Научная статья на тему 'Меҳнат бозорида ишчи кучи категориясининг ижтимоий-иқтисодий моҳияти'

Меҳнат бозорида ишчи кучи категориясининг ижтимоий-иқтисодий моҳияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
4551
432
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Маматурдиева Д. Р.

Меҳнат бозори категорияси иқтисодиёт фанининг энг мухим категорияларидан бўлиб, транзит иқтисодиёти, яъни бозор иқтисодига ўтаётган давлатларда энг муҳим муаммо ҳисобланади. Меҳнат бозорида, транзит иқтисодиёти шароитида ишчи кучига бўлган талаб билан унинг таклифи орасидаги тафовутлар вужудга келади ва уларни тартибга солиш ва мувозанатни яратиш борасида қатор назарий ва амалий ишларни амалга ошириш долзарб бўлиб туради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Меҳнат бозорида ишчи кучи категориясининг ижтимоий-иқтисодий моҳияти»

Маматурдиева Д. Р.

Андижон мухандислик-иктисодиёт институти ассистенти

МЕ^НАТ БОЗОРИДА ИШЧИ КУЧИ КАТЕГОРИЯСИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИЩСОДИЙ МОХИЯТИ

Мехнат бозори категорияси ицтисодиёт фанининг энг мухим кате-горияларидан булиб, транзит ицтисодиёти, яъни бозор ицтисодига утаётган давлатларда энг мухим муаммо цисобланади. Мехнат бозо-рида, транзит ицтисодиёти шароитида ишчи кучига булган талаб билан унинг таклифи орасидаги тафовутлар вужудга келади ва уларни тартибга солиш ва мувозанатни яратиш борасида цатор назарий ва амалий ишларни амалга ошириш долзарб булиб туради.

Мехнат бозорининг самарали амал ^илиши учун, биринчидан, ишлаб чи^ариш восита-ларига эга булиб, унинг ёрдамида ишлаб чи^аришни ташкил ^илиш ёки уни кенгайти-риш, иккинчидан, ишлаб чи^ариш воситала-рига эга булмаган ва иш билан банд булмаган кишиларнинг мавжудлиги зарур. Ана шулар мехнат бозорининг асосий субъектлари, мехнат бозори иштирокчилари хисобланади1.

Мехнат бозори жамият и^тисодий ва ижтимоий-сиёсий хаётининг мухим сохасидир. Хозирги пайтда мехнат бозори хужалик юри-тишнинг таркибий ^исмларидан бирига айлан-ган.

Айрим мутахассисларнинг фикрича, мехнат бозори ишчи кучига булган талаб ва таклифни ифодаловчи механизм сифа-тида курилса, бош^а и^тисодчилар гурухи мехнат бозори фа^атгина ишчи кучига булган талабни ^ондиришга шароит яратади, деб хисоблайдилар. Учинчи хилдаги тоифа хам мавжуд булиб, уларнинг фикрига кура, мехнат бозори - уз шахсий ^обилияти ишчи кучла-рини такрор ишлаб чи^ариш хамда уларни ижтимоий мехнат та^симоти тизимида товар ишлаб чи^ариш, айирбошлаш ^онунлари асо-

1 Б.Апиев."Ме*нат бозорини шакплантиришнинг узига хос хусу-сиятлари" /Узбекистан и^тисодий ахборотномаси/-2003 й. 5-сон, 62-бет.

сида хаётий кундалик воситаларга алмашти-риши муносабатларининг мураккаб тизимини ифодалайди.

Мехнат бозорининг и^тисодий тушунча сифатидаги мохияти унинг турли ижтимоий-и^тисодий шароитлардаги хусусиятлари, ишчи кучини такрор ишлаб чи^ариш, та^симоти, узлаштириш ва фойдаланиш механизми, у ёки бу жамият и^тисодий муносабатлари тизимида ушбу тушунчанинг роли ва ахамияти классик и^тисодиёт назарияси намояндалари, хамда хорижий мамлакатлар машхур и^тисодчи олим-ларининг тад^и^от предмети булган. А.Смит ва Д.Рикардолардан то Ж.Кейнс, М.Фридман, Я.Корнаи ва куп сонли бош^а и^тисодчи олим-лар томонидан урганилган.

Мехнат бозори тушунчасига россиялик ва купгина узбек олимларининг хам таърифлари мавжуд.

С.Ю.Рощин, Т.О.Разумоваларнинг таъри-фига кура, "мехнат бозори-мехнатга талаб ва мехнат таклифини узаро харакатлантирувчи, бозор механизми ва белгилари асосида мехнат ресурсларини та^симлашдир"2.

П.Э.Шлендер ва профессор Ю.П.Кокиннинг таърифига кура:"мехнат бозори - бозор

2 С.Ю.Рощин, Т.О.Разумова.Экономика труда:Экономическая

теория труда. Учебное пособие.-М.:ИНФРА-М, 2000 г.-(серия

"Высшее образование")-376-стр.

и^тисодиётининг таркибий ^исми булиб, ёлланма ишчи кучи ва иш берувчилар манфаат-лари келишилган жамият ало^алари ижтимоий тизимини билдиради. Мехнат бозори-бу бирин-чидан, ишчи кучи талаби ва таклифи орасида и^тисодий ало^алар йигиндиси, иккинчидан, турли хил и^тисодий ва ижтимоий манфаат-лар ва функциялар ту^нашадиган жой, учин-чидан корхоналар ну^таи назаридан, алохида корхона ва уни ишчиларини узаро ало^а майдони, фирма ми^ёсида янги иш жойига утишни уйловчи ха^и^атдаги ва мавжуд булган ишчилар"3.

Б.М.Генкиннинг таърифига кура:"мехнат бозори, энг аввало, иш берувчи ва ишга ёллан-ганлар манфаатларининг келишуви меха-низми хисобланади.

Ундан таш^ари мехнат бозорида ижтимоий ало^алар бош^ариш зарурати хосил булиб, давлат манфаатлари белгиланади"4.

Л.Максакова "Мехнат бозори" тушунчаси-нинг урнига "Ишчи кучи бозори" тушунчасини ^уллашни зарур, деб хисоблайди. "Мехнат ресурслари бозори" тушунчаси ^улланса, янада турриро^ булади, дейди5.

Тад^и^отчи В.А.Павленков таъкидлайдики, бозор и^тисодиётида мехнат бозори ёлла-ниб ишлашга ^одир кишиларнинг барчасини хам ёлланма мехнат билан банд булганлар хам банд булмаганларни ^амраб олади. А.А.Никифорова эса бош^а умумий таърифни таклиф этади:"Мехнат бозори ривожланиши-нинг даражаси ва бозорда иштирок этувчи кучлар: тадбиркорлар, мехнаткашлар ва давлат уртасида маълум даврда эришилган манфаат-лар балансини акс эттирувчи ижтимоий муно-сабатлар тизими сифатида вужудга келган"6.

И.С.Маслованинг таърифи буйича мехнат бозори-бу усувчи тизим, унда мулкчилик субъ-ектлари ишчи жойлари ва ишчи кучи таклиф-лари, ходимга ва "ёлланма ишга талаб хажми, таркиби ва нисбатини шакллантириб, ишлаб чи^ариш омиллари (мехнат воситалари ва ишчи

3 Экономика труда:Учебник /Под ред.проф.П.Э.Шлендера, проф.Ю.П.Кокина.-М.:Юристь,2002 Г.-92 стр.

4 Б.М.Генкин."Экономика и социология труда". Учебник для вузов.-М.:Издательская группа НОРМА-ИНФРА. М, 1999 г.-338-стр.

5 Б.Алиев."Ме*нат бозорини шакллантиришнинг узига хос хусу-сиятлари" /Узбекистан иктисодий ахборотномаси/-2003 й. 5-сон, 62-бет.

6 Мехнат иктисодиёти ва социологияси: Олий укув юртла-рининг иктисодиёт со^аси буйича талабалар учун дарслик/ 1^.Абдура*моновнинг умумий та^рири остида;-Т:"Укитувчи", 2001 й.-94-95-бетлар.

кучи)га узаро таъсир этади". Мехнат бозори мавжуд, аммо "кесик, шакли узгартирилган куринишда, бунинг устига хар нарсани уз ичига оладиган характерга эга булмай, балки мехнат муносабатларининг фа^ат бир ^исмини ^амраб олади"7.

К.Абдурахмонов ва Ф.Мамарахимовнинг таърифига кура, "Мехнат бозори дейил-ганда ишчи кучини сотиш, сотиб олиш ва ундан фойдаланиш билан богли^ булган ижтимоий-и^тисодий муносабатлар мажму-аси тушунилади"8.

Ш.Р.Холмуминов таърифига кура мехнат бозори-мехнатга ^обилиятли ахолининг иш билан банд булган ва банд булмаган ^исмлари ва иш берувчилар уртасидаги муносабатларни хамда уларнинг шахсий манфаатларини хисобга олувчи шартномалар асосида, "мехнатга ^обилиятларини" харид ^илиш-сотишни амалга оширувчи хамда ишчи кучига талаб ва таклиф уртасидаги нисбатларни бевосита тартибга солувчи, бозор и^тисодиётининг мураккаб, куп аспектли, усувчи ва очи^ ижтимоий-и^тисодий тизимчасидир9.

Д.Рахимова, О.Абдурахмоновларнинг таърифига кура, "мехнат бозори ишчи кучини сотувчи ва харидори, унинг ^ийматини белги-лайдиган ва таклиф этилувчи мехнат хизмат-ларини та^симлайдиган мухитни тавсифлаш имконини берадиган категория, аналитик конструкция, деб тушунилиши хам мумкин"10.

"Мехнат бозори" тушунчаси ишчи кучи хариди ва ишлатилишини хам уз ичига олади, яъни у ишчи кучи ва ишчи уринлари бозоридан иборат булади. Мехнат муносабатлари ишчи кучи бозори билан бир ва^тда ишчи уринлари бозорининг хам мавжуд булишини та^озо этади, чунки бозор иктисодиёти шароитида хар иккала бозор шакли мавжуд булгандагина мехнат жараёнини амалга ошириш мумкин. Мехнат бозорининг узига хослиги шундаки, ишчи кучини пулга айирбошлаш олди-сотди битими тузилгандан кейин, маълум ишлаб чи^ариш жараёни амалга ошади. Демак, ишчи кучи аввал истеъмол этилиб, сунгра унинг ха^и туланади. Мехнат бозори ишчи кучини сотиш,

7 Уша асар 95-бет.

8 Ш.Холмуминов. Мехнат бозори иктисодиёти (укув кулланма)-Т.:ТДИУ, 2004 й.-10-бет.

9 Уша асар 10-бет.

10 Д.Ра^имова. О.Абдура^монов "Узбекистонда мехнат бозори ва таълим тизимининг бошкарилишида узаро алокадорлик", /таълим менежменти/-2007 йил, 6-сон(16)-35-бет.

сотиб олиш ва ундан фойдаланиш билан богли^ булган ижтимоий-и^тисодий муносабатлар мажмуасидир. Ишчи кучи бозори мехнатга лаё^атли ахолининг мехнат ^илишга булган лаё^атларини таклиф ^илиш сохасини топиш хохиш-истаклари йигиндиси сифатида шак-лланса, ишчи уринлари бозори корхона ва ташкилотларнинг ишчи кучига булган жами эхтиёжлари сифатида ташкил этилади. Биро^ ишчи кучи бозори узининг ижтимоий-и^тисодий табиатига кура, энг аввало, ахолининг ишчи уринларига булган эхтиёжларини ифодалайди. Бу эхтиёжларнинг ^ондирилиши эса, унинг мехнат салохиятидан самарали фойдаланиш хамда самарали бандликни шакллантирили-шининг асоси хисобланади.

Шуни таъкидлаш жоизки, "мехнат бозори" тушунчасининг ижтимоий-и^тисодий мазмуни ва уни таркибий ^исмларининг систематик тад^и^оти мазкур бозорни утиш даврида бажа-риладиган асосий вазифаларни хам ани^лашга имкон беради:

-ишчи кучига талаб ва таклифнинг хажми, таркиби ва нисбатини шакллантириш;

-бозор услубида хужалик юритишнинг и^тисодий, ижтимоий ва ху^у^ий механизм-лари ёрдамида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солиш;

-мехнат ресурсларининг о^илона банд-лигини таъминлашга бевосита таъсир курсатиш;

-ишсизларни иш топишга ва уларнинг мала-каси ва ра^обат ^обилиятларини оширишга ундаш ва рахбарлантириш;

-ишлаб чи^ариш харажатларини ^ис^артиришга ундаш ва мехнат та^симотини такомиллаштириш.

Улар, саноат, хизмат курсатиш ва бош^а конкрет мехнатни ^улловчи сохаларга ^ишло^ хужалиги сохасидан озод булган ходимларни ра^обат асосида жалб ^илишни рагбатлантиради хамда шунинг билан муомала сохасида ишчи кучи ревервини шакллантириб, банд булмасдан ^олишга имкон беради. Бу ну^таи назардан энг ани^ хулоса И.А.Каримов томонидан ишлаб чи^илган:"Мехнат бозори мехнат ресурсларининг ишчи кучига булган талаб ва таклифини шакллантириш асосида, хужалик юритиш сохалари ва тармо^лари, машгулот турлари ва шакллари буйича ани^

ма^садни кузлаб та^симлаш ва ^айта та^симлаш воситаси вазифасини бажариши лозим"11.

Шундан келиб чи^иб, мехнат бозорига ^уйидагича таъриф бериш мумкин: мехнат бозорида ишчи кучи шаклланади, тартибга солинади хамда корхоналар, тармо^лар ва минта^алар буйича та^симланади.

"Ишчи кучи" тушунчасига кенг ва чукур маъно сингдирилади. Ишчи кучининг и^тисодий категория сифатидаги мохияти, унинг турли ижтимоий-и^тисодий шароитлар-даги хусусиятлари, турли ижтимоий-и^тисодий формацияларда такрор ишлаб чи^арилиши, та^симоти, уни узлаштириш ва фойдаланиш механизми, у ёки бу жамиятнинг и^тисодий муносабатлар тизимида бу категориянинг роли ва ахамияти жахон машхур и^тисодчи олимларининг тад^и^от предмети булган. А.Смит ва Д.Рикардолардан тортиб, Ж.Кейнс, М.Фридман ва куп сонли МДХ олимлари томо-нидан урганилган.

Ишчи кучи-мехнат жараёнида инсон фой-даланадиган унинг жисмоний ва маънавий ^обилиятларнинг мажмуасидир. Замонавий хорижий и^тисодий назарияларда "ишчи кучи" атамаси купинча "и^тисодий фаол ахоли" тушунчасининг синоними сифатида кулланилади. Масалан, Р.Ж.Эренбергер ва Р.С.Смит бундай таъриф берганлар:"Ишчи кучи" деганда ёши 16 дан ю^ори булган ходим-лар ва ё эндиликда ишлаётганлар, ёки фаол равишда иш ^идириш билан банд булганлар ёхуд ишдан бушатилганларидан кейин хизмат-ларга яна мурожаат ^илишларини кутаётган-лар тушунилади"12. Хал^аро мехнат ташкилоти хам худди шунга ухшаш ну^таи назарга амал ^илади.

"Ишчи кучи" атамаси куп холларда уч маъ-нони англатишда ишлатилади:

-организм, тирик инсон шахси эга булган ва хар сафар у ^андайдир истеъмол ^ийматини яратиш чогида ишга соладиган жисмоний ва маънавий ^обилиятлар мажмуи сифатида;

-ахолининг иш билан банд булган ёки иш излаётган ^исми-и^тисодий фаол ахолининг синоними сифатида;

11 Мехнат и^тисодиёти ва социопогияси: Опий укув юртлари-нинг и^тисодиёт со^аси буйича тапабапар учун дарслик./^. Абдура^моновнинг умумий та^рири остида/-Т.:"Укитувчи",2001 й.-96-бет

12 Р.Ж.Эренберг, Р.С.Смит Современная экономика труда: теория и государственная политика. М.:1996-й. 34-бет.

с

1ЩНАТ БОЗОРИ / РЫНОК ТРУДА

-умуман ишловчилар ёки муайян бир кор-хона ишчилари (кундалик турмушда одатда шундай фойдаланиладиган тушунча) сифа-тида.

"Ишчи кучи" тушунчасини инсоннинг мехнатга ^одирлиги маъносида белгилашни киритибгина ^олмай (ишлаб чи^ариш учун одам ресурси деб эмас), балки ушбу тушунча-нинг жисмоний маъносидан фар^ли уларо^, имконлар улчами - олинган натижаларга турри келмаслиги, айни ишчи кучи циймати ва у бажарган мецнатнинг циймати айни бир нарса эмаслиги туррисидаги ^оидани хам шакллантирди.

К.Х. Абдурахмоновнинг таърифига кура, «Ишчи кучи ёки мехнат ^обилияти деганда, биз инсон организми, инсоннинг тирик шахсига эга булган ва у хар сафар бирон-бир истеъмол ^ийматини ишлаб чи^араётганида ишга сола-диган жисмоний ва рухий ^обилиятларининг йигиндисини тушунамиз»13.

Ишчи кучи деганда одамларнинг турли тоифалари тушунилган. Хозирги кунда ушбу таърифдан таш^ари яна бир ^анча таърифлар мавжуд:

-Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Ахолининг иш билан банд-лигини хисобга олиш тизимини такомиллаш-тириш туррисида»ги Карори14 амалда булган «Ишчи кучи таркиби, и^тисодий фаоллиги ва иш билан бандликдаги ма^оми туррисидаги маълумотларни таснифлаш буйича асосий услубий ^оида хисобланади;

-Хал^аро Мехнат Ташкилот (ХМТ) эълон ^илган материалларда ишчи кучи деганда фа^ат иш билан банд ёлланма ходимлар, шунингдек ёлланма иш излаётган одамлар тушунилади.

Ана шу таърифларда ишчи кучи деганда, мехнатга ^одирлик эмас, балки ахоли тоифалари, яъни мехнат учун инсон ресурслари тушунчалари бирлаштирилади. Лекин тилга олинган таърифларнинг барчасида ахолининг турли тоифалари курсатилган. Биринчи мисолда булар-муайн ёшдаги иш билан банд-лар ва ишсизлар, иккинчисида - иш билан банд-ларнинг барчаси ва ишсизларнинг барчаси, учинчисида-фа^ат барча ходимлардир.

13 К.Х.Абдурахмонов «Мехнат иктисодиёти (назари ва амалиёт», Тошкент-«Мехнат»-2004 йил, 18-бет.

14 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Узбекистон 2002 йил 31 январ, № 42, «Ахолининг иш билан бандлигини хисобга олиш тизимини такомиллаштириш тугрисида»ги ^арори

"Ишчи кучи категорияси - инсоннинг жисмоний ва маънавий ^обилиятларининг йигиндиси деб тушуниладиган булса, у бозорнинг нормал ишлаши учун зарур шарт-шароитларга жавоби салбий булади ва уни ^уйидаги вазиятлар тасди^лайди:

1. Мехнатга щцирлик сифатидаги ишчи кучи инсон-ходимдан ажралмасдир ва шу сабабли ходимнинг узини сотмай туриб, уни сотиб булмайди. Лекин бу шарт ходим ^ул булган таедирдагина бажарилиши мумкин. Эркин жамиятда эса ^ул савдоси булиши мумкин эмас.

2. Ишчи кучи инсон-ходимдан ажралмас экан, у ишчи кучини сотиб олувчининг мулки булиб ^ола олмайди.

3. Иш берувчи ишчи кучининг эгаси була олмас экан, уни тасарруф хам этолмайди, бу ху^у^ ишчи кучининг эгасига-ходимгагина тегишлидир.

4. Ишчи кучини мехнатга лаё^атли сифатида ёллашда ноэквивалент (нотенг) айирбошлаш руй беради, чунки ишчи кучини сотиб олувчи гуё ишчи кучи учун ха^ тулайди, аслида эса унинг мехнати ^изи^тиради. Лекин хамонки эквивалент (тенг) айирбошлаш йу^ экан, демак, булар маданиятли бозор муносабатлари эмас, балки ёлгончи фаолият муносабатларидир.

Ишчи кучи-мехнат жараёнида инсон томо-нидан фойдаланиладиган, унинг жисмоний ва маънавий ^обилиятларининг жамул- жамидир. Бу жамиятнинг бош ишлаб чи^арувчи кучидир. "Ишчи кучи" нинг бош^ача тал^инлари хам бор. Купинча бу атамадан и^тисодий фаол ахоли ёки корхонада, фирмада иш билан банд ходим-ларни номлаш учун фойдаланилади.

Л.П.Владимированинг таърифига кура:"Ишчи кучи-бу жисмоний ва а^лий имко-ният ва тажриба, инсонга маълум тур ишла-рини бажаришга, зарур даражадаги мехнат унумдорлиги ва сифатли махсулот тайёрлашга имкон беради".

"Ишчи кучи" термини и^тисодий категори-яни билдиради, мехнат жараёнини бажариш учун инсон ^обилиятлари йигиндисини харак-терлайди.

Ишчи кучи товар хисобланса хам, бош^а товарлардан фар^ли уларо^ иккита хусусиятга эга:

-универсаллик-бу ишга лаё^атли инсонни

Г~82

билдиради, турли хил фаолият билан шурулланиши мумкин булган, яъни уни мехнатга лаё^атлилиги универсал;

-ишчи кучи эгаларини ижтимоий адо-латга интилиши. Инсон-а^ллий мавжудот ва у "ишчи кучи" товарига улкан даражада таъсир ^илади15.

С.Ю.Рощин, Т.О.Разумоваларнинг таърифига кура, "ишчи кучи"-иктисодий фаол ахолига хос булиб, уз иш хизматини таклиф ^илувчи ишлов-чилар йигиндисидир16.

Б.М.Генкиннинг таърифига кура:"ишчи кучи-инсонни мехнат ^илиш лаё^ати деб тушу-ниш ^абул ^илинган, яъни - уни жисмоний ва интеллектуал маълумотлар йигиндиси, ишлаб чи^аришда ^улланилиши мумкин булади17.

С.А.Карташов, Ю.Г.Одеговларнинг фикри ^уйидагича: "ишчи кучи"-бу мехнатга булган потенциал ^обилиятдир18.

Бизнингча ю^орида келтирилган таъриф-ларни умумлаштирган холда "ишчи кучи"га таъриф бериб курамиз. Ишчи кучи-и^тисодий категория сифатида, и^тисодий фаол ахолининг жисмоний ва маънавий ^обилиятлари йигиндисининг амалда ^улланилиши тушуни-лади.

Мехнат бозорида инсоннинг ^обилиятлари эмас, балки мехнати сотилиши ва сотиб олина-диган булса, буни ^уйидагича тасаввур ^илиш мумкин:

1. Мехнат бозорида булажак мехнатнинг олди-сотди жараёни амалга оширилади, бу хакда мехнатнинг харидори ва сотувчиси шарт-лашиб оладилар.

2. Иш берувчи мехнатни сотиб олган таедирда, у шу мехнат натижаларининг эгаси булиб ^олади, чунки мехнатнинг ^иймати факат унинг натижасидадир. Ходим мехнати учун унинг нархини-иш ха^ини олади, иш ха^ининг миедори мехнатга булган талаб ва мехнат таклифининг нисбати билан белгила-надиган мехнат бозоридаги конъюнктурага; унда иш ха^и ставкаларини шакллантириш-нинг устун келувчи моделига; у ёки бу миллий

15 Л.П.Владимирова "Экономика труда": Учебное пособие.-Москва-2002 г. М.:Издательский Дом "Дашков и К0 ". 17-18-стр.

16 С.Ю.Рощин, Т.О.Разумова.Экономика труда:Экономическая теория труда. Учебное пособие.-М.:ИНФРА-М, 2000 г.-(серия "Высшее образование")-376-стр.

17 Б.М.Генкин."Экономика и социология труда". Учебник для вузов.-М.:Издательская группа НОРМА-ИНФРА. М, 1999 г.-52-стр.

18 С.А.Карташов, Ю.Г.Одегов. Рынок труда, проблемы формирования и управления. Москва. ЗАО."Финстатинформ"-1998 г. 6-7-стр.

ва минта^авий мехнат бозорларининг хусуси-ятларини акс эттирадиган ^атор бош^а омил-ларга богли^ булади.

3. Мехнат натижаларининг эгасига айлан-ган иш берувчи уларга эгалик ^илиб ва улардан фойдаланибгина ^олмай, балки уларни тасар-руф этади.

4. Мехнат ра^обат бозорида сотилганда эквивалент (тенг) айирбошлаш руй беради, чунки иш ха^и мехнатдан фойдаланганлик учун, яъни мехнат учун хак тулашдир. Бундай бозорда товар ёки хизматнинг яратилишини ишлаб чи^аришнинг туртта омили юзага кел-тиради:

мехнат-мехнатга ха^;

ердан ва бош^а ишлаб чи^ариш омилла-ридан (мехнат предмети ва ишлаб чи^ариш воситалиридан) фойдаланилганлик учун хара-жатлар;

тадбиркорлик учун туланадиган ха^, ва

яратилган янги ^иймат - ташкил этади.

Мехнат бозорида ходимлар мехнати сотилиши ва сотиб олиниши тан олинган холда бозор муносабатлари нормал ишлашининг барча шартлари ^ондирилади. Мехнат бозо-рининг ишлашига ало^адор давлат тузил-малари фаолияти амалиётида унга турли ижтимоий-и^тисодий омилларни, шунингдек, сиёсий муаммоларни хисобга олиб, ижтимоий ва и^тисодий жараёнлар бирлиги принципи-дан келиб чи^иб, ишчи кучи бозори сифатида ^аралади. Ишчи кучи бозори мехнатга лаё^атли ахолининг мехнат ^илишига булган лаё^атларини таклиф ^илиш сохасини топиш хохиш-истаклари йигиндиси сифатида шак-лланса, ишчи уринлари бозори корхона ва ташкилотларнинг ишчи кучига булган жами эхтиёжлари сифатида ташкил этилади. Биро^ ишчи кучи бозори узининг ижтимоий-и^тисодий табиатига кура, энг аввало, ахолининг ишчи уринларига булган эхтиёжларини ифодалайди. Бу эхтиёжларнинг ^ондирилиши эса, унинг мехнат салохиятидан самарали фойдаланиш хамда самарали бандликни шакллантирили-шининг асоси хисобланади.

Ишчи кучи эгаси учун у мехнат ^илиши, лаё^атини курсатиш, уз иш кучини ^айта тиклаши учун пул ишлаб топиши мукин булган иш жойига эга булиши имконияти яратилади. Тадбиркор учун фойда олишнинг и^тисодий

шароити юзага келади. Иш билан бандликнинг и^тисодий муносабати таркиб топади. Айнан мана шулар мехнат бозорининг иш билан бандлик бозори сифатидаги асл мазмунини белгилайди. Иш билан бандлик бозори мил-лий, минта^авий ва махаллий даражаларда куриб чи^илиши мумкин. У давлат ва нодав-лат тузилмаларини ^амраб олади. Унга давлат бош^аруви ва стихиялилик элементлари, ишчи эгалари уртасидаги маълум иш жойи, уз мехнат лаё^атини сотишнинг фойдалиро^ шарт-шароитлари учун ра^обат таъсир этади.

Мехнат бозорини шакллантириш манти^и, товар бозори пайдо булишининг асо-сий ^онуниятларига ухшаш. Бу жараёнлар уртасидаги фар^ларнинг купи мехнат бозо-ридаги махсус товар - ишчи кучи туфайли-дир. Ишчи кучининг товарлилиги узил-кесил эмас. Ишчи кучи товарга айланиши учун ^атор асосларнинг юзага келиши талаб эти-лади. И^тисодиёт тарихи гувохлик беришича, мехнат сохасидаги товар муносабатлари нар-салар оламидаги товар ва пул муносабатла-ридан анча кейин шаклланган. Бу ишчи кучи бозорида, унинг эгаси уни бозорга олиб чи^ан ва узи сотган таедирдагина, иш кучи бозорда товар сифатида ^атнашиш билан богликдир. Яъни, уз ишчи кучини сотаётган инсон эркин фу^аро булиши керак.

Ишчи кучининг эгаси уни товар сифатида сота олиши учун у бу иш кучини эркин тасаввур ^илиш имкониятига эга булиши, яъни уз мехнат лаё^ати, уз шахсининг эркин эгаси булиши керак. Фа^ат мана шундагина ишчи кучи сотув-чиси ва уни сотиб олувчи бозорда юридик тенг шахс сифатида иштирок этади. Муносабатни са^лаш учун ишчи кучининг эгаси уни доимо маълум муддатга сотиши керак булади, чунки у ишчи кучини умуман абадийга сотадиган булса, унинг эркин инсон тарзидаги ма^оми хам хавф остида ^олади.

Ишчи кучининг товарлигини, демак, мехнат бозорини хам шакллантиришнинг иккинчи мухим замини ишчи кучининг эгаси эркин товар ишлаб чи^арувчи булиш имкониятидан махрум булиши керак. Агар киши бозорда узи муста^ил ишлаб чи^арган ва унда узининг мехнати мод-дийлашган товарларни сота олмаса, демак, у яшаш учун маблаг топиш ма^садида уз ишчи кучини сотиши керак булади. Товар -пул муно-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

сабатлари шаклланиши ва ривожланишининг илк бос^ичларида эркин фу^ароларнинг купчилиги бозорга уз мехнати махсулотлари билан чи^ан. Узини узи иш билан банд ^илиш, узи ва оила аъзолари учун иш жойларини таш-кил ^илиш, четдан ходимларни ёллаш имко-нининг ва эхтиёжининг йу^лиги-буларнинг барчаси майда хунармандчилик, дехкончилик, яъни турли касб ва ихтисосдаги куплаб ходим-лар кучини бирлаштиришни талаб этмайдиган фаолият турлари хусусиятидир.

Мехнат бозорининг узига хос хусусияти шун-дан иборатки, мазкур бозорда товар буюмли шаклда булмайди. Мехнатнинг товарлар ва ишлаб чи^ариш ресурсларининг ялписидан принципиал фар^и шундаки, у инсон хаётий фаолиятининг энг мухим сохаси, инсон шахсининг узини намоён этиши шаклидир.

Мехнат бозорининг шаклланиши учун ^уйидаги и^тисодий муносабатлар шаклланган булиши керак:

1) ишлаб чи^ариш воситаларига эгалик ^илувчи ва ишлаб чи^ариш жараёнини бош-лашлари мумкин булган кишилар мавжуд булишлари керак;

2) узининг ишчи кучидан бош^а хеч ^андай ишлаб чи^ариш воситаларига эга булмаган эркин кишилар хам мавжуд булишлари керак.

Узбекистон бозор муносабатларига утиш жараёнида и^тисодиёт тармо^лари тузил-масини узгартирмоеда. Бу ^адамлар ишлаб чи^ариш ^увватларини оширишга хамда мамлакатнинг экспорт салохиятини кучайти-ришга ^аратилган. Бу эса давлат и^тисодий жихатдан усиши ва бар^арор булишининг кафолатидир. Шу муносабат билан давлати-миз олдида юзага келаётган талайгина вази-фаларни хал ^илишга турри келмоеда. Усту-вор вазифалардан бири ишчи кучини ^айта шакллантириш ва уни бош^ариш муаммо-сини хал ^илишдан иборатдир. Ушбу муаммо и^тисодиётимиз учун мухим ахамиятга эга, чунки ундан нафа^ат хар бир инсон, балки бутун мамлакат хам манфаатдор. Узбекистон Президенти И.А.Каримов Узбекистон Респу-бликаси Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 17 февралдаги мажлисида ишчи кучини ^айта шакллантиришнинг ахволига ани^ бахо берган эди. Хусусан, ^ишло^ хужалиги и^тисодиётнинг

энг консерватив сохаси булиб ^олаётганлиги, кадрларнинг умумий малакасини ошириш умумий тара^иётимиз хамда ахоли турмуш даражасини оширишнинг энг мухим шарти эканлиги таъкидланди. Ана шуларнинг барча-сини хисобга олиб, мазкур муаммонинг ечи-мини топиш зарур. Ушбу йуналишда и^тисодий самарани таъминлаш учун Узбекистонда ишчи кучини ^айта шакллантириш жараёни ва уни бош^ариш усулларини тахлил ^илиш зарур.

Узбекистонда иш билан бандлик муаммоларининг кескинлиги мехнатга лаё^атли ёшдаги ахолининг купайиш суръат-лари ю^ори булиб, уларни иш билан таъминлаш масаласи нафа^ат янги иш уринларини яратиш, балки бу ёшларни саноат сохасидаги мехнат куникмалар ва малакага эга булишлари масаласини илгари суради.

Республикамиз мехнат ресурсларининг аксарияти ^ишло^ жойларида исти^омат ^илади. Кишло^ мехнат ресурслари доимий усиб келмоеда, холбуки, шахарда бу курсаткич бу даражада узгараётгани йу^. Кишло^ жой-лардаги иш билан бандлик муаммолари шахарлардагидан кура анча кескин эканли-гини хисобга оладиган булсак, иш билан банд булмаган ишчи кучини бушатиб олиш ва уни амалий лаё^атлар хамда воситалар ёрдамида и^тисодиётнинг бош^а тармо^ларига ^айта та^симлаш билан, ^ишло^ хужалиги сохасидаги орти^ча бандликни олдини олиш мумкин.

Узбекистон и^тисодиётини ислох ^илиш жараёни - мехнат бозорини шаклланиши-даги муаммолар хам борлигини курсатди. Хозирги кунда узига хос муаммолардан бири ахолининг мехнатда жуда фаоллиги билан баробар, худудлар ва тармо^лар буйича етарли даражада харакатчан эмаслигидир. Бу борада кадрлар тайёрлаш ва ^айта тайёрлаш бозор и^тисодиёти шароитларига мослаштирилиши долзарб масала булиб турибти.

Мехнат бозорини шакллантириш йулларини танлаганда иш билан бандликнинг ривож-ланишига хос булган ва бозор и^тисодиёти шароитида са^ланиб ^олаётган ички вазият ва ахолига хос булга удумларни урганиш ва тахлил ^илишга асосланиш керак. Чунки иш билан бандликнинг энг мухим курсаткичларига таъ-сир этувчи энг мухим омиллар бевосита шулар билан богли^.

И^тисодиётни бар^арорлаштириш шароитида ахолини иш билан банд ^илиш ва уни ^айта шакллантиришнинг мухим ^оидаси и^тисодий ва социал натижаларни муросага келтириш-дан иборат. Бу эса бар^арорлаштиришга ^аратилган чора-тадбирларнинг хамма вари-антлари уларнинг мехнат бозорига таъсири ну^таи-назаридан олдиндан бахоланиши ва зарурат тугилса, уларга тузатиш киритиш кера-клигини англатади.

Мамлакат и^тисодиётида юз бераётган таркибий узгаришларга богли^ холда ишлаб чи^аришнинг йуналишлари хам узгармоеда. Ишчи кучини ^айта шакллантириш ва уни та^симлаш жараёнида давлат бош^аруви талаб этилади. Мисол тари^асида ту^имачилик саноатида катта ижобий узгаришлар юз бериб, Узбекистоннинг узида ^айта ишланаётган хом ашё миедори йилдан-йилга ортиб бораётга-нини курсатиб утиш мумкин. Шунга мувофи^ равишда ишлаб чи^аришнинг бу сохаларида ишчи кучига булган талаб хам усмоеда. Шундай булса-да, буш турган ёки бушатиб олинаётган ишчи кучини та^симлаш ва ^айта та^симлаш воситаларидан имкон ^адар фойдаланиш эхтиёжи тугилмоеда. Ихтисослиги буйича иш жойлари етарли булмаганлиги сабабли, узо^ ёки я^ин хорижга иш излаб кетишга мажбур булмоеда. Лекин афсуски, жунаб кетувчилар-нинг купчилик ^исми у ёки бу мамлакатга бор-гач бутунлай малака талаб этмайдиган мехнат билан шурулланмоеда.

Ишчи кучини та^симлаш ва ^айта та^симлаш жараёнида давлат асосан рагбатлантирувчи чора-тадбирларни амалга ошириши зарур. Кишло^ хужалигида ишчи кучининг усишини жиловлаб турувчи механизмга ва унинг муайян ^исмини и^тисодиётнинг бош^а сохалари учун бушатиб олишга мухтож. Узбекистон ^ишло^ хужалигида хозирда мавжуд миедордаги ишчи кучига эхтиёж йу^. Бушатиб олинган ишчи кучини и^тисодиётнинг ривожланиб бораёт-ган инфратузилмасида, шунингдек, ^ишло^ хужалик ишлаб чи^аришида, хусусан, сама-радорлик ну^таи назаридан хусусий мулкка асосланадиган ^айта ишлаш саноатини ривож-лантириш йули билан иш билан таъминлаш мумкин.

Соли^ сохасида маълум имтиёзлар бериш ана шундай рагбатлантириш чораси булиши

с

МЕХНАТ БОЗОРИ / РЫНОК ТРУДА

851

мумкин. Шyнда кopxoна ва ташкилoтлаp ypта маxсyс у|ув юpтлаpини тамoмлаганлаpни тан-лoв асoсида саpалаб oлиши мумкин. Битиpyв-чилаpни иш билан таъминлашда yлаpнинг ама-лий билимини oшиpиш заpyp деб xисoбланади. Иxтисoслик бyйича асoсий машFyлoтлаpни бевoсита кopxoна ва ташкилoтлаpга yтказиш талабалаpнинг бyлFyси касблаpи билан oлдин-дан танишишига ëpдам беpади.

Азалдан oлинган таълим биpинчи навбатда амалиëтда |уллаб келинган ва, шунинг o|ибати Улаpo| и^ти^дий жиxатдан самаpали 6УЛИ6 келган. Таълим амалиëтда |уллансагина фoй-дали булади.

Ишчи кучидан самаpали фoйдаланиш и^ти^дий жиxатдан янада мамлакатнинг pивoжланишига сабаб бyлади.

Биp ва|тлаp Г.Фopд бу бopада яxши намуна уз кopxoналаpида xoдимлаpни мoти-вациялашга ëндашишнинг анъанавий усулла-pини |уллаган эди. Хoдимни ишлашга ундайди-ган агасий наpса-yз меxнатидан илoжи бopича куп мoддий неъмат oлиш истагидиp. Ишчи-нинг меxнатидан фoйдаланиш унинг меxнат yнyмдopлигини oшиpиш йули билан мoддий неъматлаp oлиши учун кенг им^ният яpатиб беpиш пpинципига агасланган булиши кеpак. Кичик ва xyсyсий бизнесни pивoжлантиpиш учун ишчи кучидан фoйдаланиш учун яxши pаFбатлантиpyвчи чopа булиб xизмат |илади. Узбекистан и|тисoдиëтини эpкинлаштиpиш натижасида кичик ва xyсyсий бизнесни кенг pивoжлантиpиш ^нунчилик базаси яpатилди. Тypган гапки, бутун и|тисoдиëтдаги таpкибий yзгаpишлаp ва илFop теxнoлoгиялаpни жopий этиш текис кечмагани туфайли ишчи кучидан самаpали фoйдаланиш мyаммoлаpи тyxтoвсиз тyFилиб тypавеpади. И|тисoдчилаpнинг вази-фаси мавжуд pесypслаp шаpoитида ишчи кучи имкoниятлаpидан т^а^нли фoйдаланишдан ибopат. Бунинг учун тез усиб бopаëтган меxнат pесypслаpини, биpинчи навбатда ëшлаpни иш билан таъминлаш ма|садида куп меxнат талаб этадиган ишлаб чи|аpишлаpни pивoжланти-pиш заpyp. Республикада иш билан бандлик Œë-сасига максимал даpажада амал |илинмo|да, лекин ушбу сиëсат o|илoна юpитилиши учун меxнат бoзopи янада самаpали ишлаши кеpак. Бундан бyëн меxнат pесypслаpини самаpасиз та|симлашга xамда паст меxнат yнyмдopлигига

асoсланган тули| иш билан бандликни са|лаб тypишнинг илoжи йу|.

Бизнинг назаpимизда, ишчи кучи |айта шак-ллантиpилишини таpтибга сoлиш ма|садида lyйидагилаp xал этилиши заpyp:

1. Уpта маxсyс у|ув юpтлаpида ишбилаp-мoнлик ва мyoмала маданиятини pивoжлан-тиpишга ëpдам беpадиган маxсyс фанлаpни жopий этиш.

2. Имтиëзлаp беpиш ва pаFбатлантиpиш йули билан кopxoна ва ташкилoтлаpни ëш мута-xассислаpни ишга |абул |илишга |изи|тиpиш. Mасалан, кopxoнада ëш мyтаxассислаp сoни муайян фoиз булганида, yлаpга галица тopтиш бopасида имтиëзлаp беpиш.

3. Ишчи кучига булган талаб ва уни таклиф |илишга дoиp маълyмoтлаpнинг маxсyс вилoят базалаpини ташкил |илиш. Ушбу базадан фoй-даланиш ишчи кучини таклиф |илyвчилаp учун xам, ишчи кучига талаби бyлганлаp учун xам эpкин булиши лoзим. Интеpнетга уланган xаp |андай кoмпьютеpдан фoйдаланиш имкoнияти булганида ва кучли аxбopoт мададида реклама, иxтисoслаштиpилган нашpлаp) мазкyp вoсита-нинг самаpаси кучли булади.

4. Давлат даpажасида ишчи кучини бoш|а мамлакатлаpга юбopиш xyсyсида янада фаoлpo| битимлаp тузиш, кетаëтган фy|аpoлаp малакаси устида иш oлиб бopиш. Шу таpи|а «^ти^а» ишчи кучи ишга тopтилади, xopижда ишлаб тoпилган пул маблаFлаpининг Узбекистoнга киpиб келаëтган ми|дopи opтади.

5. Kopxoналаpга нисбатан фаoл сиëсат oлиб бopиш. Бундай сиëсат малакали xoдимлаpнинг иш xа|ини oшиpиб бopишга, шу таpи|а меxнат yнyмдopлигининг усишини pаFбатлантиpишга |аpатилиши ма|садга лoйи|19.

Xoзиpги замoн ишчи кучи бoзopини ташкил |илиш заpypати |уйидаги oбъектив шаpт-шаpoитлаp билан белгиланади:

1) Ишчи кучини шакллантиpиш, та|симлаш ва |айта та|симлаш xамда бандлик жаpаëнла-pини таpтибга сoлиш xаддан таш1^и "маpказ-лашган xoлда" ташкил |илинган булиб, экстен-сив ижтимoий усишни ифoдалайди. Биp неча ун йилликлаp давoмида утказиб келинган «Баpча Респyбликалаp учун умумий булган ягoна бандлик ^뜙» Узбекистoннинг xyдyдий xyсyсиятлаpини, демoгpафик жаpаëнлаpни,

,9 Д. Хужаев "Узбекистонда ишчи кучини бошкариш ва кайта шак-ллантириш", /Бозор, пул ва кредит/-2004 йил, 9-сентябр, 56-бет.

ишлаб чи^арувчи кучларни жойлаштиришнинг миллий-этник, ижтимоий омилларини хисобга олмади, бандликни таъминлашга и^тисодий усишни ва ахоли даромадлари усишини таъ-минлаш омили сифатида эмас, балки шунчаки ма^сад сифатида ^араб келинди. Натижада ахоли бандлиги муаммоси долзарб муаммога айланиб ^олди.

2) Узбекистонда бозор муносабатларининг ривожланиб бориши и^тисодиётдаги туб таркибий узгаришлар билан бормоеда. Натижада ишлаб чи^аришнинг ишчи кучига булган эхтиёжи хам тухтовсиз узгариб бормоеда. Бунда ишчи кучига таклифни бахолашда, мехнат бозорига кириб келаётган ахолининг асосий тоифалари: ёшларни, ишлаб чи^аришдан бушаётган ишчилар, мутахассисларни олдин-дан ишламаётган, ишга жойлашишга мухтож булган ахолини хисобга олиш зарур. Шу билан баробар, иш кучига булган талабни бахолашда замонавий инновацион и^тисодиёт талабла-рини инобатга олиш зарур.

3) Турли мулкчиликни шакллантираётган шароитда хусусийлаштириш жараёнлари иш жойларини му^обил танлашни кенгайтириш, турли мулк шаклларидаги корхоналар буйича ишчиларнинг жойлаштирилишини кучайти-ришни зарур ^илиб ^уяди.

4) Республика и^тисодиётида "орти^ча" мехнат ресурслари мавжуд деб бахоланади. Бу шароитда иш ва^тини тежаш ^онуни тала-бларга риоя ^илинмайди. Бозор муносабатла-рига кириб боришда корхоналар индивидуал харажатларини ижтимоий зарур даражагача пасайтиришга мажбурланиши ор^али бу ^онунни харакатга келтиради.

5) И^тисодиётни мурракаб ахволдан олиб чи^иш учун ишлаб чи^аришни ташкил ^илишда туб узгаришлар ясаш, малакали мехнатни рагбатлантириш лозим. Бунга бозор муноса-батларини мехнат сохасида ^уллаш ор^алигина эришиш мумкин булади.

Ю^орида ^айд ^илинган шарт-шароитларнинг хаммаси Узбекистонда мехнат бозорини шакллантиришнинг узига хос

хусусиятларини келтириб чи^аради. Бозор и^тисодиёти талабларига жавоб берадиган меъёрда амал ^иладиган мукаммал бозорни шакллантириш учун ^уйидаги шартлар бажа-рилиши керак:

-талаб ва таклифнинг эркин амал килишини кафолатловчи ху^у^ий асосларнинг мавжуд-лиги;

-мехнат бозори инфратузилмасининг мав-жудлиги;

-иш ха^и миедорининг чегараланмаслиги ва шаффофлигини таъминлаш; -уй жой бозорининг мавжудлиги. Мехнат бозорига утиш шароитида мехнаткашларнинг реал ахволини икки мухим курсаткич-ижтимоий химояланганлик ва ижтимоий адолатнинг таъминланганлиги даражаси билан ифодаланади. Ижтимоий химоя инсон ва ижтимоий гурухнинг жамият ва хужаликдаги ахволининг тавсифланишидан иборат булиб, бу уларнинг ижтимоий тузумдаги тутган урни ва даражасини ифодалайди.

Макони жихатдан энг кичик мехнат бозори худудий мехнат бозори булиб, маълум бир маъ-нода уни маъмурий (давлат, мамлакат) мехнат бозори деб юритиш ма^садга мувофиедир. Шундай ^илиб, мехнат бозори фаолияти ^уйидаги омилларга богли^:

-ахоли сони, ёши ва жинсининг салмогидаги узгаришларга;

-ишчи билан бандликдаги тармо^ ва худудий узгаришларга;

-^ушимча ишчи кучини ишлаб чи^аришга жалб этиш механизмларига;

-ишлаб чи^ариш хажмига, унинг усиш суръ-атига, ишлаб чи^ариш тузилмасига;

-ишлаб чи^арувчи кучларнинг худудий жой-лашувига;

-мехнат ресурсларини бош^ариш усулига. Мехнат бозоридаги вазият ю^оридаги омилларнинг таъсирида узгариб туради ва шунга мос равишда ишчи кучига булган талаб ва таклиф хажми такомиллашиб боради. Бу эса и^тисодий тарра^иётга ё ижобий ёки салбий таъсир курсатиши мумкин.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Узбекистон 2002 йил 31 январ, № 42, «Ахолининг иш билан бандлигини хисобга олиш тизимини тако-миллаштириш туррисида»ги Карори

2. К.Х.Абдурахмонов «Мехнат и^тисодиёти (назария ва амалиёт), Тошкент-«Мехнат»-2004 йил, 18-бет.

3. Б.Алиев. Мехнат бозорини шакллантиришнинг узига хос хусусиятлари / Узбекистон и^тисодий ахборотномаси/-2003 й. 5-сон, 62-бет.

4. С.Ю.Рощин, Т.О.Разумова.Экономика труда:Экономическая теория труда. Учебное пособие.-М.:ИНФРА-М, 2000 г.-(серия "Высшее образование")

5. Экономика труда: Учебник /Под ред.проф.П.Э.Шлендера, проф.Ю.П.Кокина.-М.:Юристь,2002 г.-

6. Б.М.Генкин. Экономика и социология труда. Учебник для вузов.-М.:Издательская группа НОРМА-ИНФРА. М, 1999 г.

7. Мехнат и^тисодиёти ва социологияси: Олий у^ув юртларининг и^тисодиёт сохаси буйича талабалар учун дарслик/ К.Абдурахмоновнинг умумий тахрири остида;-Т.:"У^итувчи", 2001 й.-94-95-бетлар.

8. Ш.Холмуминов. Мехнат бозори и^тисодиёти (у^ув ^улланма)-Т.:ТДИУ, 2004 й.

9. Д.Рахимова. О.Абдурахмонов. Узбекистонда мехнат бозори ва таълим тизими-нинг бош^арилишида узаро ало^адорлик // Таълим менежменти. 2007 йил, 6-сон(16)

10.Р.Ж.Эренберг, Р.С.Смит. Современная экономика труда: теория и государственная политика. М.:1996-й.

11.Л.П.Владимирова "Экономика труда": Учебное пособие.-Москва-2002 г. М.:Издательский Дом "Дашков и К0".

12.С.А.Карташов, Ю.Г.Одегов. Рынок труда, проблемы формирования и управления. Москва. ЗАО."Финстатинформ"-1998 г.

13.Д. Хужаев "Узбекистонда ишчи кучини бошкариш ва кайта шакллантириш, // Бозор, пул ва кредит. 2004 йил, 9-сентябр

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.