Научная статья на тему 'Табиий ишсизлик даражаси ва ўзбекистонда унга эришишнинг асосий йўналишлари'

Табиий ишсизлик даражаси ва ўзбекистонда унга эришишнинг асосий йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2757
259
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хомитов К. З.

Ишчи кучига бўлган талаб ва унинг таклифи ўртасида бозор мувозанатига эришилиши натижасида аҳолининг иш билан оқилона бандлиги таъминланади. Бу эса меҳнат бозорида ишсизликнинг йўл қўйилиши мумкин (табиий) даражасига эришишнинг муҳим имкониятларидан биридир. Бундай мувозанат иш берувчилар ва «меҳнат қобилияти» эгаларининг иқтисодий манфаатларини энг муқобил тарзда амалга оширилишини таъминлайди. Бунда ишчи кучига унинг касбий-малакавий тайёргарлигига мос нархлар белгиланади. Худди шулар туфайли аҳолининг оқилона бандлиги, ижтимоий такрор ишлаб чиқариш ва ишчи кучининг қиймати асосида «меҳнат қилиш қобилияти»ни бозорда сотиш учун таклиф қилганларнинг турмуш даражаси шаклланиши ҳам таъминланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Табиий ишсизлик даражаси ва ўзбекистонда унга эришишнинг асосий йўналишлари»

ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ

Хомитов К.З.

иктисод фанлари номзоди

ТАБИИЙ ИШСИЗЛИК ДАРАЖАСИ ВА УЗБЕКИСТОНДА УНГА ЭРИШИШНИНГ АСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

Ишчи кучига булган талаб ва унинг таклифи уртасида бозор муво-занатига эришилиши натижасида ацолининг иш билан оцилона бандлиги таъминланади. Бу эса мецнат бозорида ишсизликнинг йул цуйилиши мумкин (табиий) даражасига эришишнинг муцим имкони-ятларидан биридир. Бундай мувозанат иш берувчилар ва «мецнат цобилияти» эгаларининг ицтисодий манфаатларини энг муцобил тарзда амалга оширилишини таъминлайди. Бунда ишчи кучига унинг касбий-малакавий тайёргарлигига мос нархлар белгиланади. Худди шулар туфайли ацолининг оцилона бандлиги, ижтимоий такрор ишлаб чицариш ва ишчи кучининг циймати асосида «мецнат цилиш цобилияти»ни бозорда сотиш учун таклиф цилганларнинг турмуш даражаси шаклланиши цам таъминланади.

Шу билан бирга, оцилона бандлик туррисида ишсизлик меъёри курсаткичи ор^али мулохаза ^илиш мумкин. Замонавий рарб ицтисодий адабиётида тули^ ва оцилона бандлик ишсизликнинг табиий меъёри мавжуд булгандагина эришилади, деган ну^таи назар оммалашган.

Ишсизликнинг табиий меъёри - бу унинг шундай даражасики (талаб ва таклифнинг ушбу таркибида), бунда иш ха^ининг реал даражаси ва нархлар мехнат унумдорлигининг усиш даражаси ноль булганда узгаришсиз са^лаб ^олинади. Амалда ишсизлик меъёри жорий (фрикцион) ва таркибий ишсизлик йириндиси ор^али бахоланади. Таркибий ишсизлик илмий-техника тара^иёти таъсири остида и^тисодиётдаги таркибий узгаришлар туфайли пайдо булади.

Fарб мамлакатларида 3-4% даражада хисобланадиган табиий ишсизлик меъёрини Узбекистон шароитида оцилона бандликни ани^лаш учун ^уллаш мумкинми, деган савол турилади.

Мамлакатимиз и^тисодиётидаги таркибий узгаришларнинг мунтазам давом этаётгани ва мехнат унумдорлиги буйича статистик маъ-лумотларнинг ноани^лиги туфайли хозирги шароитда бундай меъёрни хисоблаш анча мушкул. Ю^ори даражадаги инфляцион усиш булмаган шароитда табиий ишсизлик меъёри уни даражаси буйича соддалаштирилган вариант буйича хисоблаш имконини беради. Аммо, Узбекистонда хозирча инфляцион усишнинг бар^арор ва паст даражасига (2-4%) эришил-гани йу^. Шу билан бирга, мамлакатда яширин ишсизликнинг мавжудлиги муаммони янада чигаллаштиради. Шунинг учун оцилона бандлик натижасида юзага келиши мумкин булган табиий ишсизлик даражаси туррисида бир-гина курсаткич ор^али мулохаза ^илиш мумкин эмас. Табиий ишсизлик туррисида етарли даражада тасаввур хосил ^илиш учун бир ^анча курсаткичлар тизимидан фойдаланиш лозим.

Узбекистонда табиий ишсизлик даражасига эришишнинг барча демографик, ижтимоий,

и^тисодий ва бош^а жихатлари ^уйидаги мезонларда уз аксини топади: мехнат бозо-рининг самарали ривожланишини ю^ори курсаткичи - ахолини иш билан о^илона банд-лигини шаклланиши; ёлланма ишчи кучига мехнат ха^ини (нархини) энг паст миедорини ахоли жон бошига турри келадиган минимал истеъмол бюджетидан кам булмаган холда бел-гиланиши; ишчи кучига талаб ва унинг таклифи уртасида мувозанатга эришиш.

Хал^аро мехнат ташкилоти (ХМТ) ^абул ^илган мезонларга кура, ахолининг иш билан о^илона бандлиги шаклланишинининг мухим шарт-шароитлари - мехнат турлари буйича машгул булиш, иш ва яшаш жойини эркин тан-лаш, ахоли мобиллигининг турли маъмурий чекланишларини бекор ^илиш, мехнат ха^идаги ^онунларга ^атъий риоя ^илган холда ишга жойлашиш кафолатини беришдан иборатдир. Мажбурий мехнат ^илишдан воз кечиш хар бир шахснинг ижтимоий ишлаб чи^аришда ишлаш ёки ишламасликни ха^и^ий танлашини англа-тади. Бунда мехнат ^илишнинг ху^у^ий амалга оширилиши, шубхасиз, ходимларни мехнат бозори ор^али ёлланишларини, ва энг яхши шароитлари учун узаро мусоба^алашишларини назарда тутади.

Келтиилган мезонларга кура ходимлар рас-мий эркин булишлари етарли эмас. Ёлланма мехнат самарали булиши учун и^тисодий шароитлар ва ижтимоий кафолатлар зарур. Булар ичида энг кам иш ха^ининг ахоли жон бошига кун кечириши учун зарур булган энг кам миедори ^онун асосида белгиланиши ва ишчилар даромадларининг чекланишини бекор ^илиш - асосий хисобланади. Ушандагина ходим и^тисодий фаол булади.

Вахоланки, и^тисодий ну^таи назардан о^илона бандлик ишчи кучидан шундай фойдаланишни акс эттирадики, у ялпи ички махсулот (ЯИМ) ва мехнат унумдорлигининг усишини таъминлайди ва мулкчиликнинг турли шакллари, мехнат ва ишлаб чи^аришни ташкил ^илишнинг самарали турлари харакати сохаларини кенгайишига кумаклашади. Бу жой-лардаги орти^ча ишчи кучининг озод булишига олиб келадики, ва иш билан банд булганларни ^айтадан та^симлаш ва мехнат миграцияси кенгайиши жараёнининг кучайишига ёрдам беради.

Мехнатга ^обилиятли ахолининг иш билан о^илона бандлигини шакллантиришнинг асо-сий демографик манбаларидан бири - унинг и^тисодий фаол ^исмини кенгайишидан ибо-рат. Шунингдек, табиий ишсизлик даражасига эришишнинг асосий курсаткичларидан бири -бу мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва унинг таклифи уртасида бозор мувозанатига эришиш хисобланади.

Ишчи кучи нархи ва ^иймати унга булган талаб ва таклиф уртасидаги мувозанатга эри-шишда восита сифатида иштирок этади. Аммо бош^а товарларга нисбатан, ишчи кучининг нархи ва ^иймати шаклланишида узига хос хусусиятлар мавжуд. Ишчи кучи ^иймати -унинг нархи шаклланишини асоси ва у амалий и^тисодиётда иш ха^и шаклида намоён булади. Ишчи кучи ^иймати бош^а товарлар каби ушбу узига хос булган товарни ишлаб чи^ариш учун зарур булган иш ва^ти билан белгила-нади. Демак, ишчи кучи жонли индивиднинг ^обилияти сифатида мавжуд экан, ишчи кучини ишлаб чи^ариш учун унинг хаётий мавжудли-гини ^уллаб ^увватлаш керак.

Фаолиятини давом эттириш учун ишчи кучини такрор "ишлаб чи^арилиши" - ^айта тамирланиши лозим. Бу эса маълум миедордаги суммани талаб этади ва бу маблаг суммаси мехнаткашнинг нормал хаётий фаолиятини ^уллаб ^увватлаши керак. Иш ха^ининг паст ёки минимал чегараси - ишчи кучининг сохиби булмиш инсонни бутун умр ^уллаб ^увватлай олмайди. Бундай шароитда ишчи кучининг сифати, албатта ёмонлашади.

Иш ха^и ишчи кучига булган талаб ва унинг таклифи огишига бевосита богли^. Агар ишчи кучи талаби унинг таклифидан ю^ори булса мехнатнинг нархи ошади, тескари холда паса-яди.

Хулоса ^илиб айтганда, иш ха^и табиий ишсизлик даражасини шаклланишида бевосита таъсир этувчи унсурлардан бири булиб хисобланади. ХМТнинг 176-сонли тавсиянома-сида "бар^арор бандлик" атамаси киритилган. Бунда, биринчи навбатда, ходимнинг такрор ишлаб чи^аришни таъминлайдиган нормал иш ха^и даражаси тушунилади.

Fарб и^тисодий мактаби аъзоларининг фикрича асосий капиталдан фойдаланишнинг ма^садга мувофи^лиги ва самарадорлигини

ифодалайдиган ишлаб чи^ариш ^увватларини иш билан таъминлаш даражаси каби ишсизлик уз асосида ресурслардан и^тисодий жихатдан ма^садга мувофи^ фойдаланишни ифодалайди. И^тисодиёт сохасида Нобель мукофоти соврин-дори АКШлик и^тисодчи олим Милтон Фридман бошчилигидаги монетаристлар "табиий" ишсизлик ва мос равишда, ишсизликнинг "табиий даражаси" концепциясини таклиф этдилар. Унга кура ишсизликнинг "табиий даражаси" ишчи кучи бозори шартлари билан ^атъий белгиланган ва давлат сиёсати чора-лари билан узгартирилиши мумкин эмас.

Монетаристлар "табиий" ишсизликка фрикцион ишсизликни киритадилар. У эса асосан мехнаткашларнинг бир иш жойидан иккинчи иш жойига утишлари, ишлаб чи^аришдаги носозликлар, корхоналарнинг банкротла-шуви натижасида ишлаб чи^аришнинг ёпи-лиши, ёки бозордаги туррунлик сабабли ишлаб чи^аришдаги ва^тинчалик тухташлар, хамда ишчи кучига булган талабнинг мавсумийлиги туфайли юз беради.

Фрикцион ишсизлик уз таркибига кура турли сабаблар натижасида, масалан, ю^ори иш ха^и ёки мехнат шароити ^улай булган обрули иш излаб, ёки яшаш жойини узгартириш зарури-яти билан богли^ бир худуддан бош^а худудга миграция ^илувчи ишловчиларни ^амраб олади.

Монетаристлар концецияси буйича, фрикцион ишсизлик динамик ривожланаётган бозор и^тисодиётида мехнат ресурсларини ^айта та^симланишини, ишчи кучи жойлаши-шини табиий, нормал жараёнини акс эттиради. Фрикцион ишсизлик ^ис^а муддатли тавсифга эга ва шунинг учун и^тисодиётга хам, "табиий" ишсизликнинг узига хам у ^адар зарар етказ-майди.

Монетаристларнинг фикрича, табиий ишсизликни мувофи^лаштириш механизми ^уйидаги куринишни олади. Ишсизликнинг табиий даражаси ани^ белгиланган мезон-ларга эга: бу шундай даражаки, унда нархлар-нинг ошиши кузатилмайди.11 Агар ишсизлик узининг табиий меъёридан пасайиб кетса, и^тисодиётни мувофи^лаштиришга мамлакат Марказий банки томонидан амалга оширила-диган пул-кредит воситалари ор^али бозор механизмлари киришади ва бу ишсизлик

1 ^аранг. США. Экономика, политика, идеология. - 1984. -№ 6, с. 7.

даражасини бозор мувозанати холатига кел-тиради.

Бунинг учун Марказий банк пул-кредит сиёсатининг ^уйидаги умумий усулларини ^уллайди:

Марказий банкнинг хисобга олиш сиёсати ёки фоиз ставкаларини тартибга солиш сиёсати;

очи^ бозордаги операциялар, ёки давлат ^имматли ^огозларини сотиб олиш ва сотиш;

мажбурий захира меъёрларига узгартириш-лар киритиш.

Хисобга олиш сиёсати Марказий банкнинг тижорат банклари учун охирги навбатдаги захирачи сифатида кредиторига айланиши билан богли^.

Мажбурий захира меъёрларини тартибга солиш, бу хукумат талаби асосида тижорат банкларининг депозитга жалб ^илинган пул маблагларини белгиланган миедорини Марказий банкдаги фоизсиз хисоб варагига утказилишидир.

Очи^ бозордаги операциялар - бу Марказий банкнинг тижорат ва газна облигациялари ва бош^а ^имматли ^озларни бозор курси ёки олдиндан эълон ^илинган курс буйича сотиб олиш ва сотиш, хамда ^айта келишувлари-дир.

Марказий банк пул-кредит сиёсатининг бундай усулларни ^уллаши натижасида муо-малада (табиийки, тижорат банкларида) пул массаси купайиши ёки камайиши мумкин. Бу эса банк кредитларининг арзонлашуви ёки ^имматлашувига олиб келади. Мамлакат и^тисодиётида тадбиркорлик, жумладан фер-мерлик фаолиятини ривожланиши, янги иш уринларини яратилиши ва ишсизлик даражасини пасайиш курсаткичлари бевосита пул бозоридаги ижобий холатга боглиедир.

Аслида монетаристлар концепциясида гап ишсизлик даражаси устида эмас, балки бандлик даражаси хасида кетмоеда. Уларнинг фикрича, ишсизликни табиий даражадан пасайиб кетиши бандлик даражасини ошишига олиб келади. У эса уз навбатида нархларнинг ошиши ва инфля-циянинг усишини келтириб чи^аради. Бандлик даражасининг усишини тухтатиш (мос холда, ишсизлик меъёрини ошириш) учун бозор механизмлари ^улланилади.

Монетаристик концепциясида табиий

ишсизлик - бу ишсизликнинг эркин туридир. Монетаристлар ишсизлик муаммосида табиий ишсизлик ахамиятига асосий ди^атларини йуналтириб, давлатнинг бош^аришда доимий аралашувини талаб этадиган ха^и^ий ишсизлик холатини четга суриб ^уйишади.

Ишсизлик табиий даражасининг бош^а кон-цепцияси нафа^ат фрикцион, балки таркибий ишсизлик тушунчаси билан хам богли^.21 Таркибий ишсизлик ишлаб чи^ариш жараёнини ташкил этишнинг такомиллашган таркибидаги узгаришлар туфайли содир булади. У ишчи кучига талаб ва таклифнинг мос келмаслиги туфайли иш ^идириш даври билан богли^. Бундай таркибий узгаришлар ишловчининг мутахассислиги ва малакасига мос келадиган иш топиш имкониятини бермайди.

Бундан таш^ари ишсизликнинг учинчи тури - даврий ишсизлик хисобланиб, у и^тисодий ин^ирозлар натижасида ишлаб чи^ариш ва и^тисодий усиш суръатлари хамда бизнес фаоллигининг кескин пасайиб кетиши билан богли^ ишчи кучига булган талабнинг ю^ори даражада камайиши натижасида юзага келди.

Фрикцион ва таркибий ишсизлик - бу давлатнинг макрои^тисодий сиёсати шаклида ифода-ланади. Биргаликда улар бозор и^тисодиётини бар^арор фаолият юритиши хамда нормал ва

2 ^аранг. Макконнелл К.Р., Брю С.П. Экономикс. - В 2-х т. -Т. 1. -М., 1993. -с. 158-159.

ижтимоий ривожланиш ну^таи назаридан -ижтимоий жихатдан ^абул ^илинадиган дара-жадаги ишсизликни табиий даражасини ташкил этади. Бунинг учун эса даврий ишсизлик курсаткичи нолга тенг булиши талаб этилади.

Шундай ^илиб, республикамизда табиий ишсизлик даражасини таъминланиши, бос^ичма бос^ич амалга оширилаётган исло-хотлар ми^ёсида ^уйидаги масалаларни хал ^илинишини та^озо этади:

мехнат бозорида талаб ва таклиф уртасидаги зарурий мувозанатига эришилиши;

ахолининг о^илона бандлиги шаклланиши, даврий ишсизлик даражаси нолга тушириши;

мулкчиликнинг турли шакллари ривожла-ниб вояга етиши;

мамлакат Марказий банки томонидан о^илона пул-кредит сиёсати юритилиши;

и^тисодиётда таркибий узгаришлар кескин тарнзит даврини босиб утиши;

мехнат даромадларига солинадиган соли^лар ва туловлар илмий асосланган миедорда урнатилиши;

Узбек моделининг энг мухим тамоиллари-дан - ^онун устиворлигини таминлаган холда, мехнат ха^идаги ^онунларга мувофи^ ишга жой-лашиш кафолатлари таъминланиши ва бунда энг кам иш ха^и даражасини минимал истеъмол бюджети билан мувофи^лаштириб борилиши борасидаги фаолият давом этишидир.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Ахолини иш билан таъминлаш туррисидаги Конуни. (янги тахрирда). -Т., 1998.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Ишга жойлаштиришга мухтож мехнат билан банд булмаган ахолини хисобга олиш методикасини такомиллаштириш туррисида"ги 106-сонли Карори, 2007 йил 24-май.

3. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тара^иёти ва хал^имиз фаро-вонлигини янада юксалтиришдир. -Тошкент: «Узбекистон», 2010. -80 б.

4. Майк Армстронг. Практика управления человеческий ресурсами. -СПб.: Питер, 2008. -С. 832.

5. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. В 2 т. Т. I и II: 16-20 англ. изд.- М.: "Инфра-М", 2008.

6. Рынок труда: Учебное пособие. Под общей редакцией д.э.н., проф. Абдурах-манова К.Х., д.э.н., проф. Одегова Ю.Г., д.э.н., проф. Руденко Г.Г. - Ташкент: ТФ РЭА, 2009. -384 с.

7. США. Экономика, политика, идеология. - 1984. № 6.

8. Экономические науки. -1991. - № 11. -с. 57-61.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.