Научная статья на тему 'Тадбиркорлик фаолияти иқтисодий хавфсизлигига таҳдидлар ва уларнинг олдини олиш усуллари'

Тадбиркорлик фаолияти иқтисодий хавфсизлигига таҳдидлар ва уларнинг олдини олиш усуллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
471
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТАДБИРКОРЛИК / ИқТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИК / ТАҳДИДЛАР / ФИРИБГАРЛИК / САНОАТ ШПИОНАЖИ / ТИЖОРАТ СИРИ / ХАВФСИЗЛИК ТИЗИМИ / ХАВФСИЗЛИК ХИЗМАТИ / ИШБИЛАРМОНЛИК МУҳИТИ / ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВО / ENTREPRENEURSHIP / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ БЕЗОПАСНОСТЬ / ECONOMIC SECURITY / УГРОЗЫ / THREATS / МОШЕННИЧЕСТВО / FRAUD / КОММЕРЧЕСКАЯ ТАЙНА / ПРОМЫШЛЕННЫЙ ШПИОНАЖ / INDUSTRIAL ESPIONAGE / СИСТЕМА БЕЗОПАСНОСТИ / SECURITY SYSTEM / СЛУЖБА БЕЗОПАСНОСТИ / SECURITY SERVICE / ДЕЛОВАЯ СРЕДА / BUSINESS ENVIRONMENT / ENTERPRISE / COMMERCIAL CLASSIFIED INFORMATION

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абулқосимов Ҳасан Пирназарович

Мақолада бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолияти иқтисодий хавфсизлиги ва унга таҳдидлар тушунчаларининг мазмуни очиб берилган. Таҳдидларнинг турлари, шу жумладан, фирибгарликнинг келиб чиқиш сабаблари, оқибатлари баён қилинган. Мақолада, шунингдек, фирибгарликнинг олдини олиш усуллари таҳлил қилиниб, хавфсизлик тизимини ташкил этиш бўйича тегишли таклиф ва тавсиялар келтирилган.В статье раскрывается сущность понятий экономическая безопасность и угрозы экономической безопасности. В ней изложены виды угроз экономической безопасности, в т.ч. мошенничество, причины их возникновения и последствия. В ней на основе анализа методов предотвращения угроз на экономическую безопасности предпринимательской деятельности приведены соответствующие предложения и рекомендации по созданию систем безопасности.The article reveals the essence of the concepts of economic security and threat. There are written the types of threat such as fraud and the reasons of its origin and consequences. It was based on the analysis of methods of prevention of threat to economic security of the business enterprise, and suggested appropriate proposals and recommendations for the establishment of systems of security.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тадбиркорлик фаолияти иқтисодий хавфсизлигига таҳдидлар ва уларнинг олдини олиш усуллари»

Абул^осимов ^.П.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси профессори, иктисод фанлари доктори

ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИ ИКТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИГИГА ТАЭДИДЛАР ВА УЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ УСУЛЛАРИ

АБУЛЦОСИМОВ %.П. ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИ ИКТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИГИГА ТАЦДИДЛАР ВА УЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ УСУЛЛАРИ

Маколада бозор иктисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолияти иктисодий хавфсиз-лиги ва унга тахдидлар тушунчаларининг мазмуни очиб берилган. Тахдидларнинг турла-ри, шу жумладан, фирибгарликнинг келиб чикиш сабаблари, окибатлари баён килинган. Маколада, шунингдек, фирибгарликнинг олдини олиш усуллари тахлил килиниб, хавф-сизлик тизимини ташкил этиш буйича тегишли таклиф ва тавсиялар келтирилган.

Таянч иборалар: тадбиркорлик, иктисодий хавфсизлик, тахдидлар, фирибгарлик, са-ноат шпионажи, тижорат сири, хавфсизлик тизими, хавфсизлик хизмати, ишбилармонлик мухити.

АБУЛКАСИМОВ Х.П. УГРОЗЫ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ И МЕТОДЫ ИХ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ

В статье раскрывается сущность понятий экономическая безопасность и угрозы экономической безопасности. В ней изложены виды угроз экономической безопасности, в т.ч. мошенничество, причины их возникновения и последствия. В ней на основе анализа методов предотвращения угроз на экономическую безопасности предпринимательской деятельности приведены соответствующие предложения и рекомендации по созданию систем безопасности.

Ключевые слова: предпринимательство, экономическая безопасность, угрозы, мощен-ничество, коммерческая тайна, промышленный шпионаж, система безопасности, служба безопасности, деловая среда.

ABULKASIMOV H.P. THE THREATS TO ECONOMIC SECURITY OF THE BUSINESS ENTREPRENEURSHIP AND WAYS OF THEIR PREVENTIONS

The article reveals the essence of the concepts of economic security and threat. There are written the types of threat such as fraud and the reasons of its origin and consequences. It was based on the analysis of methods of prevention of threat to economic security of the business enterprise, and suggested appropriate proposals and recommendations for the establishment of systems of security.

Keywords: enterprise, entrepreneurship, economic security, threats, fraud, commercial classified information, industrial espionage, security system, security service, business environment.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

Ишбилармонлик мух,итини яхшилаш, тадбиркорликни янада ривожлантириш максадида кейинги йилларда Узбекистан Республикасининг «Ракобат тyFрисида»ги, «Оилавий тадбиркорлик тyFрисида»ги, «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тyFрисида»ги Узбекистон Республикаси конунига узгартиш ва кушимчалар киритиш х,акида»ги, «Хусу-сий мулкни х,имоя килиш ва мулкдорлар х,укукларининг кафолатлари тyFрисида»ги, «Тадбиркорлик фаолияти сох,асидаги рух-сат бериш тартиб-таомиллари тyFрисида»ги конунлари кабул килинди. Шунингдек, куйидаги Президент фармонлари ва карор-лари кабул килинди:

• Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2012 йил 16 июлдаги «Статистик, солик, молиявий х,исоботларни, лицен-зияланадиган фаолият турларини ва рух-сат бериш тартиб-таомилларини тубдан кискартириш чора-тадбирлари тyFри-сида»ги ПФ-4453-сонли Фармони;

• Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2012 йил 18 июлдаги «Ишбилармонлик мух,итини янада тубдан яхшилаш ва тадбиркорликка янада кенг эркинлик бериш чора-тадбирлари тyFрисида»ги ПФ-4455-сонли Фармони;

• Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2014 йил 7 апрелдаги «Узбекистон Республикасида инвестиция иклими ва иш-билармонлик мух,итини янада такомиллаш-тиришга доир кушимча чора-тадбирлар тyFрисида»ги 4609-сонли Фармони;

• Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2014 йил 15 апрелдаги «Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш ва давлат хизматларини курсатиш билан боFлик тар-тиботларни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тyFрисида»ги ПК-2164-сонли Карори;

• Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2015 йил 15 майдаги «Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик-

ни ишончли х,имоя килишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йулидаги тусикларни бартараф этиш чора-тадбир-лари тyFрисида»ги ПФ-4725-сонли Фар-мони.

Мазкур конунлар ва фармон х,амда ка-рорларнинг кабул килиниши натижасида мамлакатимизда бизнес учун ишбилармонлик мух,ити янада яхшиланди. Бу бора-да Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов куйидагиларни таъкид-лаб утган: «Шуни х,ам таъкидлашимиз за-рурки, мамлакатимизда ишбилармонлик мух,итини яхшилаш борасида олиб бо-раётган ишларимиз халкаро иктисодий ташкилотларнинг рейтингларида узининг ижобий ифодасини топмокда. Утган йил-нинг октябрь ойида Жах,он банки «Бизнес юритиш» рейтингини эълон килди. Ана шу рейтингда Узбекистон факат бир йилнинг узида 16 поFонага кутарилиб, 87-уринни эгаллади. Шуни алох,ида кайд этиш керак-ки, «янги бизнесни куллаб-кувватлаш» деб аталадиган мезон буйича мамлакатимиз айни пайтда жах,онда 42-уринни, тузилган шартномалар ижросини таъминлаш буйича 32-уринни, иктисодий ночор корхоналарга нисбатан кулланадиган банкротлик тизи-мининг самарадорлиги буйича 75-уринни эгаллаб турибди. «Кичик бизнес субъект-ларига кредит бериш» деб номланадиган курсаткич буйича Узбекистон сунгги уч йилда 154-уриндан 42-уринга кутарилди ва утган йилнинг узида рейтингини 63 по-зицияга яхшилади»1.

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораёт-ган ислох,отларни, иктисодиётимизда тарки-бий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш х,исобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2016 йил 16 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

Мамлакатимизда ишбилармонлик мухи-тини яхшилаш борасида олиб борилаёт-ган ишларнинг натижасида ялпи ички мах,-сулотда кичик бизнес ва хусусий тадбир-корликнинг улуши 2000 йилдаги 31 фоиз-дан 2015 йилда 56,7 фоизга етди ёки 1,8 ба-робар ошди. 2015 йилда ушбу сохада жами саноат махсулотининг учдан бир кисми, к,ишлок, хужалиги махсулотларининг 98 фоизи ишлаб чикарилди. Иш билан банд жами ахолининг 77 фоиздан ортиFи мазкур тармокда банддир.

Аммо шунга карамасдан бозор икти-содиёти шароитида тадбиркорлик фао-лиятига турли тахдидлар мавжуд булиб, бу хавфсизликни таъминлаш масаласи-ни долзарб килиб куяди. Тадбиркорлик корхонаси хавфсизлиги тизими уз ичига куйидагиларни олади1:

• иктисодий хавфсизлик;

• техноген хавфсизлик;

• экологик хавфсизлик;

• информацион хавфсизлик (ахборот хавфсизлиги);

• психологик хавфсизлик;

• жисмоний хавфсизлик;

• илмий-техникавий хавфсизлик;

• ёнFин хавфсизлиги.

Ушбу хавфсизлик турларининг барчаси иктисодий ахамиятга эга булиб, тадбиркорлик фаолияти учун моддий ва молиявий за-рар хамда йукотишларга олиб келади. Шу-нинг учун уларни хам иктисодий хавфсизлик билан боFлаш мумкин. Тадбиркорлик фаолиятининг иктисодий хавфсизлиги -тадбиркорлик субъекти томонидан амалга оширилган хукукий, ташкилий-иктисодий, молиявий, ижтимоий-иктисодий ва мухан-дислик-техник тавсифдаги чора-тадбирлар тизими туфайли вужудга келган хаётий мухим иктисодий манфаатларнинг ички ва

1 Мак-Мак В.П. Служба безопасности предприятия. Организационно-управленческие и правовые аспекты деятельности. - М.: «Мир безопасности», 1999. -С. 10-11.

ташки хавф-хатарлардан химояланганлик холатидир.

Тадбиркорлик иктисодий хавфсизлиги-га турли тахдидлар мавжуд. Тадбиркорлик иктисодий хавфсизлигига тахдидлар - жис-моний ёки юридик шахсларнинг тадбиркорлик фаолияти субъектининг химояла-ниш холатини бузувчи, унинг фаолиятини тухтатиб куйиш ёки иктисодий ва бошка йукотишларга олиб келиши мумкин булган потенциал ёки реал хатти-харакатдир. Тадбиркорлик иктисодий хавфсизлигига тахдидлар онгли ва хусуматли, тадбиркорлик субъектига зарар етказишга каратилган ва конунга зид харакатлар шаклида намоён булади. Тахдидлар келиб чикиш манбаи-га кура ташки ва ички тахдидлар шаклида юзага келади.

Ташки тахдидлар давлат ва текши-рувчи органлар, мансабдор шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятига ноурин ва ноконуний аралашиши, ишбилармонлик мухитининг ёмонлиги, коррупция, корхо-нада ишламайдиган шахслар томонидан моддий воситалар ва шахсларнинг бой-ликларини уFрилаш, саноат шпионажи, ракобатчиларнинг ноконуний ва нохалол харакатлари, уюшган жиноий гурухлар томонидан товламачилик, рекэт шаклларини уз ичига олади. Ички тахдидлар эса уз хо-димлари томонидан махфий маълумотлар-нинг ошкор килиниши, ишга оид (молиявий, бухгалтерлик, шартномавий ва бошка) хужжатларни тайёрловчи ходимлар мала-касининг пастлиги ёки масъулиятсизлиги, иктисодий хавфсизлик хизмати ва контр-агентларни текширишга жавобгар шахслар фаолиятининг самарасизлиги шаклларида намоён булади.

Тадбиркорлик фаолияти иктисодий хавфсизлигига тахдидларнинг мухим тури товламачилик булиб, у алдаш, лакиллатиш, куркитиш йули билан кишининг мол-мулки, пулини олиб куйиш, ундан фойда-ланиш, фирибгарликни англатади. Товла-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

мачи эса кишиларни товлаб, лакиллатиб, куркитиб кун курувчи, фирибгар шахсдир. Фирибгарлик - алдаш ёки ишончни суиис-теъмол килиш йули билан узганинг мул-кини ёки узганинг мулкига булган х,укукни кулга киритишдир1. Фирибгарлик корхо-на рах,барияти ёки хизматчилари ораси-дан бир ёки бир неча шахснинг х,исоб ва х,исобот маълумотларини атайлаб нотyFри акс эттириши ва такдим этиши, шу жумла-дан, х,исоб ёзувларини калбакилаштириш ва бошланFич х,ужжатларни сохталаш-тириш, х,исоб ёзувларини касддан узгар-тириш, хужалик операциялари мазмунини узгартириш ва конунчилик х,амда корхона сиёсатида урнатилган коидаларни бузиш х,исобланади.

Фирибгарлик содир этилиши тадбиркор-лик корхонасидаги ишни ташкил этиш ва уни бошкариш, назорат килишдаги масъу-лиятсизлик, бокибеFамлик, сусткашлик, ин-тизомсизлик ва иш юритишдаги камчилик-ларга боFликдир. Фирибгарликка кумак бе-рувчи омиллар куйидагилардан иборат:

1) ходимлар мажбуриятларининг аник ва катъий равишда таксимланмаганлиги;

2) корхона активларига жисмоний жи-х,атдан етишишнинг чекланмаганлиги;

3) ^акикий мавжуд активларни ушбу ак-тивлар х,акидаги ёзувлари билан солишти-ришга кодир булмаслик;

4) операцияларнинг зарур авторизация-сиз бажарилиши (1-4-бандлар мажбури-ятларнинг чегараларини ажратиш билан боFлик);

5) ходимлар сонининг етарли эмасли-ги ёки малакали ходимларнинг етишмас-лиги (бунинг натижасида назорат тадбир-ларининг номутаносиб равишда ижро этилиши);

6) ходимлар уртасида узаро тил бирик-тирилиши;

1 Узбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 168-моддаси.

7) кам микдордаги кимматба^о юкори ликвидли активларнинг мавжудлиги;

8) менежерларда мавжуд назорат тад-бирларини четлаб утиш ёки назарга ил-маслик имкониятининг мавжудлиги.

Фирибгарликнинг асосий турларига куйидагилар киради:

1) фирибгарлик билан тузилган молия-вий х,исоботда юзага келадиган бузиб курсатишлар. Бундай х,аракатлар молиявий ^исоботда ахборотни тушириб колдириш ва бухгалтерия ^исоби тамойилларини нотyFри куллашни уз ичига олади;

2) активларнинг ноконуний узлашти-рилиши ^риланиши) натижасида юза-га келадиган бузиб курсатишлар. Бундай х,аракатларга талон-тарож, камомад (узгалар мулкини узлаштириш) ва корхона-ни узига фойда келтирмайдиган бирон-бир нарсага алмаштириш учун пул маблаFлари сарфлашга мажбур киладиган бошка ^ар кандай ^аракатлар киради;

3) коррупция - мамлакат иктисодий ре-сурслари, давлат мулкини таксимлаш жа-раёнларида унинг бир кисмига эга булиш максадида уюшган жиноий гурух,нинг шахсий бойлик орттириш максадлари ва уруF-аймокларининг манфаатларини дав-лат манфаатларидан устун куювчи давлат хизмати амалдорларини уз домига илин-тириб, улардан фойдаланиши ва улар билан бирикиб, кушилиб кетишидир2. Кор-рупцияга ноконуний мукофотлар, поралар, ноконуний олинган пулларнинг бирон-бир кисмини тулаш, манфаатлар зиддияти, таъ-магирлик киради.

Тадбиркорлик корхонасида фирибгарлик ^рилик)ларнинг энг кенг таркалган турлари иктисодий фаолиятнинг барча жа-раёнларида куйидагиларда намоён булади:

1) харидларжараёнида: а) сотувчилардан «чутал» олиш учун нархни ошириб куйиш;

2 Абулкосимов Х-П., Абулкосимов М.Х- Икти-содиёт: кискача изошли луFат. - Т.: «Ноширлик ёFдуси», 2015.-208-209-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

б) харидларнинг сифати ва хажми билан боFл и к хийлалар килиш; в) ресурслардан (транспорт, коммуникация, идора ашёла-ри)дан шахсий максадларда фойдаланиш;

2) ишлаб чикариш жараёнида: а) тайёр махсулотни олиб чикиб кетиш; б) хисобга олинмаган махсулотни «чапга» етказиб бериш; в) хомашё, материаллар, эхтиёт кисмларни уFрилаш;

3) сотувлар жараёнида: а) махсулотни навларга ажратиш, сотув хажми билан боFл и к хийлалар ишлатиш; б) инсайдерлик ахборотидан фойдаланиш; в) харидорлар-дан «чутал» олиш учун нархни камайтириб куйиш;

4) маркетинг ва реклама жараёнида: а) реклама таркатувчи корхоналар билан яширин келишувлар; б) инсайдерлик ахборотидан фойдаланиш; в) реклама нархлари ва ставкалари билан боFлик хийлалар;

5) бошкарув ва назорат жараёнида: а) активларни «чунтак» фирмаларига олиб чикиб кетиш; б) инсайдерлик ахборотини ракобатчиларга сотиш; в) асосланмаган шартномалар тузиш ва накд пулларни олиб кетиш; г) хисобот билан боFлик хийлалар ишлатиш.

Фирибгарликнинг олдини олиш учун тадбиркорлик корхонасида куйидаги усул-лардан фойдаланиш тавсия килинади:

1) корхонадаги ички назоратнинг ишончли тизимини шакллантириш. Бу ти-зим куйидагиларни таъминлаши керак:

а) тула ва хар томонлама назорат, аник йулга куйилган бухгалтерия хисоботи ти-зими ва мунтазам равишда утказиладиган назорат тадбирлари уЙFунлиги;

6) корхона ходимларининг шахсий си-фатлари ва билимлари, менежерларнинг иш тамойиллари ва иш усуллари;

в) ички аудит хизматининг фаолиятини ташкил этиш;

г) мунтазам равишда инвентаризация утказиш;

д) назорат мажбуриятларининг таксим-ланиши;

е) мустакил текширувларнинг уткази-лиши;

ё) хужжат айланмаси коидаларига каттик риоя этилиши;

2) ходимлар ва чет шериклар билан тил бириктиришнинг олдини олиш. Бу каби найрангларни тайёрлаш узок вакт та-лаб килгани учун профилактика воситаси сифатида кадрлар ротацияси (урин алмаш-тириб туриш) ва уларнинг эгаллаб турган хизмат лавозимлари буйича жойларини узгартириб туриш таклиф килинади;

3) корхонанинг барча шерикларини кор-хонанинг хизматдаги суиистеъмол цолат-ларига нисбатан тутган сиёсати %ак,ида аник хабардор килиш. Шерикларга корхо-нангиз ходимлари хамкорлардан совFалар ва мукофотлар кабул килишлари такик-ланиши хакида расмий хат йуллаш, шу-нингдек, бланкаларнинг орка томонига «Аудиторлик текширувидан утказилади» деган мухр босиб куйилиши иккала томон-га норасмий муносабатларнинг тахминий окибатини эслатиб туради;

4) ходимларни текшириш. Одатда, уFри-ланган маблаFлар «ялло килиб яшаш»га сарфланади. Шу сабабли корхона ходимларининг хаёт тарзидаги узгаришларни куза-тиб бориш лозим булади;

5) аноним ахборотдан фойдаланиш. Бу-нинг учун «ишонч телефони» ташкил этиш ва унинг мавжудлиги туFрисида хамма ходимлар хабардор булишлари лозим;

6) фаол ички аудит сиёсати. Ички ау-дитдан фирибгарликнинг олдини олиш максадида фойдаланиш ходимларга ишла-ри ва харакатлари исталган пайтда, ходимларга кулай булмаган вактларда текшири-лиши мумкинлигини эслатиб туради.

Хужалик фаолияти курсаткичларини тах-лил килиш йули билан унинг турли тахдид-ларга бардошлиги хамда хавфсизлик дара-жасини бахолаш:

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

- иктисодий манфаатларга тахдидлар буйича тадбиркорлик субъектининг заиф томонлари, тахдидларнинг салбий таъсири бахоланади;

- иктисодий тахдидларнинг салбий таъ-сирини бартараф этиш буйича шу дамгача курилган чора-тадбирларни тадбиркорлик субъектларини бошкариш элементлари-нинг фаолияти билан боFлик равишда кайта куриб чикиш;

- тадбиркорлик субъектини бошкариш-нинг функционал элементлари тахдидла-рининг салбий таъсирини бартараф этиш-даги ролини микдор хамда сифат жихатдан тавсифлаш ва бахолаш;

- иктисодий хавфсизлик даражасини интеграл бахолашни шакллантириш;

- хавфсизлик даражасини бахолашнинг жорий натижаларини илгариги даврда олинган натижалар билан солиштириш ва таккослаш;

- иктисодий манфаатларга тахдидларни бартараф этиш ёки нейтраллаштириш буйича курилган чора-тадбирларнинг етарли даражада натижалар бермаганлигининг са-бабларини аниклаш;

- иктисодий хавфсизликни таъминлаш-да тадбиркорлик субъектини бошкариш-нинг функционал элементлари фаолиятини яхшилаш буйича кушимча тавсиялар тайёрлаш. Ушбу бошкаришнинг функционал элементларини молиявий, интеллектуал, кадр, техник-технологик, сиёсий-хуку-кий, иктисодий, ахборот, куч элементлари ташкил этади1.

Тадбиркорлик фаолияти хавфсизлигини таъминлаш максадида хавфсизликни таъ-

1 Основы экономической безопасности. / Под ред. Е.А.Олейникова. - М.: Бизнес-школа «Интел-синтез», 1997. -С. 139; Экономическая безопасность хозяйственных систем. Учебник. / Под общ. ред. А.В.Колосова. - М.: Изд-во РАГС, 2001. -С. 285; Абулкосимов Х.П. Давлатнинг иктисодий хавфсизлиги. - Т.: «Akademiya», 2012. -110-112-б.

минлаш тизимини шакллантириш максадга мувофик булади. Тадбиркорлик фаолияти хавфсизлик тизими уз ичига куйидагиларни олиши лозим:

- тадбиркорлик субъектига тегишли иш-лаб чикариш ва бошка хужалик объектла-ри, бошкарувчи рахбарларнинг шахсий дахлсизлиги хамда пул маблаFларини сак-лаш учун курикчи-коровуллик хизматини ташкил этиш;

- тадбиркорлик субъектининг информа-цион ва ижтимоий жихатдан химояла-нишини таъминлайдиган аналитик хизмат-ни ташкил этиш. Унинг вазифалари ичида разведка ва контрразведка билан шуFул-ланишни ташкил этиш учун стратегик му-хим субъектлар билан ишлаш хам мухим урин тутади;

- ташки экспертлар ва ички консуль-тантлар гурухининг стратегик мухим маса-лалар буйича таклифларини ишлаб чикиш хамда ходимларни укитиш буйича фаолиятини ташкил этиш.

Тадбиркорлар тижорат сирларини сано-ат шпионажи, ошкор булишдан химоялаш максадида:

- илмий-техникавий янгилик ва ахбо-ротларни химоя килиш учун уларни па-тентлаштириш;

- муаллифлик хукукини олиш;

- тижорат сири хисобланган маълумот-ларни аниклаш хамда тижорат маълумот-лари ва ахборотларини махсус хисобга олиш;

- уларни саклаш тартибини урнатиш;

- назорат остида купайтириш ёки махсус шахслар кузатувида хужжатларни йук килиш;

- ходимларни хужжатлар билан ишлаш-га ургатишлари керак булади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 2012 йил 24 сентябрдаги «Хусусий мулкни химоя килиш ва мулкдорлар хукукларининг кафолатлари туFрисида»ги УРК-336-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2012 й., 39-сон, 446-модда; 2015 й., 33-сон, 439-модда.

2. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эт-тириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бе-риш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2016 йил 16 январь.

3. Абулкосимов Х.П. Давлатнинг иктисодий хавфсизлиги. - Т.: «Akademiya», 2012.

4. Абулкосимов Х.П., Абулкосимов М.Х. Иктисодиёт: кискача изохли луFат. - Т.: «Ноширлик ёFдуси», 2015.

5. Мак-Мак В.П. Служба безопасности предприятия. Организационно-управленческие и правовые аспекты деятельности. - М.: «Мир безопасности», 1999.

6. Основы экономической безопасности. / Под ред. Е.А.Олейникова. - М.: Бизнес-школа «Интел-синтез», 1997.

7. Экономическая безопасность хозяйственных систем. Учебник. / Под общ. ред. А.В.Колосова. - М.: Изд-во РАГС, 2001.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.