Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ТИЗИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИНГ ЎРНИ'

ТАЪЛИМ ТИЗИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

684
129
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мустақил таълим / мустақил фаолият / мустақил иш / олий таълим / натижа / анализ / тажриба / таълим тизими / узлуксизлик / талаба / independent learning / independent activity / independent work / higher education / result / analysis / experience / education system / continuity / student

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шахноза Хайитова

Талабаларнинг мустақил таълим фаолиятини ташкил қилишда алоҳида ѐндашувни амалга ошириш муҳим аҳамиятга эга, бунда шахсий ѐндашув, кўпинча, таклиф этилган вазифалар мазмуни орқали танлов асосида амалга оширилади. Ушбу мақолада муаллиф томонидан бугунги кунда олий таълим муассасалари талабалари мустақил таълим олиш орқали таълим самарадорлигини ошириш, уларнинг билиш қобилиятларини ривожлантириш борасида фикр юритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF INDEPENDENT EDUCATION IN INCREASING THE EFFICIENCY OF THE EDUCATION SYSTEM

It is essential to take a separate approach to the organization of independent learning activities of students, where the individual approach is often carried out on a selective basis through the content of the proposed tasks. In this article, the author discusses how to increase the effectiveness of education through the independent learning of students in higher education today, the development of their cognitive abilities.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ТИЗИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИНГ ЎРНИ»

ТАЪЛИМ ТИЗИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА МУСТАЦИЛ

ТАЪЛИМНИНГ УРНИ

Шахноза Хайитова

Самарканд Давлат тиббиёт институти shhayitova@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Талабаларнинг мустакил таълим фаолиятини ташкил килишда алохида ёндашувни амалга ошириш мух,им ахдмиятга эга, бунда шахсий ёндашув, купинча, таклиф этилган вазифалар мазмуни оркали танлов асосида амалга оширилади. Ушбу маколада муаллиф томонидан бугунги кунда олий таълим муассасалари талабалари мустакил таълим олиш оркали таълим самарадорлигини ошириш, уларнинг билиш кобилиятларини ривожлантириш борасида фикр юритилган.

Калит сузлар: мустакил таълим, мустакил фаолият, мустакил иш, олий таълим, натижа, анализ, тажриба, таълим тизими, узлуксизлик, талаба.

THE ROLE OF INDEPENDENT EDUCATION IN INCREASING THE EFFICIENCY OF THE EDUCATION SYSTEM

Shakhnoza Xayitova

Samarkand State Medical Institute shhayitova@gmail .com

ABSTRACT

It is essential to take a separate approach to the organization of independent learning activities of students, where the individual approach is often carried out on a selective basis through the content of the proposed tasks. In this article, the author discusses how to increase the effectiveness of education through the independent learning of students in higher education today, the development of their cognitive abilities.

Keywords: independent learning, independent activity, independent work, higher education, result, analysis, experience, education system, continuity, student.

КИРИШ

Жахрн таълим сохдсидаги ривожланиш тенденциялари ахборотлашган жамиятда укитишнинг замонавий тизимини кенгрок жорий этиш ва уларнинг самарадорлигини янада оширишнинг долзарблигини курсатмокда. Европа

мамлакатларига хос глобал таълим мухитини шакллантиришга илмий ёндашувлар шуни курсатадики, таълимнинг узлуксизлиги ва амалий йуналганлигини таъминлаш, мустакил таълим олиш, ижодий ривожланишга йуналтириш, укитишнинг янги форматларини фаол ривожлантиришда замонавий таълим тизимини яратиш ва улардан фойдаланиш механизмларини такомиллаштириш алохида ахамият касб этмокда.

Ривожланган давлатлар таълим тизимининг асосий талабларидан бири замон талабларига жавоб бера оладиган, хар томонлама етук, ракобатбардош, куйилган муаммони мустакил хал килиш лаёкатига эга, уз устида ижодий ишлаб борадиган мутахассислар тайёрлашдир. Бу хусусиятларга эга булган кадрларни тайёрлашда мустакил иш тайёрлаш алохида урин тутади, чунки ахборот ва билимлар доираси жадал суръатлар билан ривожланиб бораётган хозирги кунда хамма маълумотларни факат дарс машгулотларида бериб булмайди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Куйилган муаммо ва вазифалар буйича маълум ечимга келиш хамда унинг оптимал вариантини танлаш учун керакли булган мустакил фикрлаш куникмаси мустакил ижодий ишлаш жараёнида шаклланади ва мустахкамланиб боради. Юкори малакали кадрлар тайёрлашнинг мухим омилларидан бири - бу таълим сифати ва самарадорлигини оширишдир. Таълим сифати ва самарадорлигини оширишда укитишнинг замонавий усуллари, шакл ва воситалари, муаммоли укитиш, хусусан, мустакил ишнинг ноанъанавий методлари хам мухим урин эгаллайди. Замонавий таълим жараёни бу талабаларга факат билим бериш, уларда фикрлаш кобилиятини ривожлантириш, олинган билимлардан фойдаланиш буйича укув куникмаларини шакллантиришдан иборат булмай, балки уларга мустакил билимларни кидириб топиш, узлаштириш шакллари, усуллари, воситаларини ургатишдан иборат.

Укув фаолияти методи сифатида мустакил таълим хозирги даврда шахснинг зарур турини шакллантириш воситасидир. Мустакил таълим жараёнида укитишнинг максади-объектив вокеликни етарли даражада акс эттирувчи фаолият курсатувчи уз-узини ривожлантирувчи богланишлар тизимини шакллантириш хар бир талабанинг шахсий максадига айланади.

Динамик тизимни шакллантириш ишлари хар бир талабанингг онгида бажарилиши керак ва уни хеч ким бажара олмайди. Лекин бу иш ута мураккаб

ва талабадан куп энергия талаб килади. Шунинг учун унинг муваффакияти укитувчининг малакали ёрдамини талаб килади.

Унинг мазмуни ва тузилишида талабанинг билиш мустакиллигини, дидактик максадларни мустакил хал этиш заруратини шакллантиришга каратилган тобора мураккаб вазифалар тизимидир.

Мустакил таълим жараёнида мустакил иш таълим воситаси ва укитиш шакли хамда илмий билим сифатида дидактик зиддият шакллари ва воситалари куйилган.

Бу икки томоннинг тулик бирлигига эришиш хар бир мустакил иш аник билиш вазифасини шакллантирадиган булса, у холда урганиш асосан узининг ривожлантирувчи ва ургатиш вазифаларини йукотади.

Вазифани хал этиш укитувчига талабанинг укув жараёнини максадга мувофик бошкариш ва керакли назоратни амалга ошириш имконини беради.

Мустакил таълимни биз шундай таълим воситаси деб хисоблаймиз:

• дидактик тизимга мос келади;

• Укитувчининг билимдан билимгача булган харакатининг хар бир боскичида билим вазифаларининг муайян аудиторияини хал килиш учун зарур билим, куникма ва малакалар хажми ва даражасини шакллантиради ва шунга мос равишда аклий фаолиятнинг паст даражасидан юкори даражаларига утади;

• талабаларнинг билим мустакиллиги ва фаолиятига психологик муносабатни ривожлантиради;

• талабалар узлари томонидан амалга оширилади,

• укув жараёнида индивидуал ёндашувни амалга ошириш имконини беради.

Укув жараёнида мустакил таълим фаолиятни фаоллаштириш воситаси вазифасини бажаради ва куйидаги вазифаларни бажаради:

1. Мустакил таълим ижодий билимларни онгли узлаштириш, чукурлаштириш ва кенгайтириш учун ёрдам беради;

2. Мавзуни ижодий урганиш буйича мавжуд куникмалар такомиллаштирилади ва янгилари ишлаб чикилади,

3. Талабанинг мустакил харакатлари муайян фаннинг илмий билиш усулларини англайди, ижодий билишнинг зарур куникмаларини эгаллайди.

Бу укув билимларининг энг бошлангич боскичи булиб, унда тафаккур ва билимлар дастлабки муносабатга киришади. Бу холда талабаларнинг фаоллиги паст булиб, билим мустакиллиги факат энг паст даражада - кайта ишлаб мустакиллик даражасида шаклланиши мумкин. Илгари эгалланган билимларни

TaHnaS aKTyannamTupum 3apyp SynraH Ba3uaTnapga Ta^aKKyp Ba SunuMnapHuHr y3apo öoraHKHHK gapa^acu MKopu Synagu (1-pacM).

1-pacM. Mycra^H^ Tat^HMHHH ^ao^amTupumHHHr gugaKTHK mapT-

mapoHT^apu

MYXOKAMA

EyHgafi xonnapga Sapna MaB^yg SunuMnapgaH KenuS hhkhö, TanaSa afiHaH my ÖHHHMnapHH, myHuHrgeK, Sup Karop uHguBugyan MKcaK puBo^naHraH, neKHH y TOMOHHgaH aManra omupunaguraH Top KyHuKManapHu Macananap enum ^apaeHuga aManra omupunaguraH xapaKaraap KeTMa-Kerauru Ba Hyn-fiypuKgapura MyBO^HK aManra omupagu. ^apx,aKuKar, TanaSa TonmupuK Ba SunuMnapHu y3apo Soraafigu, TonmupuK mapT-mapouraapuHu Taxnun Kunagu, MyafiaH SunuMHuHr noTeHcuan uMKoHuaTnapuHu MyaMMoHu x,an eTum ycynu cu^arnga onuS Sepagu, Sy эca yHuHr ^aonnuruHu WKopu gapa^aga TatMuHnafigu [4].

TonmupuK mapraapuHuHr, yHuHr TanaSnapu Ba SunuMnapuHuHr moc Kenumu KorauTuB 3ugguaTHu onuS Sepca, TanaSa ToMoHugaH aHraam uhmuh xaKuKarau ronamra "^anS этнm caMapacu" Synca, TanaSaHuHr ^aonnuru aHaga opTagu. OaonuaTHuHr Sy gapa^acu $aKar MyaMMonu Ba3uaTnap aparum Ba

олинган муаммоларни хал килиш шароитидагина мумкин. Бундай холатда талабанинг танкидий тафаккури махсулдор булиб, одатда, мавзу ичи ва мавзулараро богланишларга асосланган билимларни кенг Kross-тизимга утказиш билан бирга олиб борилади. Шу билан бирга, билим мустакиллиги юкори даражаларда (кисман-изланиш ва ижодий мустакиллик) талабаларнинг билиш фаолиятини муваффакиятли шакллантириш, бир фаолиятнинг иккинчиси билан алмашинишининг алохида шарти сифатида шаклланади. Бу эса талабаларнинг билим ва билиш фаолияти усулларини узлаштиришининг репродуктивлиги ва ижодий хусусиятига асосланади. Реал таълим жараёнида билиш фаолиятининг бу компонентлари уртасидаги муносабатлар диалектикаси жуда мураккабдир. У билиш объектидан хам, субъект нерв системасининг психофизиологик хусусиятларидан хам келиб чикади, бу эса фаолият жараёнларида психофизиологик функсияларнинг алмашинишини узгаришини назарда тутади. Бу тамойилнинг бузилиши талабаларда салбий рухий холатларнинг пайдо булишига олиб келади, бу уларнинг ишлашига ва билимларининг сифатига таъсир килади.

Шу билан бирга, бир катор нашрлар мустакил таълимнинг узига хос хусусиятларини аниклашга харакат килиб, унинг укув жараёнини активлаштиришдаги катта ролидан келиб чикади. Тадкикотчилар мустакил таълимнинг узига хос хусусиятларини харакатлантирувчи кучлар деб биладилар ва унда талабаларнинг уз мотивлари харакат килади [1, 3]. Укув, ижтимоий ва мехнат фаолиятининг турли турларида мустакилликни шахс сифати сифатида шакллантириш масаласини хисобга олиб, улар талабаларнинг уз фаолиятининг улкан ролини таъкидлайдилар.

Мустакил таълим куйидаги вазифаларни хал этишга хисса кушадиган куп улчовли ходиса сифатида каралади: билим узлаштиришнинг онги ва кучини ошириш; хар бир мавзу дастурига мувофик куникма ва малакаларни шакллантириш ва турли манбалардан мустакил билим олиш, уларни чукур тушуниш ва тизимга киритиш; олинган билим, куникма ва малакаларни хаётда куллаш муаммосини хал килиш, ижтимоий фойдали иш-саноат ва ички; талабаларнинг билиш кобилиятларини ривожлантириш, кузатиш, инквизитивлик, мантикий фикрлаш, билим олишда ижодий фаоллик ва бошкалар.; аклий ва жисмоний мехнат маданиятини шакллантириш; максадга еришишда мустакилликни тарбиялаш; самарали мустакил ишлаш куникмаларини шакллантириш.

Талабаларнинг мустакил таълим билиш фаолиятининг асосий вазифаси хисобланади. Уни аудитория-амалий машгулотларда ташкил этиш мустакил ишларнинг хар хил турлари ва турларидан фойдаланиб амалга оширилади.

Талабаларнинг мустакил таълими-ахборот олишга, билим ва тажрибани шакллантиришга каратилган онгли фаолиятдир. Уни тугри ташкил этиш укитувчи ишининг натижаси ва талабалар муваффакиятига бевосита таъсир курсатади. Укитувчининг бу фаолиятни ташкил этиш ва бошкариш кобилияти унинг педагогик махоратининг асосий курсаткичларидан биридир. Х,ар бир талабанинг кобилиятлари ва уларнинг имкониятларидан келиб чиккан холда, укитувчи укитишнинг шундай усуллари, методлари ва технологияларини танлай олиши керакки, бу белгиланган таълим-тарбия максадларига эришиш имконини беради. Гурухда айрим талабалар доимо фаол, тез ва кизикиш билан укитувчининг хар кандай билим ва вазифаларини бажарадилар, бошкалари еса укитишга inert ва бефарк буладилар.

Нима учун? Дунёнинг етакчи укитувчилари укув жараёнини шундай ташкил этиш мумкинки, барча талабаларнинг билим кизикиши ва фаоллиги юкори булади. Бунинг учун фаолиятда, энг аввало, укитишда ривожланадиган ва шаклланадиган билишга кизикишни шакллантириш лозим. Билиш кизикишларини шакллантириш шу имкониятни берадиган укув предметларининг мазмуни оркали хамда талабаларнинг мустакил ишлашларни ташкил этиш оркали юзага келади. Шунинг учун укув материалининг мазмунини пухта танлаш, илмий билимлар таркибидаги бойликларни курсатиш жуда мухимдир. Х,айратланиш-билишга кучли рагбат, унинг бирламчи элементидир. ^изикувчанлик билиш жараёнини бошкаради, кизикувчанлик кизикувчанликни хосил килади. Ижобий хис-туйгулар ва кучли иродали харакатлар фаол билишнинг келиб чикишида. Когнитив кизикиш ва кизикувчанлик билимларни фаол эгаллаш, кизиктирган саволларга фаол жавоб топиш ва тажриба орттиришнинг психофизиологик жараёнларини уз ичига олади. Аклий ва амалий укув-билиш жараёни эса канчалик фаол булса, унинг натижаси шунчалик самарали булади [3].

НАТИЖАЛАР

Мустакил таълимни фаоллаштириш тамойиллари бугунги кунда динамик, интенсив, максимал даражада мустакил, самарали педагогик усул ва технологияларга асосланган таълим жараёнининг узига хос хусусиятларини хисобга олган холда белгиланиши лозим. Бугунги кунда энг долзарби

талабанинг укув фаолиятидаги шахсий мавкеига асосланганлардир. Мустакил ишларни ташкил этишнинг турли шакллари, талабаларнинг мустакиллигини ривожланишига таъсир етувчи укитиш усуллари ва методларини излаб топиш укитувчининг асосий вазифаларидан биридир. Муайян тарбия усулларини танлашда унумли натижага интилиш керак.

Мустакил таълимни фаоллаштириш усулларини танлаш дарс тури, унинг таълимий ва ривожлантирувчи максад ва вазифалари хамда дарс мазмунига хам боглик. Рагбатлантириш усуллари гурухи катта кичик гурухларга булинади (2-расм).

Х,иссий рагбатлантириш усуллари

укитишда муваффащыт вазиятларини яратиш

ургяштптпя рагбатлантириш ва айблаш

укув фаолиятини ташкил этншнннг уйин шаклларидаи фойдаланиш

ИСТ1ЩООЛ

тизимини ташкил

2-расм. Миссий раFбатлантириш усуллари

Мустакил таълим хакида суз юритар еканмиз, демак: талабанинг унга булган кизикиши ва истаги, топширикларни бажаришга тайёрлиги ва онги, шахсий савиясини ошириш истаги, тизимли урганиш. Лекин билиш фаолияти мустакилликсиз мумкин эмас. Билиш фаолияти ва мустакиллик бир-биридан ажралмасдир, фаол талабалар одатда мустакилдирлар; талабанинг уз-узини фаоллиги пастлиги уни бошкаларга карам килади ва мустакилликдан махрум килади.

Талабалар фаолиятини бошкариш анъанавий равишда фаоллаштириш деб аталади. Мустакил иш талабаларни бакувват, максадга мувофик укишга, пассив ва стереотипик фаолиятни енгишга, аклий ишда пасайиш ва тургунликка ундашнинг доимий давом этадиган жараёни сифатида белгиланади. Фаоллаштиришдан асосий максад-талабалар фаоллигини шакллантириш, таълим жараёни сифатини оширишдир. Институтимиздаги педагогик амалиётимизда талабаларнинг билиш фаолиятини фаоллаштириш учун турли усуллардан фойдаланамиз. Улар орасида асосийлари хилма-хил шакл, метод ва укитиш воситалари, юзага келадиган вазиятларда уларнинг фаоллиги ва мустакиллигини рагбатлантирувчи шундай бирикмаларни танлашдир. Энг катта фаоллаштириш таъсири талабалар узлари шакллантириш ва мунозара ва мунозараларда иштирок уз фикрларини химоя керак булган вазиятларда

томонидан берилади; саволлар бериш, бахолаш ва уларнинг дустлари жавоб куриб; аудиторияда узаро текширишлар давомида мутахассис сифатида харакат; мустакил равишда аудиториядан ташкари ишлар учун мумкин булган вазифани танлаш; уз-узини бахолаш ва шахсий ютуклари тахлил утказиш; билим муаммоларга бир неча мумкин булган ечимлар топиш; профессионал муаммоларни хал килиш учун турли йулларини изланг.

ХУЛОСА

Талабаларнинг укув жараёнида мустакил таълимини фаоллаштириш талабанинг шахсий сифатларини хисобга олишда муваффакиятли давом этади, бу эса биринчи педагогик шарт сифатида белгиланиши мумкин. Бу педагогик шартнинг самарадорлиги таълим жараёнида турли тарбиявий вазифалардан фойдаланиш оркали таъминланади, бу эса талабаларнинг индивидуал хусусиятларига таяниш имконини беради.

Кайси сохада булмасин билимларни мустакил равишда эгаллашга интилиш - талаба фаолиятининг таълим муассасасидаги энг ажралиб турадиган хусусияти, мустакил укиб, билим орттириш асоси хисобланади. Таълим тизимида мустакил билим олиш, назорат килиш мустакил таълим олишнинг асосий омилларидан бири хисобланади. Мустакил билим олишда аввало, талабаларда мустакил ишлашга, эркин, ижодий фаолият юритишга ва энг асосийси мустакил фикрлашга эхтиёжни шакллантириш лозим. Умуман олганда, фаннинг укув-услубий жихатдан куллаб-кувватланиши, олий укув юртининг укув жараёнига ракамли таълим ресурсларини жорий этишалохида укув таълимини ривожлантиришга, талабаларни мустакил йуналтиришга имконият яратади ва олий таълим муассасалари укув жараёнларида талабалар мустакил таълимининг улушини ошириш зарур.

REFERENCES

1. Sh.M. Mirziyoev. "Ilm-fan yutuqlari - taraqqiyotning muhim omili". O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 30 dekabr kuni mamlakatimiz etakchi ilm-fan namoyandalari bilan uchrashuvidagi nutqi. Xalq so'zi: 2016 yil 31 dekabr. № 259 (6694)

2. Sh.M. Mirziyoev. "Jadal rivojlanayotgan iqtisodiyot uchun zamonaviy kadrlar kerak". O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 oktyabr kuni oliy ta'lim sohasini yanada rivojlantirish, kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, ilm-fan va ishlab

chiqarish integratsiyasini kengaytirish masalalariga bag'ishlangan yig'ilishdagi nutqi-Toshkent: president.uz/uz/lists/view/2107

3. B.C. Полозов Начертательная геометрия (информационно-параметрический подход в инженерных графических задачах): Учеб, пособие. Нижний Новгород, 2000. 60 с.

4. Г.И. Юшко Научно-дидактические основы организации самостоятельной работы студентов в условиях рейтинговой системы обучения: Авто-реф. дис.... канд. пед. наук. Ростов н/Д., 2001. 25 с.

5. Умиров, И. (2021). Таълим жараёнида электрон таьлим воситаларини куллашнинг педагогик-психологик омиллари. Academic research in educational sciences, 2(2).

6. Iskandarovich, U. I. (2021). Theoretical Fundamentals of Introduction of Electronic Educational Tools to the Educational Process. Central asian journal of theoretical & Applied sciences, 2(1), 1-7.

7. Asqarov, IB (2017). Bo'lajak kasb ta'limi o'qituvchilarini tadqiqot faoliyati uchun tayyorlashning asosiy bosqichlari. Sharqiy Evropa ilmiy jurnali , (5).

8. Аскаров, И. Б. (2017). Управление и планирование процессом формирования исследовательских умений и навыков будущих преподавателей профессионального образования. Школа будущего, (2), 10-15.

9. Аскаров, И. Б. (2017). ОСНОВНЫЕ ПОДХОДЫ И ПРИНЦИПЫ ПОДГОТОВКИ БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБУЧЕНИЯ К ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ. Актуальные научные исследования в современном мире, (2-6), 25-32.

10. Аскаров, И. Б. (2016). Подготовка к исследовательской деятельности будущего педагога профессионального обучения. In Педагогическое мастерство (pp. 39-42).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.