Научная статья на тему 'Талабаларнинг таълим жараенидаги компетентлигини ривожлантиришда муаммоли таълим технологияоидан фойдаланиш зарурияти'

Талабаларнинг таълим жараенидаги компетентлигини ривожлантиришда муаммоли таълим технологияоидан фойдаланиш зарурияти Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
221
220
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муаммо / муаммоли вазият / ечим / мантиқийлик / технология / компетентлик / таълим / олий таълим / талабалар / қизиқиш / мақсад / мотивация / проблема / проблемная ситуация / решение / логика / технология / компетенция / образование / высшее образование / студенты / интересы / цель / мотивация

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахимов Зокир Тоштемирович

Мақолада олий таълим муассасалари талабаларининг таълим жараёнидаги технологик компетентлигини ривожлантиришда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланиш орқали муаммолилик, мантиқийлик, ижодий ва амалий йўналганлик имкониятларини ҳамда мотивациясини юзага келтиришнинг зарурияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НЕОБХОДИМОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ПРОБЛЕМНОЙ ОБУЧАЮЩЕЙ ТЕХНОЛОГИИ В РАЗВИТИИ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ

В статье подчеркивается необходимость проблемно-логического, творческого и практического потенциала и мотивации посредством использования проблемных обучающих технологий в развитии технологической компетентности студентов высших учебных заведений.

Текст научной работы на тему «Талабаларнинг таълим жараенидаги компетентлигини ривожлантиришда муаммоли таълим технологияоидан фойдаланиш зарурияти»

Рахимов Зокир Тоштемирович,

Карши мух,андислик-ик,тисодиёт институти «Касб таълими» кафедраси мудири, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори

ТАЛАБАЛАРНИНГ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДАГИ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯОИДАН ФОЙДАЛАНИШ ЗАРУРИЯТИ

УДК: 378.046.2

РАХИМОВ З.Т. ТАЛАБАЛАРНИНГ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДАГИ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯCИДАН ФОЙДАЛАНИШ ЗАРУРИЯТИ

Маколада олий таълим муассасалари талабаларининг таълим жараёнидаги технологик компетентлигини ривожлантиришда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланиш оркали муаммолилик, мантикийлик, ижодий ва амалий йуналганлик имкониятларини х,амда мотива-циясини юзага келтиришнинг зарурияти очиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: муаммо, муаммоли вазият, ечим, мантикийлик, технология, ком-петентлик, таълим, олий таълим, талабалар, кизикиш, максад, мотивация.

РАХИМОВ З.Т. НЕОБХОДИМОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ПРОБЛЕМНОЙ ОБУЧАЮЩЕЙ ТЕХНОЛОГИИ В РАЗВИТИИ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ

В статье подчеркивается необходимость проблемно-логического, творческого и практического потенциала и мотивации посредством использования проблемных обучающих технологий в развитии технологической компетентности студентов высших учебных заведений.

Ключевые слова и понятия: проблема, проблемная ситуация, решение, логика, технология, компетенция, образование, высшее образование, студенты, интересы, цель, мотивация.

RAKHIMOVZ.T. THE NECESSITY OF PROBLEM-TRAINING TECHNOLOGY IMPLEMENTATION IN THE DEVELOPMENT OF STUDENTS' COMPETENCE IN THE EDUCATIONAL PROCESS

The article emphasizes the necessity for problem-logical, creative and practical potential and motivation through the use of problematic teaching technologies in the development of the technological competence of university students.

Keywords: problem, problem situation, decision, logic, technology, competence, education, higher education, students, interests, goal, motivation.

Мамлакатимиз тараккиёти ва истикболини таъминлаш иктисодий, ижтимоий, сиёсий ва маданий соцаларда катта узгаришлар булиши билан боглик,. Бундай узгаришлар таъ-лим тизимига цам инновацион ёндашувни талаб килади.

Бугунги кунда олий таълим профессор-укитувчисининг вазифаси - таълим жараё-нини талабаларда факат репродуктив фикр-лашни эмас, балки ижодий-креатив фикр-лашни хам шакллантирадиган йусинда ташкил килишдир. Бу масаланинг нечоFлик долзарб эканлиги хусусида Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев республикамиз укитувчи ва мураббийларига йуллаган байрам табригида: «... укув-тарбия жараёнларига замонавий таълим ва ахборот технологияла-рини, янги укув методикаларини жорий этиш буйича хали олдимизда куплаб долзарб вази-фалар турганини яхши англаймиз ва уларнинг ечими устида доимий иш олиб борамиз»1, дея таъкидлаган.

Таълим жараёнида талабаларнинг ижодий кобилиятини шакллантириш учун уларни доимо савол беришга ундаш лозим. Йук жой-дан саволнинг кандай пайдо булишини кур-сатиш, дарс охирида карама-каршиликлар ойдинлаштирилиб берилиши зарур. Хозирги даврда талабаларга маълумот ва тавсиялар-нинг маълум тупламини бериш унчалик ах,а-миятли эмас, уларнинг маълумотларни мус-такил олиши ва уз билимига айлантириши учун аник ёндашувларга эга булиши мухимдир. Бунда муаммоли таълим технологияси кул келади.

Хозирги кунда олий таълим тизимида энг самарали укитиш технологияларидан бири -муаммоли таълим технологиясидир. Унинг вазифаси фаол билиш жараёнига ундаш ва тафаккурда илмий-тадкикот услубини шакл-лантиришдир. Муаммоли таълим технологияси ижодий фаол шахс тарбияси максадларига мос келади.

Талабаларда ижодий изланиш, кичик тад-кикотларни амалга ошириш, муайян фараз-ларни илгари суриш, натижаларни асослаш, маълум хулосаларга келиш каби куникма ва малакаларни шакллантиришга хизмат

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистон укитувчи ва мураббийларига йуллаган байрам табриги. // «Халк сузи» газетаси, 2017 йил 30 октябрь.

киладиган таълим технологияси муаммоли таълим технологияси деб аталади.

Муаммоли таълим технологияси - укув материалини талаба онгида илмий изланиш асосида билиш вазифалари ва муаммоларини вужудга келтирадиган йусинда ургатишга каратилган технологиядир. Таълим жараёнида талабанинг фикрлаш фаолиятида муаммоли вазиятлар вужудга келади ва улар объектив равишда изланиш ва мантикий туFри илмий хулосалар чикаришга даъват этади.

Республикамизда олий таълим муассасала-рида замонавий педагогик технологияларни таълим жараёнида куллаш буйича таникли олимлар М.Очилов, Н.Саидахмедов, Н.Азиз-хужаевалар томонидан тупланган тажрибалар асосида2 муаммоли укитишнинг мох,ияти ва мазмуни х,акида куйидагиларни айтишимиз мумкин. Муаммоли укитишнинг мох,ияти шун-даки, талабалар узлари муаммони мустакил ечишга киришишлари керак. Шу сабабли х,ам талаба учун материаллар ва топшириклар тизими шундай тузилиши керакки, улар асо-сан, мустакил фикр юритиш ва урганишга каратилиши лозим.

Муаммоли таълим технологиясининг асо-сий максади билим олувчиларнинг муста-киллиги ва фаоллигини ошириш, тафаккурини ривожлантириш, узлаштирилган билимлар-нинг амалиётга татбик этилишини кучайти-ришдан иборатдир. Муаммоли таълим техно-гогиясининг асосий хусусияти - билим олув-чининг аклий фаоллигини ошириш, мустакил ижодий изланиш, узи учун янги билим, куникма ва малакаларни кашф этишдан иборатдир.

Замонавий педагогик технологиялар асосида таълим жараёнини ташкил этишда билим эгаллашнинг бир канча бир-бирига боFлик булган боскичлари мавжуд булиб, тайёр билимларни талабалар онгига етказиш, хоти-ралаш, хотирада саклаш, кайта хотиралаш,

2 Азизхужаева Н.Н. Педагогик технологиялар ва педагогик мах,орат. - Т.: ТДПУ, 2003. -33-б.; Очилов М. Янги педагогик технологиялар. - К,арши: «Насаф», 2000. -79-б.

1-расм. Муаммоли таълим технологиясининг асосий к,исмлари1.

Муаммоли таълим технологиясининг асосий

цисмлари

Муаммоли баён, эвристик суцбат, муаммоли намойиш, изланишга асосланган амалий машгулот, ижодий топшириц, хаёлий муаммоли тажриба, муаммо фаразларини шакллантириш, масалаларни муаммоли ечишнинг оптимал вариантларини танлаш, муаммоли вазифа, муаммоли уйин

V____J

сузлаб бериш, ёзма ифодалаш каби х,олатлар билиш, тушуниш даражасини ифодалайди. Узлаштиришнинг кейинги даражаларида олган билимларини амалда татбик этиши, маълум натижаларни кулга киритиши, тулдириши, бойитиши, узгартириши, узининг мустакил нуктаи назарига эга булиши талаб этилади.

Муаммоли таълим технологиясининг илк Fоя-лари америкалик психолог ва педагог Ж.Дьюи (1859-1952 йй.) томонидан асосланган. У 1894 йилда Чикагода укитиш укув режаси буйича эмас, балки уйин ва мех,нат асосида олиб бориладиган тажриба мактабини ташкил этган. Ж.Дьюи муаммоли таълим технологияси асоси сифатида куйидаги йуналишларни бел-гилаган2:

1) ижтимоий;

2) конструктив;

3) бадиий-ифодавий;

4) илмий-тадкикот.

Муаллиф курсатилган йуналишларда таъ-лимни ташкил этиш учун куйидаги воситалар-дан фойдаланган:

1) суз;

2) санъат асарлари;

3) техник курилмалар;

4) уйинлар;

5) мех,нат.

1 Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Х., Сайфуров Д.М., Тураев А.Б. Инновацион таълим технологиялари. - Т.: «Сано-стандарт», 2015.

2 Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Х,., Сайфуров Д.М., Тураев А.Б. Инновацион таълим технологиялари. - Т.:

«Сано-стандарт», 2015. -104-105-б.

Муаммоли укитишнинг бош психологик-педагогик максадлари куйидагилардан ибо-рат:

• талабанинг фикрлаш доираси ва коби-лиятларини устириш, ижодий куникмаларини ривожлантириш;

• муаммони мустакил ечиш ва фаол изла-ниш даврида олинган билим ва куникмалар-нинг талабалар томонидан узлаштирилиши, бунинг натижасида ушбу билим ва куникмалар анъанавий укитишдагидан кура анча мустах,кам булади;

• ностандарт муаммоларни кура олувчи, куя олувчи ва еча олувчи укувчининг фаол ижодий шахсини тарбиялаш;

• касбий муаммоли фикрлашни ривожлан-тириш - х,ар бир аник фаолиятда узининг хусу-сиятларига эга.

Муаммоли укитиш, ижодий жараёндан ностандарт илмий-укув масалаларни ностандарт усуллар билан ечишни такозо этади. Талабаларга машк учун бериладиган масала-лар, олинган билимларни мустах,камлаш ва малакалар х,осил килиш учун хизмат килса, муаммоли масалалар эса факат янги ечимлар излашга каратилади.

Маълумки, муаммоли таълимнинг максади «илмий билиш, билимлар тизими натижала-рини узлаштиришгина эмас, балки натижа-ларга эришиш йулини ^ам узлаштиришдир»3. У талабаларнинг укув материалини узлашти-ришдаги аклий изланиш, ижодий фаолликла-рига хизмат килади (1-расм).

3 Махмутов М. Мактабда проблемали таълимни ташкил этиш. - Т.: «Укитувчи», 1981. -192-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 1(74)

2-расм. Муаммоли таълим технологияси шакллари1.

Муаммоли таълимдан фойдаланиб уткази-ладиган маъруза ва амалий машFулотларга тайёрланишда куйидагилар режалаштири-лади2:

1) урганиладиган мавзунинг максад ва вазифалари, уни муаммоли таълим восита-сида урганиш имкониятлари;

2) мавзуни урганишда талабаларга берила-диган муаммоли саволлар ёки топшириклар мазмуни;

3) талабаларнинг муаммоли топширик-ларни ечишга хизмат килувчи, аввалги урган-ган билим захиралари;

4) муаммоли топширикларни х,ал этишга ёрдам берувчи талабаларнинг куникма ва малакалари;

5) топширикларни ечишга кандай кургаз-мали куроллар, воситалар керак булиши;

6) муаммоли топширикларни ечиш нати-жасида билим ва малакаларнинг тахминий х,ажми;

7) килинган ишлар ва уларнинг натижала-ридан кандай хулосалар чикариш лозимлиги х,акидаги ишлар.

Укув материалининг муаммоли такдим эти-лишининг мох,ияти шундаки, унда укитувчи билимларни тайёр х,олда такдим этмасдан, укувчилар олдига муаммоли масалалар куяди, улар ечимининг йуллари ва воситаларини излашга ундайди. Муаммо, янги билимлар ва

1 Скаткин М. Н. Содержание общего среднего образования: Проблемы и перспективы. - М.: «Знание», 1981. -С. 9б; Современные образовательные технологии / Учеб. пособие. Коллектив авторов. Под ред. Н.В.Бордовской. - М.: «КНОРУС», 2011. -С. 136-140.

2 Рахимов З., Кудратов А. Таълим жараёнидаги фаол-ликни ошириш механизмлари ва укув-услубий мажмуа-лар яратиш методикаси. - Карши: «Насаф», 2017. -31-б.

х,аракат усуллар сари узи йулга бошлайди х,амда маъруза, амалий ва тажриба машFу-лотлари шаклида (2-расм) олиб борилади.

Хар кандай савол укувчи-талабаларнинг айни саволни х,ал этишга булган кизикишлари, ички интилишларини х,осил килавермайди. Шу боис саволлар кизикарли, узида кандайдир карама-каршиликларни ифодаловчи, тала-бани х,айратга солувчи, фикрлашини фаол-лаштирадиган тарзда тузилиши лозим.

Хакикатан х,ам, муаммоли укитиш технологияси таълимнинг энг самарали технологияла-ридан булиб, унга илмий билимлар асосида муаммоли вазиятлар киритилиб, укув мате-риали анъанавий шаклда баён этилади.

Муаммоли таълим технологиясининг асо-сини муаммо (юнонча «тусик», «кийинчилик») ёки муаммоли вазият ташкил этиб, муаммоли таълим технологияси уларнинг ечимини топишга хизмат килади. Куп х,олатларда муаммо ва муаммоли вазият синонимлардек кабул килинади. Аслида эса улар бир-биридан фарк килади.

Муаммонинг таркибий цисмлари:

1) маълум билимлар;

2) номаълум билимлар;

3) мавжуд тажриба.

Педагогик муаммо - х,ал килиниши зарур, бирок, х,али ечиш усули номаълум булган педагогик характердаги масала.

Муаммони куйиш куйидаги босцичларда кечади:

1. Муаммони излаш.

2. Муаммони куйиш.

3. Муаммони х,ал килиш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 1(74)

3-расм. Муаммоли ук,итиш боск,ичлари2.

Муаммоли укитиш босцичлари

муаммонинг цуйилиши

уни ечиш йулларини аницлаш

муаммони ечишнинг энг мафул йулини танлаш

1-жавдал. Муаммони к,уйиш даражалари1.

1-сатх

Укитувчи муаммони куяди ва талабаларни уни хал килишга йуналтиради

2-сатх

Укитувчи муаммоли вазиятни баён килади ва талабаларнинг узлари мустакил равишда муаммони шакллантиради

3-сатх

Укитувчи муаммони курсатиб бермайди, балки унга талабаларни рупара килади. Талабалар муаммони англаган холда уни узлари шакллантириб, муаммони ечиш усулларини тахлил килади

муаммони ечиш

Таълим жараёнида муаммони куйиш бир неча сатхда кечади (1-жавдал).

Муаммо - илмий билишни ривожлантириш зарурлигини ифодалашнинг субъектив шакли-дир. У муаммоли вазиятда, яъни жамият ривожланиши жараёнида билиш ва билмас-лик уртасида объектив равишда вужудга кела-диган зиддият. Маълумки, утган асрнинг 60-йилларида маълумот бериш (информатив) характеридаги укитишга эътирозлар анча кучайган эди. Чунки бундай укитишда талаба-лардан фаоллик талаб килинмасди. Уша йил-лар укитишда фаоллик психологияси ва у асо-сида укув фаолияти назарияси ривожланди. Натижада таълимда укитишнинг янги-янги усуллари кулланила бошланди. Улардан бири талабаларни фаол фикрлашга ургатишдир. Бу кийин иш эмас, албатта. Бунинг учун дарс вактида талабаларга турли саволлар бери-лади. Лекин савол билан саволнинг фарки бор. Чунки масалалар жиддийлиги, характери ва йуналиши буйича турличадир. Уларни бир-биридан фарклаш керак булади. Бу масала куйиб укитиш деб аталди. Лекин «масала»

1 Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Х,., Сайфуров Д.М., Тураев А.Б. Инновацион таълим технологиялари. - Т.: «Сано-стандарт», 2015. -108-б.

2 Муаллиф ишланмалари асосида.

сузи юнон тилидан «муаммо» деб таржима килинган. Холбуки, «муаммо» сузининг маъ-носи «масала» сузи маъносидан анча теран-рокдир.

Таълим жараёнида муаммоли укитиш сама-рали, максадга мувофик булиши учун уни укув жараёни, укув-тарбия ишлари асосининг бир кисмига айлантириш зарур. Муаммоли таълим ёрдамида талабаларда укув муаммолари ва мутахассислик масалаларини ечишга тадкикий ёндашиш, мустакил тарзда урганиш махо-ратини шакллантиришни тарбиялайди.

Муаммоли укитиш технологик йул билан ривожланди. Натижада муаммоли укитишнинг турт боскичдан иборат мантикий шакли пайдо булди (3-расм).

Лекин талаба жавобини билмаган савол-ларнинг хаммаси хам муаммоли вазиятни вужудга келтирмайди. Масалан, «Тошкентда канча одам яшайди?», «Доира юзини хисобланг» каби масалаларни ечишни куйиш хали муаммоли вазият була олмайди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Укитувчи укув-билиш жараёнида карама-каршиликларга дуч келса, унинг билишга булган кизикиши янада ортади, яъни мотивация пайдо булади. Масалан, жисмларнинг сузишини урганишда «Нима учун сувга таш-ланган темир мих ботиб кетади, темир кема

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 1(74)

эса сувда сузиб юради?» деган савол муам-моли х,исобланади (чунки бу саволда карама-каршиликлар бор). Бу савол талабани киёс-лаш ва талкин этиш, тах,лил килишга ундайди ва х,атто мажбурлайди, яъни жисмларнинг суюкликда сузиш конуниятини тушунишга олиб келади. Муаммоли вазиятларни х,ал килиш усулларида асосий етакчи функциялар:

- ургатувчи: билимларнинг долзарблигини аниклашга асосланади;

- ривожлантирувчи: тах,лилий тафаккур, алох,ида фактлар оркали х,одиса ва конуний-ликни кура билишни шакллантиради;

- тарбияловчи: коммуникатив куникма-ларни шакллантиради.

Демак, муаммоли вазиятлар талабаларнинг мустакил ишларини такомиллаштиришга асос-ланган булиб, улар илмий тушунчалар, амалий куникмалар ва малакаларни шакллантириш, бошка материалларни чукур мантикий тах,лил килишга асослангандир. Агар сиз муаммоли дарс утишни истар экансиз, авваламбор, муаммоли вазиятларни яратиш йулларини билишингиз керак булади. Бунда куйидаги-ларга эътибор беринг:

- аник саволлар куясиз: умумлаштириш, исботлаш, аник мантикий фикр юритишга ундовчи;

- талабаларга фикрлашга ундовчи саволлар берилиб, унинг ечимини мустакил равишда топишни таклиф этасиз;

- назарий ва амалий топшириклар оркали талабаларни таккослаш, умумлаштириш, хуло-салар чикариш, берилган фактларни солишти-ришга даъват киласиз;

- бир саволга турли нуктаи назардан караш лозимлигини тушунтирасиз ва берилган жавобларни асослашга ундайсиз;

- талабаларга х,одисани турли вазият оркали куриб чикишни таклиф этасиз х,амда амалий иш жараёнида дуч келадиган карама-каршиликларни маълум киласиз.

Укитувчи таълим лойих,асини амалга оши-ришда, энг аввало, талабанинг фикрлаш фао-лиятида мантикий туFри, илмий хулосаларни чикариш ва узлаштиришга раFбатлантира-диган муаммоли вазиятларни вужудга келти-ришни назарда тутмоFи лозим.

Муаммоли укитиш жараёнида укитувчи, аввало, муаммоли вазият яратади, саволлар куяди, масалалар, экспериментал топширик-

ларни таклиф килади, муаммоли вазиятни ечишга каратилган мух,окамани уюштиради, хулосаларнинг туFрилигини тасдиклайди. Талабалар олдинги билим ва тажрибаларига таяниб, муаммоли вазиятни х,ал килиш йуллари туFрисида уйлашади ва таклиф кири-тишади. Олдин олган билимларини умумлаш-тириб, х,одисаларнинг сабабларини аник-лашади, уларнинг келиб чикишини тушуниб етишади, муаммоли вазиятни ечишнинг энг окилона вариантини танлашади. Муаммоли вазият - муайян кийинчилик туфайли вужудга келган х,олат булиб, уни бартараф этиш йули топилиши шарт. Вазифа енгил х,ал этиладиган ёки аксинча, х,ал этилиши мумкин булмаган пайтда муаммоли вазият вужудга келмайди. Муаммоли таълим технологияси буйича килинадиган барча ишлар узига хос амалий асосга эга. Таълим лойих,асини тайёрлаш укитувчи ва талабанинг келажакда биргаликда амалга оширадиган фаолиятини олдиндан белгилайди.

Муаммоли вазиятни вужудга келтириш, ундан фойдаланиш усулларини яратиш, таълим тизимининг х,ар бир боскичида ургани-ладиган фанлар, уларнинг хусусиятлари, талабаларнинг ёш хусусиятларини х,исобга олган х,олда яратилади (4-расм).

Бир хил ёшдаги талабаларнинг жисмоний ва аклий хусусиятларига кура тушуниши, фикрлаши, ишни бажариш кобилияти турлича булади. Шунинг учун муаммоли вазиятни яра-тишдан аввал талабани рух,ий жих,атдан пухта тайёрлаш зарур.

Шундай килиб, муаммо х,еч кандай тайёр-гарликсиз, туFридан-туFри куйилмайди. У бутун дарсдаги бош масала сифатида баён килинади. Куйилган муаммоларнинг мураккаб-лиги табиийки, талабалар савиясига мос булиши керак. Таништириладиган материал-лар унча катта булмаслиги лозим. Материал-лар, хусусан, масалаларни талабаларнинг узлари х,ал кила олсаларгина, уларнинг муам-моларни ^ал килишдаги сало^ияти ортади.

Албатта, айрим маълумотларни маъруза вактида етказиш имкони булмай колади, лекин тежалган вактлар х,исобига хулосалар чикарилади, умумлаштирилади, дунёкараш шакллантирилади, яъни укитишнинг муаммоли характери очиб борилади. Бунда талабаларнинг мустакил ва танкидий фикр юритиб,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 1(74)

4-расм. Муаммоли вазият яратишга асосланган талабалар фаолияти1.

х,ар томонлама асосланган карорлар кабул килиши ах,амиятлидир. Укитишнинг охирги максади билимларни к,уру^ ёдлаб олиш эмас, балки касбий фаолиятида зарур буладиган амалий куникмаларни шакллантиришдир.

Талабалар билан укитувчи кенг мулокотга киришиши лозим. Уларга дарсликдаги тайёр билимларни бериш билан бирга х,аёт ва билимлардан кандай фойдаланиш х,акида сузлаш зарур. Муаммоли укитиш оркали тала-бани уз фикрини айтиш, уни х,имоя килиш ва бах,слашишга ургатиш мумкин. Укитиш жараёнида карама-каршилик булмаса бах,с х,ам, мунозара х,ам булмайди. Мунозарасиз эса муаммонинг ечими топилмайди. Дарс жараёнида бир-бирига х,урмат, ишонч ва ишчанлик рух,и х,укмрон булиши керак. Талаба уки-тувчининг ургатишга самимий интилаётганини билиши зарур. Бу эса, шубх,асиз, укитишда шахс омилини х,исобга олиш, бирга ишлаш

1 Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Х,., Сайфуров Д.М., Тураев А.Б. Инновацион таълим технологиялари. - Т.: «Сано-стандарт», 2015. -110-б.

педагогикасини куллаш ва таълимни инсоний-лаштириш билан узвий боFликдир.

Укитувчи талабаларни муаммонинг фаол ечими жараёнига жалб этгандагина талаба-ларнинг мустакил ижодий фаолияти раFбат-лантирилади. Укитувчи ёрдамчи саволларни куяди, талабаларнинг улар мух,окамасида фаол иштирокини таъминлайди. Мунозара бошланиши раFбатлантирилади, х,аммани биргаликда фикрлашга жалб этади ва фанда акс эттирилган маълум ечим йулларини курсатиб, муаммо ечимига олиб келади.

Талабаларнинг муаммо ечими жараёнига катнашуви даражасига кура таълимнинг турли даражада муаммоли ташкил этилиши фарк-ланади. Биринчи даража укитувчининг шун-дай фаолиятини кузда тутадики, бунда укув материалини баён этишда унинг узи муаммони тулик ёритади х,амда унинг ечими йулини очиб беради ва талабаларни карши саволлар ёрдамида бирга фикрлашга жалб этади. Муаммоли таълимнинг иккинчи дара-жаси укитувчи томонидан муаммонинг куйи-лиши ва ифодалаб берилишига йул очади,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 1(74)

^йин талабалаpни унинг eчимини мустакил излашга йyналтиpади. Учинчи даpажа муам-мони ифодаламай, Укитувчи томонидан муам-моли вазиятнинг яpатилиши ва талабалаpнинг кeйинги мустакил фаолиятни кyзда тутади. Муаммоли Укитишни ташкил этишнинг тyp-тинчи даpажасида укитувчи изланиш сох,асини бeлгилайди, холос, муаммога «якинлашти-pади», лeкин уни кypсатмайди ва талабалаpни мустакил изланишга йyналтиpади.

Даpсни муаммоли таpзда ташкил этиш учун биpинчи галда талаба баx1с-мyнозаpа юpитиш, фикpлаpини эpкин баён этиш, танкидий муно-сабат билдиpишга тайёp булиши лозим. Бунинг учун куйиладиган мyаммолаpга боFлик булган тyшyнчалаp юзага чикаpилади. Сунфа муаммога аниклик киpитилиб, маълум хулоса-лаp чикаpилади. Бу жаpаён фи^-мулох.аза-лаpда ифодаланади.

Таълим жаpаёнига узига хос психологик жих,атдан ёндашув талабалаpни мустакил фикpлаш, уз фикpини эpкин баён этишга ундайди. Шу билан биpга куйиладиган муам-мони ижодий х,ал этиш учун шаpоит яpатади.

Хулоса ypнида шуни айтиш жоизки, замо-навий шаpоитда таълим амалиётида муаммоли таълим тeхнологиясининг кулланилиши укитиш жаpаёнининг самаpали кeчишини таъ-минлаш билан биpга талабалаpда мустакил, танкидий ва ижодий фи^лаш кобилиятини pивожлантиpади. Таълим сифатини яхшилаш ва самаpадоpлигини ошиpишга нисбатан куйилаётган ижтимоий талаблаp укитувчи-лаpдан лойих,а ва муаммоли таълим тeхноло-гиялаpини укитиш жаpаёнида максадли, сама-pали куллашни талаб этади. Хуллас, муаммоли таълим талабалаpда фикpлаш, каpоp кабул килиш, уз фикpини асослаш кобилиятини шакллантиpиш куникма, малакалаpини сама-pали шакллантиpишга ёpдам бepади. Зepо, билимлаpни фи^лаш, тах,лил килиш асосида yзлаштиpиш yлаpнинг мустах,кам, пухта були-шини таъминлайди. Бундан ташкаpи, талаба-лаpнинг таълим жаpаёнидаги фаолликлаpини ошиpиш, yлаpнинг машFyлотлаpни диккат билан тинглаб, укув матepиалини тах,лил килиш, таккослаш, хyлосалаp чикаpиш каби аклий фаолиятлаpини pивожлантиpишга ёpдам бepади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбeкистон Peспyбликаси Пpeзидeнти Шавкат Mиpзиёeвнинг Узбeкистон укитувчи ва мypаббийлаpига йуллаган байpам табpиги. II «Халк сузи» газeтаси, 2017 йил 30 октябpь.

2. Aзизхyжаeва H.H. Пeдагогик тeхнологиялаp ва пeдагогик мах^ат. - Т.: ТДПУ, 2003. -33-б.

3. Муслимов Н.А., Усмонбоeва М.Х., Cайфypов Д.М., Typаeв А.Б. Инновацион таълим тeхнологиялаpи. - Т.: «Cано-стандаpт», 2015.

4. Махмутов М. Мактабда пpоблeмали таълимни ташкил этиш. - Т.: «Укитувчи», 1981. -192-б.

5. Очилов М. Янги пeдагогик тeхнологиялаp. - К^ши: «Насаф», 2000. -79-б.

6. Pахимов З., Kyдpатов А. Таълим жаpаёнидаги фаолликни ошиpиш мeханизмлаpи ва укув-услубий мажмyалаp яpатиш мeтодикаси. - К^ши: «Насаф», 2017. -31-б.

7. Скаткин М.Н. Cодepжаниe общeго сpeднeго обpазования: Пpоблeмы и пepспeк-тивы. - М.: «Знаниe», 1981. -С. 96.

8. Cовpeмeнныe обpазоватeльныe тeхнологии. I Учeб. пособиe. Коллeктив автоpов. Под peд. H.B.Боpдовской. - М.: «КHOPУC», 2011. -С. 136-140.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.