Научная статья на тему 'Олий таълим ва меҳнат бозори ўртасидаги ўзаро боғлиқликни чуқурлаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий жиҳатлари'

Олий таълим ва меҳнат бозори ўртасидаги ўзаро боғлиқликни чуқурлаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
192
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ КАПИТАЛ / КВАЛИФИЦИРОВАННЫЕ СПЕЦИАЛИСТЫ / ИНСОН КАПИТАЛИ / HUMAN CAPITAL / ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ТАЪЛИМ ТИЗИМИ / МЕҳНАТ БОЗОРИ / РЕСУРСЛАР БОЗОРИ / РЫНОК РЕСУРСОВ / RESOURCE MARKET / МОДЕЛЛАР / ОЛИЙ ТАЪЛИМ ХИЗМАТЛАРИ / МАЛАКАЛИ МУТАХАССИС / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ / HIGHER EDUCATION / СИСТЕМА ОБРАЗОВАНИЯ / EDUCATION SYSTEM / РЫНОК ТРУДА / LABOR MARKET / МОДЕЛИ / MODELS / УСЛУГИ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ / HIGHER EDUCATION SERVICES / ECONOMIC CATEGORIES / QUALIFIED EXPERTS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Жураев Йигитали Давронович

Мақолада инсон капитали моҳияти, таълим хизматлари бозорининг иқтисодий категориялари, меҳнат ва таълим хизматлари моделлари, олий таълим билан меҳнат бозори боғлиқлиги моделлари қиёсий таҳлил қилинган. Олий таълим ва меҳнат бозори ўртасидаги ўзаро боғлиқликни чуқурлаштиришда хизматлар бозорлари муносабатини такомиллаштириш бўйича таклифлар берилган.В статье анализируется сущность человеческого капитала, экономические категории рынка услуг образования, модели рынка труда и услуг образования, а также осуществлен сравнительный анализ моделей корреляции рынков высшего образования и труда. Приведены предложения по совершенствованию рынка услуг, направленные на повышение корреляции между высшим образованием и рынком труда.In the article the essence of the human capital, economic categories of the market of education services, models of labour market and education services are analyzed. The comparative analysis of models of correlation of the markets of higher education and labor is also carried out in the article.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Олий таълим ва меҳнат бозори ўртасидаги ўзаро боғлиқликни чуқурлаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий жиҳатлари»

ЖУРАЕВ Йигитали Давронович,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси укитувчиси

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ВА МЕДНАТ БОЗОРИ УРТАСИДАГИ УЗАРО БОГЛИ^ЛИКНИ ЧУКУРЛАШТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ ЖИ^АТЛАРИ

УДК 378.1/331.5.024.52

ЖУРАЕВ Й.Д. ОЛИЙ ТАЪЛИМ ВА МЕХНАТ БОЗОРИ УРТАСИДАГИ УЗАРО БОЯЛИК,ЛИКНИ ЧУКУРЛАШТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ ЖИЦАТЛАРИ

Маколада инсон капитали мох,ияти, таълим хизматлари бозорининг иктисодий катего-риялари, мех,нат ва таълим хизматлари моделлари, олий таълим билан мех,нат бозори ботликлиги моделлари киёсий тах,лил килинган. Олий таълим ва мех,нат бозори уртасидаги узаро ботликликни чукурлаштиришда хизматлар бозорлари муносабатини такомиллаш-тириш буйича таклифлар берилган.

Таянч иборалар: инсон капитали, олий таълим, таълим тизими, мех,нат бозори, ресурс-лар бозори, моделлар, олий таълим хизматлари, малакали мутахассис.

ЖУРАЕВ Й.Д. СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ УГЛУБЛЕНИЯ ВЗАИМОСВЯЗИ МЕЖДУ ВЫСШИМ ОБРАЗОВАНИЕМ И РЫНКОМ ТРУДА

В статье анализируется сущность человеческого капитала, экономические категории рынка услуг образования, модели рынка труда и услуг образования, а также осуществлен сравнительный анализ моделей корреляции рынков высшего образования и труда. Приведены предложения по совершенствованию рынка услуг, направленные на повышение корреляции между высшим образованием и рынком труда.

Ключевые слова: человеческий капитал, высшее образование, система образования, рынок труда, рынок ресурсов, модели, услуги высшего образования, квалифицированные специалисты.

JURAYEV Y.D. SOCIO-ECONOMIC ASPECTS OF DEEPENING THE RELATIONSHIP BETWEEN HIGHER EDUCATION AND THE LABOR MARKET

In the article the essence of the human capital, economic categories of the market of education services, models of labour market and education services are analyzed. The comparative analysis of models of correlation of the markets of higher education and labor is also carried out in the article.

Keywords: human capital, higher education, economic categories, education system, labor market, resource market, models, the higher education services, the qualified experts

Узбекистон Республикасининг «Таълим тугрисида»ги Цонуни ва Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурининг изчил тартиб-даги пухта уйланган амалиёти ижодкор, ижтимоий фаол, маънавий жицатдан бой шахсни шакллантириш цамда юцори малакали, рацобатбардош кадрларни тайёрлашдан иборат стратегик мацсадга эришиш учун назарий асос булди ва замин яратди.

Бугунги кунга келиб шаклланаётган жах,он таълим бозорининг узига хослиги кучли ракобатга асосланганлигидадир. Турли давр-ларда иктисодий омиллар таълим тизими-нинг микро ва макроиктисодий даражала-рида тутган урнининг иктисодий жих,атлари тадкик этилган.

Шу сабабли катта тажриба х,амда малакага эга булган укитувчилар тайёрлаш ва улар-нинг малакасини ошириш масалаларига катта эътибор каратилмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 12 июндаги «Олий таълим муасса-саларининг рах,бар ва педагог кадрларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизи-мини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-4732-сон фар-мони кадрлар тайёрлаш сифатини оширишда мух,им роль уйнамокда. Ушбу фармонга мувофик, бугунги кунда барча олий укув юрт-ларининг профессор-укитувчилари кайта тайёрлаш ва малака ошириш икки ойлик курсларида замонавий укитиш методлари асосида укитилмокдалар.

Кабул килинган карорга биноан чет элда укиб малакасини оширган ва дипломга эга булганлар учун катта имконият эшиклари очилди. Энди чет элда укиган, диссертация ишларини х,имоя килганларнинг дипломлари

имтих,онсиз кабул килиниши ва ностирифи-кация килинмаслиги х,акидаги карорга мувофик, олий таълимнинг ривожланишида хорижий давлат тажрибаларини узимизда бемалол куллай олишимиз мумкин булади.

Тармок буйича эх,тиёж етарли даражада урганилади, лекин минтакалар кесимида етарли эътибор берилмаётганлиги х,али х,ам ачинарли х,олат булиб колмокда.

XVII аср бошлари XX асрнинг 60-йил-ларигача булган даврдаги иктисодчи олим-ларнинг таълим тизимининг иктисодиётда тутган урни ва унинг ах,амияти хусусидаги карашларини умумлаштириш асосида куйидаги хулосаларга келиш мумкин. Улар ижтимоий-иктисодий тараккиётни таъмин-лаш, мех,нат унумдорлиги, инсон ресурсла-рининг киймати, пировард натижада эса мил-лат бойлигини оширишда билимлар ва малакали ах,амияти билан ботлик булган масала-ларни ёритиб берганлар. Уларнинг асарла-рида айнан «таълим тизими», «инсон капитали» тушунчалари келтирилмаган булса-да, улар билим, малака, майорат деган тушунча-ларни ишлатганлар. Бирок, агар биз билим, малака ва майорат таълимнинг мах,сули экан-лигини инобатга олсак, унда улар билвосита булса х,ам айнан «таълим», «инсон капитали» тушунчалари хусусида фикр юритганлар,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

1-расм. Таълим хизматлари бозорининг миллий ик,тисодиётда тутган урни1.

дейиш мумкин. Тах,лил этилаётган даврдаги иктисодчи олимларнинг юкорида келтирил-ган фикрлари «инсон капитали» концепци-ясининг назарий асосини ташкил этган.

ХХ асрнинг 60-йилларидан бошлаб инсо-ният цивилизациясида туб узгаришлар руй берди. Натижада умумий иктисодий усиш назариясининг таркибий кисми сифатида «янги иктисодиёт» назарияси шакллана бош-ланди. Унинг асосини «инсон капитали» кон-цепцияси ташкил этади. Хамда у инсон ва жамият даромадларини ошириш манбаи булиб х,исобланади. Таълим хизматлари бозори - миллий бозорнинг мух,им элемен-тидир. Шу боис, таълим хизматлари бозорининг миллий иктисодиётда тутган урнини урганиш энг долзарб масалалар каторидан урин олган (1-расм). Таълим хизматлари унинг муассасалари томонидан таклиф эти-лади ва унга булган талаб шаклланади. Таълим сох,асининг узига хос хусусиятларидан келиб чиккан х,олда (таълим хизматларининг аралаш неъмат эканлиги) давлат бир вактнинг узида таълим хизматларининг х,ам истеъмол-

1 Усманова Р.М. Таълим хизматлари бозорида иктисодий муносабатларни такомиллаштириш (Олий таълим тизими мисолида). Автореферат. -Т., 2011.

чиси, х,ам хизмат курсатувчиси сифатида намоён булади. Таълимнинг иктисодий вази-фаси миллий иктисодиётнинг барча тармок-ларига малакали ишчи кучини тайёрлаш ва такрор ишлаб чикаришда катнашишда намоён булади.

Агарда давлатнинг таълим сох,асига хара-жатлари ялпи ички мах,сулотнинг 5 фоизидан ошмаса, унда миллат интеллектуал деграда-цияга мубтало булади ва унинг ривожлани-шига хавф мавжуд, деб бах,оланади2.

Ресурсларнинг таксимланиши нарх меха-низми оркали руй беради. Таълим со^асида у грант асосида, хусусий таълим хизматлари эса аксинча, нарх механизми воситасида так-симланади. Таълим тизимининг узига хос хусусияти давлат мулки х,иссасининг юкори-лигидир. Таълим асосини ташкил этувчи билимнинг узига хос томони унинг истеъмол килиниши билан йук, булиб кетмаслиги, балки инсонда гавдаланиши ва ошиб боришида-дир.

Таълим хизматларининг узига хос хусуси-ятлари куйидагилардан иборат: уларнинг х,ар хил неъмат турларига тегишли эканлиги; неъ-

2 Ходжабекян В., Маркосян А. Экономическая без-пасность стран. // «Общество и экономика», М., 2005, №1. -С. 49.

1-жадвал. Узбекистон Республикасида олий таълим муассасаларига талабаларни к,абул к,илиш

квотаси тртрисида маълумот1.

№ Билим сохасининг номлари 2011-2012 йил учун кабул квотаси 2017-2018 йил учун кабул квотаси 2017-2018 укув йилида 20112012 укув йилига нисбатан узгариш (+,-)

1. Гуманитар фанлар 27136 26916 -220

2. Ижтимоий соха, иктисодиёт ва хукук 5795 4140 -1655

3. Ишлаб чикариш-техник соха 13500 22050 8550

4. Кишлок ва сув хужалиги 4660 6820 2160

5. СоFликни саклаш ва ижтимоий таъминот 2610 3220 610

6. Хизматлар сохаси 2707 3010 303

Жами 56408 66156 9748

мат сифатида чекланмаганлиги; истеъмол кийматига эгалиги, таълимга булган эхтиёж-ларни кондирувчи узига хос товар эканлиги (моддий тавсифга эга эмаслиги, саклаш ва йук, килиб ташлашнинг мумкин эмаслиги); таълим хизматларининг индивидуал тавсифга эга эканлиги; таълим хизматларини курсатиш ва истеъмол килиш жараёнининг бир вак-тнинг узида юз бериши; истеъмолчиларнинг таълим хизматлари курсатилиши жараёнида бевосита иштирок этиши; таълимга сарфла-надиган харажатлардан олинадиган самарани микдор жихатидан бахолашнинг кийинлиги; таълим хизматларига талабнинг юкори дара-жада эгилувчанлиги.

Таълим хизматлари бозорига иктисодий категория сифатида таъриф берилганда икки ёклама, яъни тор ва кенг маънодаги ёндашув максадга мувофикдир.

Бизнинг фикримизча, таълим хизматлари бозори категориясининг мохиятини очиб беришда унга кенг ёндашиш максадга мувофикдир. Кенг маънода ёндашув таълим хизматлари бозоридаги ички ва ташки мухитдаги иктисодий муносабатларнинг яхлитлигига асосланади. Таълим хизматлари бозорида олий таълим муассасалари бир томондан таълим хизматлари, ноу-хауларни ишлаб

1 Муаллиф томонидан куйидаги маълумотлар асо-сида тайёрланди: http://static.mg.uz/regioni/bakalavr.pdf; Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги «Олий таълим тизимини янада ривож-лантириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК.-2909-сон карорининг 2-иловаси.

чикарувчи сифатида, иккинчи томондан ишчи кучининг (бошкарув ходимлари, укитувчилар) истеъмолчиси сифатида майдонга чикади.

Таълим тизим мехнат бозорининг талабла-ридан келиб чиккан холда таълим хизматлари бозори субъектларига хизматларини таклиф этишда улар уртасидаги муносабатлар канчалик окилона ташкил этилганлигига ботлик.

«Гуманитар фанлар» билим сохасига кабулда кимё, физика, тарих, математика, тупрокшунослик ва география йуналишларига кабул назарда тутилади. 2011-12 укув йили-дан бери ушбу сохага кабул 220 нафарга кискартирилди. «Ижтимоий соха, иктисодиёт ва ^укук» билим сохасига кабул 1655 нафарга кискартирилди. Шу билан бирга, «Ишлаб чикариш-техник соха» билим сохасига кабул энг катта курсаткичга усиб (8550 нафар), унда ер усти транспорт тизими, электротехника, электромеханика, электроника ва асбобсоз-лик, метрология, стандартлаштириш, геодезия, картография ва кадастр, геология, фой-дали казилмалар конларини разведка килиш, ишлаб чикариш хамда нефть ва газ конлари, минерал конлар тадкикоти, компьютер мухандислиги, дастурий таъминот мухандис-лиги ва шу каби йуналишларга кабул назарда тутилади.

Хисобот даврида ОТМга кабул квотаси таркибида жиддий узгаришлар юз берди (2-расм):

2-расм. Узбекистан Республикасида олий таълим муассасаларига кабул килиш квотаси

таркибининг узгариши1.

2011-2012 уцув йили 2017-2018 уцув йили

• «Гуманитар фанлар», «Ижтимоий соха, иктисодиёт ва хукук» ва «Хизматлар сохаси» билим сохалари улуши кискарди;

• «Ишлаб чик,ариш-техник соха», «К,ишлок, ва сув хужалиги» ва «Сотликни саклаш ва ижтимоий таъминот» билим сохаларининг улуши ошди.

Таълим хизматлари бозори-субъектлар уртасида мехнат бозори билан муносабат-лари мувофиклаштириш буйича вужудга келувчи ижтимоий-иктисодий муносабатлар тизимидир. Иктисодий муносабатларнинг мохиятига кириб бориш, уларнинг урганиш конуниятларини аниклаш факат иктисодий тахлил асосида амалга оширилиши мумкин. Уни сифатли амалга ошириш учун таълим хизматлари бозоридаги иктисодий муносабатлар моделини ишлаб чикиш максадга мувофикдир (3-расм).

Таълим хизматлари бозоридаги иктисодий муносабатлар модели таълим хизматлари бозорига иктисодий категория сифатида кенг ёндашувга асосланади. Шу билан бирга, ушбу моделда таълим хизматларини ишлаб чика-риш, таксимлаш, айирбошлаш ва истеъмол килиш боскичлари курсатилган. Фикримизча, иктисодий муносабатларнинг илмий-амалий тахлили ушбу боскичларнинг х,ар бирини алохида тадкик этишни назарда тутиши лозим.

Таълим хизматлари бозоридаги талаб ва таклифнинг узгаришига бир катор нархдан ташкари омиллар таъсир этади. Булар

□ Гуманитар фанлар

□ Ижтимоий со^а, ик,тисодиёт ва ^укук;

□ Ишлаб чик;ариш-техник сох;а

□ К,ишлок, ва сув хужалиги

■ Со-глик,ни саклаш ва ижтимоий таъминот

■ Хизматлар сохаси

каторида: ота-оналарнинг билим даражаси, ижтимоий макоми ва даромадлари микдори; Узбекистонда оиладаги тарбиянинг узига хос-лигидан келиб чикувчи ва х,аёт стратегиясини танлашда хал этувчи ахамият касб этувчи ота-оналарнинг болалар келажаги хусусидаги тасаввури; хаёти давомида юкори иш хаки олиш имконияти; хаёт давомида танланган ишдан маънавий коникиш; юкорирок ижтимоий макомга эришиш имконияти. Бу жара-ёнда таълим олишдан куриладиган наф хал килувчи ахамият касб этади.

Мамлакатимизда таълим хизматлари бозоридаги нархнинг шаклланишида узига хослик мавжуд. Таълим хизматларига нарх -Узбекистон Республикаси Вазирлар Махка-маси томонидан белгиланади. Ушбу холат бир томондан, таълим хизматлари бозоридаги иктисодий муносабатларнинг тавсифига ва укув муассасалар фаолиятининг муста-киллик даражасига таъсир этади. Иккинчи томондан, таълим хизматларининг нархи ахолининг имкониятларига мослаштирилган булиши лозим. Шундагина талаб ва таклиф мувофиклигига эришилади.

Мамлакатимизда олий таълим хизматлари бозори таркибига кура олигополистик тав-сифдадир. Ушбу хулосани куйидаги холатлар билан асослаш мумкин: Узбекистон Республикасида 63 та олий укув юрти булиб, уларнинг деярли барчаси давлатга карашли. Ундан ташкари, мамлакатимизда Буюк Бри-таниянинг Халк,аро Вестминстер университети,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

3-расм. Таълим хизматлари бозоридаги ик,тисодий муносабатлар модели1.

Сингапур менежментни ривожлантириш институти, Италиянинг Турин политехника институти хамда М.Ломоносов номидаги Москва давлат университети, И.М.Губкин номидаги Россия давлат нефть ва газ университети, Г.В.Плеханов номидаги Россия ик,тисодиёт университети филиаллари уз фао-лиятини олиб бормокда. Улар мамлакатимиз олий таълим хизматлари бозорида ва уни ривожлантиришда ракобат мухитини шакл-лантирадилар. Олий таълим хизматларига нарх давлат томонидан урнатилади. Бундан ташкари, олий таълим муассасасини очиш учун мавжуд конунчиликка асосан тегишли давлат органларидан лицензия олиш зарур. Демак, тармокка киришда айрим шартлар бажарилиши лозим. Мамлакатимизда олий таълим хизматларини курсатишга тармок ичидаги ракобат хосдир. Республикамизда таълим хизматларини курсатувчи давлатга карашли булмаган олий таълим муассасалари мавжудлиги таълим хизматлари бозорида ракобат мухитини шакллантиришга ижобий таъсир курсатади. Давлатга карашли олий укув юртлари ракобатни енгиш учун истеъ-

1 Усманова Р.М. Таълим хизматлари бозорида иктисодий муносабатларни такомиллаштириш (Олий таълим тизими мисолида). Автореферат. -Т., 2011.

молчиларга курсатаётган таълим хизматларини юкори сифатли булишини таъминлаш-лари зарур.

Мамлакатимизда таълим тизими ва ишлаб чикариш ёки таълим хизматлари бозори ва мехнат бозори уртасидаги муносабатлар хали етарли даражада мукаммал шаклланмаган. Ушбу холат мавжудлигининг асосий сабаб-лари куйидагилардан иборат: олий таълим тизими муассасалари мехнат бозоридаги малакали ишчи кучига булган талаб етарли даражада урганила олинмаётганлиги туфайли мехнат бозоридаги талабдан эмас, уз имко-ниятларидан келиб чикиб мутахассислар тайёрламокдалар; олий таълим тизими мод-дий-техника базасининг эскирганлиги сабабли тайёрланган мутахассислар амалий куникмаларининг пастлиги; мутахассисларни тайёрлашда ишлаб чикариш субъектлари-нинг иштирок этиш механизмининг етарли даражада шаклланмаганлиги.

Хулоса килиб айтадиган булсак, манзилли тайёрлашда манфаатдор ташкилот ва муас-сасаларнинг биринчи курс бошидан туртинчи курс охиригача мутахассис тайёрлашда бево-сита иштирок этиши бозорда «сотувчи» ва «харидор» , яъни таълим хизматлари бозори сегментлари уртасидаги алокани мустахкам-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

лайди. Шу билан биргаликда маълум механизм ва дастакларни яратади.

Юк,оридагилардан келиб чик,иб куйидаги-ларни тавсия этса булади:

1. Таълим бозори ва мехнат бозори уртасидаги алокалардаги уйтунликни ривож-лантириб бориш. Бунда таълим хизматлари мехнат бозори истикболларидан келиб чиккан холда ривожланиб боришни такозо этади хамда таълим муассасалари ва мехнат органлари уртасидаги муносабатларни юксалтиришга ундайди.

2. Давлат таълим стандартларини нафакат ички мехнат бозори, балки халкаро мехнат

бозорлари талабларига мувофиклаштириб бориш Узбекистонда шаклланаётган ишчи кучи, бутун иктисодиёт рак,обатбардошлигини ошириб боришига хизмат килади.

3. Мураккаб мехнат купайтирилган ёки юкори даражага чикарилган мехнатга тенг-лиги тамойилидан келиб чикиб тариф сетка-ларини такомиллаштириш, олий маълумотли ишчи-хизматчилар коэффициентини сези-ларли даражада ошириш борасидаги тад-кикотларни кучайтириш максадга муво-фикдир.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 12 июндаги «Олий таълим муассасаларининг рахбар ва педагог кадрларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-4732-сон фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги «Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПК-2909-сон карорининг 2-иловаси.

3. Ходжабекян В., Маркосян А. Экономическая безпасность стран. // «Общество и экономика», М., 2005, №1. -С. 49.

4. Усманова Р.М. Таълим хизматлари бозорида иктисодий муносабатларни такомиллаштириш (Олий таълим тизими мисолида). Автореферат. - Т., 2011.

5. http://static.mg.uz/regioni/bakalavr.pdf.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.