеллектуал салохият, ракобатбардошлик, юкори

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

сифат, самарадорликка эришиш бевосита на-зарий ва амалий машFулотлар олиб борувчи профессор-укитувчиларнинг касбий малака-си, мах,орати, ижодкорлиги, илFор технология-лар, инновацияларни уз педагогик фаолияти-га олиб кириш ва куллай олиши мах,оратига боFлик булаверади.

Таълим-тарбия сифати ва самарадорлиги талабанинг укув мазмунларини кай даража-да узлаштиргани, уларнинг мустакил фикрлай олиши ва тафаккур фаолияти, субъект-субъект шаклида ташкил этилаётган машFулотларга боFлик.

Замонавий педагогик технологияда укув максадини аниклаш ва таълим жараёнини тех-нологиялаштириш, алгоритмлаштириш, лойи-х,алаштириш куйидагиларни кузда тутади:

- укув жараёнида талабанинг фаоллигини ошириш, унинг бевосита иштирокини таъмин-лаш, уни х,амкорликка чакириш;

- укув режада кузда тутилган дастурлар, кулланма, маъруза матнлари билан ишлаш куникмаларини х,осил килиш;

- таълим мазмуни, матнларни мустакил мутолаа килиш, куникма, малакаларни х,осил килиш;

- талабани уз фикрини билдира олиш, х,имоя кила олиш, исботлай олишга одатлантириш.

Таълимни олиб борганда педагогик мотив-лар, эх,тиёжлар, манфаатдорлик, максадларни кузда тутган х,олда укув жараёнини ташкил этиш зарур.

Профессор-укитувчилар уз предмети буйи-ча технологияларни лойих,алаши, технологик хариталарни туза олиши, малакасини эгаллаши таълим жараёнини самарали ташкил этишига олиб келади ва педагогик технологияларнинг касбий тафаккур усули ва х,ар бир мах,сули сифатида эътироф этишига имкон беради. Бу-нинг учун:

- х,ар бир профессор-укитувчи уз шахсий дастурига эга булиши, илFор технологияларни эгаллаши учун уйда, дарсдан буш вактида, ку-тубхонада, электрон дарслик, интернет оркали уз малакасини ошириши лозим;

- институт ёки кафедра кошида доимий фаолиятдаги профессор-укитувчиларни илFор педагогик технологияларни урганиш майорат мактабини ташкил этиш, тренинглар, имитация, илFор технология асосида ташкил этилган машFулотлар юзасидан узаро тажрибалар ал-

машиш машFулотларини ташкил этиш лозим. Укув жараёнида талабанинг субъект даража-сига айнан шу йуналиш мос келиши дидактика назарияси томонидан эътироф этилган.

Укув жараёнини рамзий формула ёрдамида ифодалаш мумкин:

ДЖ = М + УФ + Б бу ерда: ДЖ - дидактик жараён; М - талабанинг укишга булган мотивацияси; УФ - талабанинг укув фаолияти; Б - укув жараёнини бошкариш.

ИлFор педагогик технологияларга куйидаги таълим технологияларини келтириш мумкин:

- маъруза-семинар рефлексияли таълим технологиялари;

- модулли, блок-модулли таълим техноло-гиялари;

- лойих,алаштириш методи асосидаги таълим технологияси;

- ривожлантирувчи таълим технология-лари;

- муаммоли укитиш технологиялари;

- турли даражадаги таълим технология-лари;

- жамоа асосидаги таълим технология-лари;

- илмий изланиш вазифаларини ечиш тех-нологиялари;

- тадкикот методларидан фойдаланиш тех-нологиялари;

- дебатларга (мунораза) асосланган таълим технологияси;

- танкидий фикрлашга асосланган таълим технологияси ва х,оказо.

Биз юкорида келтирилган таълим техноло-гияларининг айримлари х,акида фикр юрита-миз.

Маъруза-семинар рефлексияли таълим технологиялари. Хозирги педагогик техноло-гиялар тизимида маъруза узига хос модуль, уни тайёрлаш ва утказиш кичик педагогик технология жараёнидан иборат. Бу жараён дастлаб маъруза учун материалларни туплаш, урганиш, тах,лил килиш, хулосаларни чикариш, тегишли амалий вазифаларни белгилаш ва уларни си-фатли амалга ошириш юзасидан тавсияларни шакллантириш боскичларидан иборат.

Маъруза мазмуни ва унинг мавзусини тула камраб олиш учун уни таркибий блокларга ажратиш яхши натижа беради. Уни куйидаги

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

V_/

1-схема. Маърузанинг таркибий блоклари ва шартли саволлари

Назарий блок Методик блок Амалий блок Тавсиялар блоки

Хулоса Назорат Тавсия

Нимани ургатиш керак? ^андай бажариш керак? Нима учун керак? Нима килиш керак? Тушунарлими? Маъкулми?

блокларга булиш мумкин: назарий блок, методик блок, амалий блок, тавсиялар блоки.

Юкорида келтирилган таркибий блокларни шартли равишда 1-схема куринишда ифода-лаш мумкин.

Маърузанинг ушбу блокларни х,осил ки-лувчи материаллари узига хос модуллар ва ал-горитмларни ташкил килади.

Маъруза модуллари - маъруза укув мате-риалларини ташкил килувчи таркибий булак-дир.

Модуллар бирламчи, турли даражада умум-лаштирилган ва айрим модулларга ажратили-ши мумкинлиги, маърузанинг модулли тизими тулик маъруза материалларини кичик ва йи-рик модулларга ажратиб олиш жуда х,ам за-рур. Шундагина х,ар бир маърузанинг мунта-зам равишда тулик, яхлит, бир бутун булиши таъминланади. Керак булганда айрим модул-ларни узгартириш ёки алмаштириш мумкин булади.

Маъруза алгоритмлари. Маърузани амал-га ошириш жараёнини унинг максадларига мувофик равишда ташкил килиш боскичлари, тартиби, изчиллиги алгоритмлари асосан мо-дулларни амалга ошириш кетма-кетлигини белгилаш ва унга риоя килиш оркали маърузанинг бошидан охиригача аник максадга йуналтирилган катъий мантикка эга булишини таъминлашга хизмат килади.

Маърузани шундай таркибий блоклар асо-сида ташкил килиш, албатта, унинг пишик-пухта ва сифатли булишни таъминлайди.

Маърузанинг таркибий блоклари буйича алох,ида кургазмали материаллар тайёрлаш ва амалда куллаш маърузанинг таъсирчанлигини оширади.

Маъруза матнларида мавзу баёни мамла-катимизда руй бераётган ижтимоий, сиёсий узгаришлар ва тараккиёт юксалиши жараё-ни, жушкинлик, х,аёт тарзи, фан ютуклари ва инновацион жараёнлар х,амда олий таълим тизимида миллий Fоя, маънавий-маърифий, маданий-тарихий кадриятларниталабаларнинг онги-шуурига сингдириш оркали уларни ва-

танпарварлик, инсонпарварлик, баFрикенглик рух,ида баркамол авлод булиб етишишлари-га эришиш, талабаларнинг тушунча, билим, куникма ва малакаларни узлаштиришлари за-рурлигини назарда тутиш лозим.

Таянч сигнал, схема, диаграмма, тасвирий материалларга алох,ида эътибор бериш керак.

Маърузани самарали утказиш. Куйида биз маърузанинг узаро фаол усули ва утказиш технологиясига тухталамиз. Хар кандай юкори савияда утказиладиган маъруза, у фактларга бой булса ^ам, узок вакт бир маромда давом этаверса, талабаларнинг эшитиш кобилиятига таъсир этиб, уларни чарчатади. Бу х,олат уларни локайд эшитувчига айлантиради.

Маъруза канча узок давом этса, самарадор-лик шунча камайиб боради.

Маърузани самарали утказиш учун нима килиш керак? Бунинг учун маърузани кичик модуль даражасида биз юкорида келтирилган талаблар асосида куйидагича ташкил этиш та-лабалар учун мотивацияни х,осил килиш имко-нини тугдиради.

Маърузачи уз маърузасини бир неча блокларга булади. Хар бир блокни 15-20 минут давом эттиради ва х,ар бир блокдан сунг тухтаб, мавзу билан боFлик киска савол-жавоб, узаро фикр алмашув утказади. Талабаларни кичик гурух,ларга булиб, мух,окама, мунораза ташкил килади. Маъруза давомида мавзу юзасидан айрим муаммоларни уртага ташлайди ва маълум вакт оралиFида бу муаммога талабаларнинг муносабатини аниклайди, уларнинг шахсий фикрини тинглайди. Хар бир фикр билдирув-чига имконият яратади. Уларни диккат билан тинглаб, танкид остига олмай, бошкаларнинг фикрини ^ам тинглайди. Бу х,олат маъруза-чига булган муносабатни ижобий томонга узгартиради, маърузага бефарк карамасликка сабаб булади. Талабалар орасида узаро фаол-лик пайдо булади. Мух,окама этилаётган мавзу билан боFлик муаммоларга кизикиш ортади. Талабаларни якка тартибда сух,батга тортиш 5 минутгача давом этиши мумкин.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

Маърузачи тингловчиларнинг кизикиши, интилиши, эх,тиёжи, хох,иши, масъулияти ошиб боришини, дарс жараёнини бошкариб боради.

Маъруза давомида мунтазам фаол иштирок этувчилар, теран фикр билдирувчилар маъру-зачининг таянчига айланади ва улар маърузачи томонидан раFбатлантириб борилади.

Маъруза давомида мавзуни аста-секин та-лабаларнинг кундалик фаолиятига доир мисол-лар билан боFлаб борилади, ечимлар таъкид-ланади ва уз навбатида талаба бундан маъруза мазмунининг кундалик х,аётда накадар зарур-лигини х,ис этади.

Мана шундай х,олатда кечган маърузалар-да талабалар вакт кандай утганини сезмай коладилар.

Маърузанинг яна давом этишини хох,лаб, бефаркликнинг урнини х,ушёрлик, сезгирлик, ички интилиш, ички излаш эгаллайди, талаба-ларнинг узлари х,ам ечимни топишда шахсан иштирок этиб, х,исса кушишга интиладилар ва улар маърузанинг мазмунини х,аётий мисол-лар оркали ёритиш иштирокчиларига айлана-дилар.

Бундай маърузалар х,ар икки томоннинг узаро фаоллигини оширади, вакт утганини сезмай, навбатдаги муноразаларга сабаб булади. Натижа шу билан тугайдики, талабада шу мавзу буйича кутубхонага кириб, илмий-методик адабиётлар, кулланмалар, даврий нашрлар, интернет хабарлари билан танишиш истаги, мустакил мутолаа килишга эх,тиёж пайдо булиши х,амда доимо уз устида ишлаш куникмасининг шаклланишига олиб келади.

Маърузада талабаларга ахборотни факат тайёр х,олда бериш максадга мувофик эмас, чунки бунда уни мустакил фикрлашга ургатишга етарлича эътибор каратилмай колади. Шунинг учун турли муаммоларни амалиётга мос ра-вишда х,ал этиш, саволларга х,аётий жавоблар-ни мустакил равишда топиш буйича уларни фаолликка, уйлашга, фикрлашга йуналтириш керак. Хар кандай маъруза самарадорлиги маърузачи профессор-укитувчининг мах,орати, матнни тузиш санъати, ижодий ёндашуви, юк-сак эмоционал нутк сох,иби сифатида узини намоён килиши, талабаларнинг уз мавзусига кизиктиришига боFлик булади.

Лойи^али таълим методлари. Бу метод интерфаол усуллардан булиб, укув максадига эришишдаги самарали методлар асосида та-

лабаларнинг мустакил билим олишлари учун жуда кул келади.

Лойих,алар асосида ташкил этилган машFу-лотларда талабалар уз мустакил тажриба-ларига суянадилар, ечимни кидирадилар, улар ахборотларни турли манбалардан, бир-бирларидан оладилар, кайта ишлайдилар, бир-бирларига етказадилар.

Бундай мух,итда талабалар ^амкорликдаги ривожлантириш, эркин фикр юритиш, ёзиш-чизиш, узаро тах,лил килиш оркали укув ма-териалларни онгли равишда узлаштириб оладилар. Талабалар ахборотларни узлари излаб-топиб, кайта ишлаб, умумлаштириб узлари х,имоя киладилар.

Шу сабабли лойих,а асосида ташкил эти-ладиган машFулотлар якка ишлаш, жуфт булиб ишлаш, кичик гурух,ларда ишлаш, катта гуру^ларда ишлаш, катта гурух,ларда муноза-ралар ташкил этиш оркали амалга оширилади.

Бундай х,олатда иш юритилганда талаба бор кобилиятлари, ички имкониятлари, тафаккур-ларини ишга солади, лойих,а ечимини топишга фаол киришади.

МашFулотларнинг лойи^алари узининг да-вомийлигига караб кичик лойи^алар, бир пара, киска муддат, уч-турт пара, узок муддат-ларга мулжалланиши мумкин.

Лойи^аларни шакллантиришда талабаларнинг эх,тиёжи, кизикиши, хох,иши, максади, кобилияти, фаолияти, интеллекти х,исобга оли-ниши талаб этилади.

МашFулотни лойи^алаштиришда ^ар бир профессор-укитувчи олдида бир савол кунда-ланг туради. Яъни, х,ар бир машFулотнинг максади, вазифаси, кетма-кетлиги, изчиллиги, уни фаоллаштириш учун нима килиш, кандай ташкил этишни режалаштириш керак? МашFулот максадини белгилаш ва уни амалга оширишда куйидагиларга риоя килиш керак:

- укув материалларни танлаш, уни дидактик талаблар асосида ташкил этиш;

- фойдаланадиган метод ва жараёнларни жих,озлаш;

- уз фаолиятини функционал ташкил этиш, талаба шахси ва гурух,ларда иш фаолиятини ташкил этиш.

Лойих,алар асосида укув жараёнини ташкил этишда машFулотни олиб борувчи фидойи-лик курсатиши, талабани рух,лантириш, уни

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

кизиктириш оркали пировард максадга эри-шиши талаб этилади.

Куйида машFулот жараёнини лойих,а асоси-да ташкил этиш боскичларини келтирамиз:

- мавзуга доир материалларни туплаш;

- таълим максади ва вазифалари мазмуни-ни белгилаш;

- таълим шакли, методи ва воситаларини танлаш;

- тушунча, билим, куникма, лойих,аларни узлаштириш учун таълим олувчида сарфлана-диган вакт бирлигини х,исобга олиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- х,ар бир боскич натижаларини олиш учун машк ва мисоллар тизимини ишлаб чикиш;

- назарий ишларни олиб бориш, тестлар, саволларни ишлаб чикиш;

- лойих,ани машFулот жараёнига татбик этиш;

- машFулот жараёнини олиб бориш ва якунлаш механизмини яратиш.

Юкорида баён этилганлар асосида куйидаги хулосаларни чикариш мумкин:

1. Лойих,а асосидаги машFулотларнинг максади мавзу мазмунини таълим жараёнида тула узлаштириб олишни кафолатлайди.

2. МашFулотларда кузда тутилган таълим стандартларидан билим, куникма, малакалар-ни узлаштириб олишга эришилади. Иложи бо-рича талабанинг узлаштириши зарур булган билим, куникма, малакалар якуний назорат дастурларида х,исобга олинади.

3. Талаба укитилибгина колмай, унга муста-кил таълим олиш ургатилади.

4. Талабага билимлар тайёр х,олда берила-вермайди, у билимларни аник манбалардан мустакил ола билишга ургатилади.

5. Барча профессор-укитувчилар педагогик технологияни узлаштириб, уз фаолиятларида фойдалана олсалар, таълим-тарбиявий ишлар-нинг пировард натижалари кафолатланади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

2. Юлдашев X.F. Педагогик технология асослари. - Т.: «Укитувчи», 2001.

3. Юлдашев X.F., Хасанов С. Педагогик технология. - Т.: «Молия», 2009.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.