Научная статья на тему 'Бозор иқтисодиёти шароитида шахснинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашнинг назарий жиҳатлари ва йўллари'

Бозор иқтисодиёти шароитида шахснинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашнинг назарий жиҳатлари ва йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1248
182
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ХАВФСИЗЛИК / ИНСОН ХАВФСИЗЛИГИ / ШАХСНИНГ ИқТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИГИ / ИЧКИ ТАҳДИД / ТАШқИ ТАҳДИД / ИШСИЗЛИК / КАМБАғАЛЛИК / ДАВЛАТНИНГ ИЖТИМОИЙ СИЁСАТИ / ҳАРАКАТЛАР СТРАТЕГИЯСИ / БЕЗОПАСНОСТЬ / SECURITY / БЕЗОПАСНОСТЬ ЧЕЛОВЕКА / HUMAN SECURITY / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ БЕЗОПАСНОСТЬ ЛИЧНОСТИ / INDIVIDUAL ECONOMIC SECURITY / ВНУТРЕННЫЕ УГРОЗЫ / INTERNAL THREATS / ВНЕШНИЕ УГРОЗЫ / EXTERNAL THREATS / БЕЗРАБОТИЦА / UNEMPLOYMENT / БЕДНОСТЬ / POVERTY / ГОСУДАРСТВЕННАЯ СОЦИАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА / STATE SOCIAL POLICY / СТРАТЕГИЯ ДВИЖЕНИЙ / STRATEGY OF MOVEMENTS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абулкосимов Мурод Ҳасанович

Мақолада бозор иқтисодиёти шароитида инсон хавфсизлигига ички ва ташқи таҳдидлар, унинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашнинг назарий жиҳатлари ва муҳим йўналишлари муҳокама қилинган.В статье обсуждаются внутренние и внешние угрозы безопасности человека, теоретические аспекты и основные направления обеспечения его экономической безопасности в условиях рыночной экономики.There is discussed in the article internal and external threats to human security, theoretical aspects and main directions of ensuring its economic security in a market economy.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Бозор иқтисодиёти шароитида шахснинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашнинг назарий жиҳатлари ва йўллари»

АБУЛК.ОСИМОВ Мурод ^асанович,

Олий харбий божхона институти укитувчиси

БОЗОР ИКТИСОДИЁТИ ШАРОИТИДА ШАХСНИНГ ИКТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ НАЗАРИЙ ЖИ^АТЛАРИ ВА ЙУЛЛАРИ

УДК 334.012.8

АБУЛЦОСИМОВ М.%. БОЗОР ИКТИСОДИЁТИ ШАРОИТИДА ШАХСНИНГ ИКТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ НАЗАРИЙ ЖИЦАТЛАРИ ВА ЙУЛЛАРИ

Маколада бозор иктисодиёти шароитида инсон хавфсизлигига ички ва ташки тахдидлар, унинг иктисодий хавфсизлигини таъминлашнинг назарий жихатлари ва мухим йуналишлари мухокама килинган.

Таянч иборалар: хавфсизлик, инсон хавфсизлиги, шахснинг иктисодий хавфсизлиги, ички тахдид, ташки тахдид, ишсизлик, камбаFаллик, давлатнинг ижтимоий сиёсати, харакатлар стратегияси.

АБУЛКАСИМОВ М.Х. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ И ПУТИ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ ЛИЧНОСТИ В УСЛОВИЯХ РЫНОЧНОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье обсуждаются внутренние и внешние угрозы безопасности человека, теоретические аспекты и основные направления обеспечения его экономической безопасности в условиях рыночной экономики.

Ключевые слова: безопасность, безопасность человека, экономическая безопасность личности, внутренные угрозы, внешние угрозы, безработица, бедность, государственная социальная политика, стратегия движений.

ABULKASIMOV M.KH. THEORETICAL ASPECTS AND WAYS TO ENSURE THE INDIVIDUAL S ECONOMIC SECURITY IN A MARKET ECONOMY

There is discussed in the article internal and external threats to human security, theoretical aspects and main directions of ensuring its economic security in a market economy.

Keywords: security, human security, individual economic security, internal threats, external threats, unemployment, poverty, state social policy, strategy of movements.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

Инсоният жамиятининг барча босцичларида инсон, шахс хавфсизлиги муцим масала цисобланган. Аммо цар бир босцичда бу масала узига хос мазмун, тавсиф ва уни цал этиш-нинг дастак ва усулларига эга булган. %озирги замон бозор ицтисодиёти шароитида инсон хавфсизлиги ва уни таъмин-лаш узига хос хусусиятга эга булган долзарб муаммога айлан-ган.

Инсон хавфсизлиги концепцияси биринчи булиб покистонлик машхур олим Махбуб ул-Хак, томонидан такдим килинган булиб, «мухтожликдан холилик» ва «куркувдан холи-лик» сифатида аник,ланган ва «очарчилик, касаллик ва тушкунликдан сакланиш, шунинг-дек, одатдаги турмуш, яъни уй, иш ёки жами-ятда кутилмаган ва халокатли ходисалардан химояланишдир», деб таърифланган (БМТ Тараккиёт Дастури, Инсон тараккиёти маъ-рузаси, 1994). Ушбу маърузада инсон хавф-сизлигининг еттита тоифаси санаб утилган: иктисодий хавфсизлик, озик,-овк,ат хавфсизлиги, саломатлик хавфсизлиги, атроф-мухит хавфсизлиги, шахсий хавфсизлик, ижтимоий хавфсизлик ва сиёсий хавфсизлик.

БМТТД таърифига асосан инсон хавфсизлиги «мухтожликдан холилик», «куркувдан холилик» ва «уз кадр-кимматини хис килиб турмуш кечириш» маъноларини англатади ва уларга асосланиб, хавфсизлик хатарлари билан бир каторда ривожланиш ва инсон хак-хукукларини х,урмат килиш муаммола-рига асосий эътибор каратилади.

Инсон хавфсизлиги куйидаги таркибий кисмларни уз ичига олади:

1. К,ашшокликдан холилик, куркувдан холилик ва уз кадр-кимматини хис килиб турмуш кечириш.

2. Зулмнинг анъанавий услублари доира-сидан чикиб кетувчи янги тахдидни барта-раф килиш.

3. Хавфсизликнинг янги тизими факатгина мамлакат хавфсизлигига каратилмаслиги (инсонларга урFу бериш билан).

4. Ривожланиш, инсон х,ак-х,укук,лари ва хавфсизлик уртасидаги узаро боFликлик.

5. Инсонлар учун хавф-хатар уларнинг тириклиги (жисмоний эксплуатация, жабр-зулм, таъкиб, улим), х,аёт кечириш (ишсиз-

лик, саломатлик, хавф-хатар, озик-овкат такчиллиги ва х.к.) ва уз кадрини билишга (инсон х,ак-х,укук,ларининг чеклаб куйилиши, тенгсизлик, сегрегация (иркий камситиш шаклларидан бири), сикиб чикариш, камситиш ва х.к.) тахдид хисобланиши мумкинли-гини англаш.

6. Одамларнинг имкониятларини таъмин-лайдиган ва кенгайтирадиган, уларнинг химоясини кафолатлайдиган чора-тадбир-ларни амалга ошириш йули билан ушбу максадларга эришиш.

Бозор иктисодиёти шароитида инсон уз келажаги, яхши яшаш, узининг турмуш дара-жасининг ошиб бориши, яшаш шароитлари-нинг яхшиланиши, тинч, хавф-хатарсиз яшашга умид килади ва бунга ишонч, кафолат булишини истайди. Инсоннинг эхтиёжлари, манфаатларига салбий таъсир курсатадиган, уларни руёбга чикаришга тускинлик кила-диган омиллардан химояланганлиги шахс хавфсизлиги деб аталади. Шахс хавфсизлиги уз ичига унинг хаёти, саломатлиги, эркинлиги ва шахсий дахлсизлиги, кадр-киммати, шаъни ва обруси, мол-мулкига килинган тажовуз-лардан химояланишни олади1.

Инсон хавфсизлигининг мухим таркибий кисмларидан бири унинг иктисодий хавфсизлиги булиб, иктисодий адабиётларда шахс иктисодий хавфсизлиги хам келтирилади. Шахснинг иктисодий хавфсизлиги унинг хаётий манфаатлари, яъни яшаш ва шахсий дахлсизлик, эркин мехнат килиш, тадбиркор-лик фаолияти билан шуFулланиш, мулкдор булиш, хаётий истеъмол эхтиёжларини кондириш, саломатлигини саклаш, билим олиш ва касбга эга булиш, кариганда ижтимоий таъминот олиш хукукларининг химоя-

1 Абулкосимов Х.П. Давлатнинг иктисодий хавфсизлиги. - Т.: «Akademiya», 2012. -83-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

ланганлигини ифодалайди1. Шахс манфаат-лари, хавфсизлигига тахдидлар куп киррали булиб, улар куйидаги гурухларга булинади:

- шахснинг уз олдига нотутри максадларни куйиши, уни белгилашда хатога йул куйиши;

- бошка, ташки ижтимоий-иктисодий тизимлар тахдиди;

- ички ижтимоий-иктисодий тизимда вужудга келадиган тахдидлар;

- табиий тавсифдаги тахдидлар.

Инсон хавфсизлигига тахдидлар мамлакат ижтимоий-иктисодий ривожланиш суръатла-рининг жамият эхтиёжлари усишига нисбатан оркада колиши, циклик узгаришлар, бозор конъюнктурасидаги тебранишлар, иктисодий инкирозлар, худудлар ривожланишидаги номутаносибликнинг кучайиши, табиий ёки инсон, капитал ресурсларининг етарлимас-лиги, жамиятда урбанизация жараёнларининг кучайиши, ташки атроф-табиий мухитнинг зарарланиши ёки ёмонлашуви хамда маълум ижтимоий харакатлар туфайли вужудга келади. Тахдидлар, шунингдек, турли давлат-лар хамда улар билан хамкорлик килувчи сиёсий ва ижтимоий хамкорлик кучлари уртасидаги низо, зиддият, карама-карши-ликларнинг кучайиши сабабли хам вужудга келиши мумкин.

Тахдидлар ичида шахсга тажовуз, зура-вонлик алохида хусусиятга эга. Зуравонлик маълум ижтимоий гурухнинг бошкасига нисбатан иктисодий ёки сиёсий хукмронликни саклаш ёки кулга киритиш максадида килинган тажовуз, мажбурлаш хамда жисмо-ний ёки психологик таъсир этишга уриниш хисобланади.

Ижтимоий жихатдан зуравонлик инсон шахсини камситиш, дискриминация килиш, унинг эркинлиги ва хукукларини чеклаш оркали шахснинг хаёти ва нормал фаолиятига тахдид солишда намоён булади.

Иктисодий сохада инсон шахсига нисбатан тажовуз рэкетда, товламачилик ва фирибгар-ликда уз ифодасини топади. Шахснинг хавф-

1 Абулкосимов Х-П., Абулкосимов М.Х. Иктисодиёт: кискача изох,ли луFат. - Т.: «Ноширлик ёFдуси», 2015. -291-292-б.

сизлигига нисбатан жиноий мазмунга эга тахдидларнинг янги шакллари куйидагиларда намоён булади:

- маълум хак эвазига шахснинг мол-мул-кини кулга киритиш максадида буюртма асо-сида шахсни улдириш, куркитиш, зуравонлик килиш;

- бойиш максадида иктисодий ташкилий жиноятчилик билан бирикиб кетиш;

- товламачилик максадида одамларга тазйик утказиш, мол-мулкини фирибгарлик билан кулга киритиш.

Шахс билан боFлик тахдидлар ичида ижтимоий-иктисодий тахдидларни хам таъ-кидлаб утиш лозим булади. Уларга куйи-дагилар киради:

- ишсизлик. Ишсизлик келиб чикишининг уч хил сабаби ва шакли мавжуд. Фрикцион ишсизлик - кишининг бирон жойга кучиши, юкори хак туланадиган, мехнат шароитлари яхши булган бошка ишларга утиши ёки бошка сабабларга кура вактинча ишсиз колиши. Бундай ишсизлик купгина холларда ихтиёрий тавсифга эга булади. Иктисодиётда содир булаётган таркибий узгаришлар натижасида, маълум касбдаги ходимларга талаб камаяди ёки бу касб-корлар йук булиб кетганлиги учун уларга талаб булмай колганда вужудга келадиган ишсизлик таркибий ишсизликдир. Ушбу икки ишсизлик шакли табиий булиб, уларнинг даражалари табиий ишсизлик даражаси хисобланади. Циклик ишсизлик эса икти-содиётдаги циклик тебранишлар, кризис ва танглик, туртунлик холатларининг кучайиши туфайли вужудга келади;

- камбаFал булиб колиш;

- жамиятда ахолининг ижтимоий ва мул-кий табакаланиши, даромадлардаги тенгсиз-ликнинг кучайиши, камбаFал ахоли катлам-ларининг купайиши, ахоли турмуш даража-сининг пасайиши;

- мехнат шароитларининг ёмонлашуви, ишчи кучи малакаси ва сифатининг паса-йиши;

- ахоли умр узоклиги, давомийлигининг кискариши, туFилиш даражасининг пасайиши, улим даражасининг усиши, ахоли табиий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

усиши суръатларининг хаддан ташкари пасайиб кетиши;

- уйсиз ва ишсиз, дайди кишилар, гадой-лар хамда каровсиз болалар, люмпен про-летариатнинг купайиши;

- хуфёна иктисодиёт куламининг кенга-йиши, порахурлик, коррупция, товламачилик, уюшган жиноятчиликнинг кучайиши;

- сотлик,ни сак,лаш, таълим, уй-жой комму-нал хизмат курсатиш нархларининг хаддан ташкари усиб кетиши ва сифатининг пасайиши, ахоли купчилик к,исмининг даволаниш ва таълим олиш имкониятларидан махрум булиши;

- ахоли айникса, ёшлар уртасида оммавий ахборот воситалари, интернетда маданий-окартув тадбирларида ахлоксизлик, бузFун-чилик, маънавий кашшоклик турмуш тарзи-нинг зур бериб тар™б ва ташвикот килиниши жуда хавфли тахдид хисобланади.

Бозор иктисодиётида шахс иктисодий хавфсизлиги унинг ишсизлик, бозори касод (банкрот) булиш ва бошка ижтимоий-иктисодий сабаблар окибатида камбаFал булиб колиши хатаридан сакланишда ифо-даланади. Камбаталлик ва кашшоклик инсон учун энг дахшатли хавф хисобланади. КамбаFаллик - турмуш кечириш, мехнат лаёкатини саклаб туриш, авлодлар узвийли-гини давом эттириш учун зарур булган энг кам эхтиёжларни к,ондириш имкониятига эга булмаган шахс ёки ижтимоий гурухлар иктисодий ахволининг курсаткичидир. Камбаталлик бошк,ача к,илиб айтганда, ижтимоий гурух ёки индивиднинг хаёт учун зарур булган энг кам эхтиёжларини кондира олмас-лигининг иктисодий шароитини акс эттирувчи хусусият хамдир. Камбаталлик нисбий тушунча хисобланиб, хар бир жамиятдаги турмуш даражасининг умумий стандартига боFлик булади. КамбаFаллик холати ресурсларнинг узок муддат давомида етарли булмаслигини аввалги жамFармалар билан хам, киммат товарларни харид килишдан вактинча тежаш хисобига тупланган маблаF билан хам коплаш имконияти мавжуд эмаслигини курсатади. КамбаFаллик сабаблари турлича булиб, улар куйидаги гурухлардан иборат:

- иктисодий (ишсизлик, иш хакининг кам-лиги, мехнат унумдорлигининг пастлиги, тармокнинг ракобатбардош эмаслиги);

- ижтимоий-тиббий (ногиронлик, карилик, касалланиш даражасининг юкорилиги);

- демографик (тула булмаган оилалар, оилада бокимандаларнинг куплиги);

- ижтимоий-иктисодий (ижтимоий кафо-латлар даражасининг пастлиги);

- таълим-малака (таълим даражасининг пастлиги, касбий тайёргарликнинг етарли эмаслиги);

- сиёсий (харбий можаролар, мажбурий миграция);

- минтакавий-географик (минтакаларнинг бир хил ривожланмаганлиги).

Шахс хавфсизлиги куйидаги шароитлар мавжуд булганида реал вокеаликка айла-нади:

- жамият, табиатга ва узига-узи зиён етказмайдиган инсонлар типининг оммавий тарзда шаклланиши;

- хар бир фукарони халк тинчлиги, уни куролли тукнашувлар ва турли хавф-хатарлардан саклаш учун курашга жалб этиш; уз фаолиятини инсоният, жамият, халк ман-фаатларига йуналтириши;

- хар бир оиланинг узини жисмоний жихатдан чиниктириш ва маънавий жихатдан ривожлантириш учун моддий маблаFлари хамда буш вакти етарли булишига эришиш;

- халкнинг кучли, адолатли, хукукий, демо-кратик жамият куришга булган хохиш-иродасини мустахкамлаш;

- жамиятда хукукий давлат даражасида инсонни хурмат килиш ва соFлом турмуш тар-зига асосланган мухитни шакллантириш;

- инсон жамият ва жахон тинчлигини саклашга булган хохиш-ирода хамда интилиш хар бир шахс турмуш тарзининг ажралмас кисмига айланиши11.

Шахснинг иктисодий хавфсизлигини таъ-минлаш, камбаFалликдан кутилишнинг мухим йули таълим-тарбия, билим ва касб-хунар олиш, жисмоний ва маънавий жихатдан узини

11 Экономическая безопасность хозяйственных систем. Учебник. - М., РАГС, 2001. -С. 245.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

чиниктириш хисобланади. Шахснинг хавф-сизлигини таъминлашда давлатнинг ижти-моий сиёсати мухим роль уйнайди. Давлатнинг ижтимоий сиёсати, уни амалга ошириш механизмлари одамларнинг мех,натдаги фаол-лиги ва тадбиркорлигини устириш учун шарт-шароитлар яратишга каратилиши лозим. Ушбу вазифаларни амалга ошириш максадида Узбекистонда давлатнинг ижтимоий сиёсати куйидагиларга каратилган:

- фукароларнинг эркин иктисодий фао-лият, тадбиркорлик ва мехнат, касб-корлик турлари хамда сохаларини эркин танлаш каби конституциявий хукукларини таъминлаш;

- мехнат мотивациясининг кучли механиз-мини киритиш, ахолининг иктисодий фаол-лигини ошириш учун шароитлар яратиш;

- ахолини максадли ва манзилли ижтимоий химоя килиш хамда кам таъминланган гурухларнинг давлат томонидан куллаб-кувватлаш;

- таълим, ижтимоий суFурта, соFликни саклаш тизимларини ислох килиш йули билан ахолининг ижтимоий хизматларга булган зарур кафолатни таъминлашга1. Шунингдек, давлат ижтимоий сиёсати ахолининг даро-мад ва мулкка эгалик даражаси буйича кескин табакалашувининг олдини олиш хамда ахолининг тулов талабларини кенг микдорда кондириш ва унинг усишини таъминлаш чора-тадбирларини амалга ошириш.

Давлат ижтимоий сиёсатида ахолини ижтимоий химоялаш мухим урин тутади. Давлатнинг бу сохадаги сиёсатининг устувор йуна-лишлари куйидагилардан иборат:

- давлат ижтимоий истеъмол фондларини ташкил этиш ва улардан жамиятнинг хар бир аъзосининг фойдаланишини кафолатлайдиган конунларни кабул килиш;

- давлатнинг марказлашган ижтимоий суFурта фондини ташкил этиш;

- курсатилган хизматлар ва самарали мехнатлари учун давлат томонидан берила-диган имтиёзлар;

1 Абулкосимов Х.П. Шаклланаётган бозор иктисо-диётида инсон омили ва уни фаоллаштириш йуллари. - Т., ТМИ, 2005. -182-б.

- иш хаки ва пенсия минимумининг давлат томонидан кафолатланиши;

- куп болали оилаларга туланадиган нафакалар;

- кам таъминланган ахоли табакаларига моддий ёрдам курсатиш;

- болаликдан ногирон ва бошка мехнат кобилиятини йукотганларни ижтимоий кул-лаб-кувватлаш;

- талабалар учун туланадиган давлат сти-пендиялари;

- ишсизлик нафакаси;

- энг мухим озик-овкат махсулотлари тур-ларининг белгиланган нархларда сотилишини таъминлаш;

- ижтимоий ахамиятга эга булган хизматлар бахоларидаги фаркларни давлат бюджети хисобидан коплаш;

- ижтимоий соханинг энг мухим тармок-лари (соFликни саклаш, таълим жисмоний тарбия, спорт ва маданият) моддий базасини куллаб-кувватлаш ва мустахкамлаш2.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган туб иктисодий-ижтимоий ислохотлар натижасида шахс иктисодий хавфсизлигини таъминлаш-нинг ижтимоий-иктисодий шарт-шароитлари анча яхшиланди. Мустакиллик йилларида ялпи ички махсулот 6 баробардан зиёдга, ахолининг даромадлари 9 мартага ошди. Шу давр мобайнида ахоли сони 11 миллиондан ортикка купайди ва 2017 йилнинг 1 январь холатига 31,5 миллон кишини ташкил этди. Узбекистон айни пайтда ЖБ ва ХВФнинг маъ-лумотларига кура харид килиш паритети буйича 229 та дунё давлатлари ичида ялпи ички махсулот ишлаб чикариш буйича 66-уринни эгалламокда.

Узбекистонда фукароларнинг бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун кулай ишбилармонлик мухитини шакл-лантириш ва ривожлантириш борасида курилган чора-тадбирлар натижасида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик жадал ривожланмокда. Натижада, 2016 йил якуни билан Кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-

2 Абулкосимов Х.П. Давлатнинг иктисодий хавф-сизлиги. - Т.: «Akademiya», 2012. -94-95-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

ликнинг улуши ялпи ички махсулотда 56,9 фоизни (2015 йилда бу курсаткич 56,5 фоиз булган), саноатда 45 фоизни (2015 йилда 40,6 фоизни ташкил этган), инвестицияларда 40,3 фоизни (36,3 фоиз), курилишда 70,7 фоизни (68,4 фоиз), чакана савдо айланмасида 89,6 фоизни (87,1 фоиз) ва бандликда 78,1 фоизни (77,9 фоиз) ташкил этган1.

Республикамизда Кадрлар тайёрлаш мил-лий дастури, Мактаб таълимини ривожлан-тириш давлат дастурлари амалга оширилди. Мактабгача таълим муассасалари ва олий таълимни ривожлантириш ва сифатини оши-риш буйича кенг куламли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Бунинг натижасида таъ-лимнинг кутилаётган давомийлиги 1990 йил-даги 13,7 йилдан хозирги даврга келиб, 15,6 йилни ташкил этмокда. Катта ёшдаги ахолининг саводхонлик даражаси 99,6%ни ташкил этмокда. СоFликни саклаш тизмининг ислох килиш буйича давлат дастурларининг амалга оширилиши натижасида болалар улимининг умумий коэффициенти 1990 йилги 34,6 промилледан 2015 йилда 10,9 промил-легача, оналар улими эса 100 минг тирик туFилган чакалокка нисбатан тегишлича 65,3 дан 17,5 га тушди. Ахолининг уртача умр куриш даражаси 1990 йилдаги 67,2 ёшдан 73,5 ёшга етди2.

Ахоли турмуш даражаси ва сифатининг ошиб бориши туфайли унинг мамлакатимизда амалга оширилаётган ислохотлар, хукума-тимизга ишончи юкоридир. Йилдан йилга фукароларнинг уз келажаги, эртанги куни, турмуш даражасининг ошиб боришига умид ва ишончлари усиб бормокда. Шунинг учун акидапараст террорчилар ва айрим кучлар-нинг мамлакатимизда ижтимоий ларзалар

1 Узбекистон Республикасини 2016 йилда ижтимоий-ик,тисодий ривожлантириш якунлари туFрисида. // Узбекистон республикаси Давлат статистика кумитаси.

2 Узбекистон республикаси ик,тисодий-ижтимоий тараккиётининг мустак,иллик йилларидаги (19902010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогноз-лари: статистик туплам. - Т.: «Узбекистон», 2011. -103-104, 106-107, 116-б.; Узбекистон Республикаси Сотликни саклаш вазирлиги маълумотлари.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

уюштиришга буладиган уринишлари беху-дадир.

Республикамизда Президент портали, вир-туал кабулхонаси ва Халк кабулхоналарининг фаолият юритиши натижасида фукаролар узларини кийнаётган муаммоларни хал этиш имкониятларига эга булиб, иктисодий хавф-сизликларига рахна солаётган турли тахдид-ларнинг олдини олишга эришмокдалар.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони билан тасдикланган «2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар страте-гияси»нинг амалга оширилиши инсоннинг шахсий иктисодий хавфсизлигини ташки тахдидлардан химояланишини янада кучай-тирадиган ижтимоий-иктисодий, сиёсий шарт-шароитлар яратади. 2017-2021 йилларда умумий киймати 40 млрд АК.Ш доллари микдоридаги 649 та инвестиция лойихасини назарда тутувчи тармок дастурларини руёбга чикариш режалаштирилмокда. Натижада кейинги 5 йилда саноат махсулотини ишлаб чикариш 1,5 баравар, унинг ялпи ички махсулотдаги улуши 33,6 фоиздан 36 фоиз-гача, кайта ишлаш тармоFи улуши 80 фоиз-дан 85 фоизгача ошади.

«Ижтимоий сохани ривожлантириш» деб номланган туртинчи йуналиш ахоли бандли-гини ошириш, фукароларни ижтимоий химоя килиш ва уларнинг саломатлигини саклаш, йул-транспорт, мухандислик-коммуникация хамда ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш ва модернизациялаш, ахолини электр энергия, газ билан таъминлашни яхшилаш, ахолининг мухтож катламларига курсати-ладиган ижтимоий ёрдам сифатини ошириш, хотин-кизларнинг ижтимоий-сиёсий хаётдаги макомини ошириш, соFликни саклаш соха-сини ислох килиш, мактабгача таълим муас-сасаларининг кулайлигини таъминлаш, умумий урта таълим, урта махсус ва олий таълим сифатини яхшилаш хамда уларни ривожлан-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

тириш чора-тадбирларини амалга оширишни назарда тутади.

Хусусан, худудларни хар томонлама ривожлантириш буйича карийб 25 мингта инвестиция лойихасини руёбга чикариш хисобига 256,4 минг иш урни ташкил этиш оркали ахолини иш билан таъминлаш дастур-ларини тулик ижро этиш назарда тутилган. Ишсизлик даражаси энг юкори булган минтакаларда 46,8 минг янги иш урни ташкил этиш, тадбиркорлик фаолиятини бошлаш учун таълим муассасаларининг 10 минг нафар битирувчисига кредитлар ажратиш режалаштирилмокда.

Катта ёшли авлодни куллаб-кувватлаш, ижтимоий нафакалар бериш тартибини тако-миллаштириш, соFликни саклаш сохасини ислох килиш чора-тадбирлари киритилган. Жумладан, 78 та туман тиббиёт бирлашма-сини, 7 та шахар ва 2 та вилоят куп тармокли тиббиёт марказини кайта куриш, тез тиббий ёрдам хизматини 1200 та махсус автотранспорт билан таъминлаш режалаштирилмокда. Кишлок жойларда 15 мингта арзон уй-жой, 415 километрлик сув таъминоти кувурлари, 316 километрлик газ таъминоти кувурлари ва 291 километрлик ички йуллар куриш режа-лаштирилган. Ахолига транспорт хизматлари курсатиш сифатини яхшилаш максадида 86 та янги автобус йуналишини жорий этиш ва 537 та замонавий автобус харид килиш назарда тутилмокда1.

Эндиликда, шахс иктисодий хавфсизлигини таъминлаш нафакат давлат бошкаруви орган-лари, хукумат, фукаролик жамияти институт-лари, жамоат ва нодавлат нотижорат ташки-лотларининг биргаликдаги саъй-харакат-ларигагина, балки хар бир фукаронинг узига хам боFликдир. Шахс манфаатлари ва хавф-сизлигига тахдидларга муносабатда инсон-нинг рухий холатининг фаоллик, батрикенглик (толерантлик), чидамлилик, иродалик каби кобилият ва сифатларини шакллантириш мухим ахамият касб этади.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туfрисида»ги фармонига шарх.

Фаоллик инсоннинг уз максадини танлаши ва унга эришишида собиткадамлик, катъият-лик, иродалик, максад сари интилувчанлик, шижоатлик, жушкинлик билан фаолият курсатиш ва мехнат килишга шайлиги хисобланади. Бу хол шахснинг маълум билим, касб-малака ва махоратга эга булиб, узга-рувчан вазиятлар ва холатларда хам узига муносиб иш жойини эркин эгаллаш, юкори натижа ва самара билан ишлашга имкон беради. Шундагина инсон ракобатбардош ва иктисодий жихатдан мустакил булиб, узининг самарали мехнати, фаолияти туфайли купгина эхтиёжларини кондира олади хамда узи ва оиласининг иктисодий хавфсизлигини таъ-минлашга кодир булади.

БаFрикенглик инсоннинг ахлокий-психо-логик хусусияти булиб, инсон ночор ахволда булган кариндошлари ва бошка кишиларга ёрдам беради ва турли ижтимоий тадбир-ларга хомийлик килади.

Сабр-токат, чидамлилик - инсоннинг узига салбий таъсир этадиган ижтимоий, рухий, иктисодий холатларга бардошлилик, уларни кабул килиш чегараси булиб, бу чегарадан ташкарида шахс узининг баркарорлиги, тин-члигини саклашга булган бардошини тугатиб, узининг манфаатлари ва хавфсизлигини химоя килиш учун кутилмаган тезкор харакатлар килиши мумкин булади.

Ирода одамнинг уз фаолияти ва психик жараёнларини узи бошкаришда намоён буладиган кобилияти булиб, инсон бирон бир харакатни амалга оширишда узига хукмрон эхтиёж ва хохишларига карши туради хамда ички ва ташки тусикларни енгиб утиш учун куч топади. Ироданинг мухим сифатлари: узини тута билиш, дадиллик, катъийлик, чидам ва токат, принципиаллик, мустакиллик ва бошкалардир2. Ирода инсон узининг иктисодий хавфсизлигига ички ва ташки тахдидларни енгиб утишда мухим инсоний сифат хисобланади.

Юкорида келтирилган кобилият ва сифат-ларга эга булган кишилар, шу жумладан,

2 Узбекистон миллий энциклопедияси. 4-жилд. -Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2002. -217-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

куплаб саломатлигида нуксон булган, ноги-ронлар хам мамлакатимизда яратилган эркин фаолият ва ишбилармонлик мухити шарои-тида фаол мехнат килиб, узининг жамиятда мустахкам урнига эга булиб, шахсий ва оила-вий иктисодий хавфсизлигини таъминлаб, фаровон турмуш даражаси ва сифатига эришмокдалар.

Жамиятда мафкуравий, -гоявий, сиёсий ва иктисодий плюрализмнинг ривожланиши, иктисодий фаолият, танлаш ва суз, виждон эркинликларининг кенгайиши х,ар бир шахс-нинг узининг ва бошка кишиларнинг хамда мамлакатнинг иктисодий хавфсизлигини мустахкамлашга каратилган иктисодий ва ижтимоий фаоллигининг усишига олиб келади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Узбекистон Республикаси к,онун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда, 20-сон, 354-модда.

2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халк,имиз билан бирга курамиз. / Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига баFишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутк,и. // «Халк, сузи», 2016 йил 15 декабрь.

3. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгар-лик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. / Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-ик,тисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2017 йил 16 январь.

4. Абулкосимов Х.П. Давлатнинг иктисодий хавфсизлиги. Укув кулланма. - Т.: «Akademiya», 2012. -94-95-б.

5. Абулкосимов Х.П. Шаклланаётган бозор иктисодиётида инсон омили ва уни фаол-лаштириш йуллари. - Т.: ТМИ, 2005. -182-б.

6. Узбекистон Республикасини 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари туFрисида. // Узбекистон республикаси Давлат статистика кумитаси.

7. Узбекистон Республикаси ик,тисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йил-ларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари: статистик туплам. - Т.: «Узбекистон», 2011.

8. Узбекистон ракамларда. Статистик туплам 2016 й. - Т., 2016.

9. Экономическая безопасность хозяйственных систем. Учебник. - М., РАГС, 2001. -С. 245.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.