Научная статья на тему 'Ўзбекистон олий таълим тизими ва ундаги айрим муаммолар'

Ўзбекистон олий таълим тизими ва ундаги айрим муаммолар Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
960
183
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим тизими / олий таълим ислоҳотлари / таълим сифати / инсон омили. / system of education / reform of higher education / quality of education / human factors

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Рустамова Д. Д.

Мазкур мақолада Ўзбекистон олий таълим тизимининг бугунги кундаги баъзи жиҳатлари ҳолатини баҳолаш масалалари муҳокама қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HIGHER EDUCATION SYSTEM OF UZBEKISTAN AND ITS SOME PROBLEMS

There is provided in the article approaches to estimation of some issues of higher education system of Uzbekistan in nowadays.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон олий таълим тизими ва ундаги айрим муаммолар»

V_/

Рустамова Д.Д.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети «Минтакавий иктисодиёт ва менежмент» кафедраси доценти вазифасини бажарувчи, иктисод фанлари номзоди

узбекистон олии таълим тизими ва

ундаги аИрим муаммолар

РУСТАМОВА Д.Д. УЗБЕКИСТОН ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ВА УНДАГИ АЙРИМ МУАММОЛАР

Мазкур маколада Узбекистон олий таълим тизимининг бугунги кундаги баъзи жих,атлари х,олатини бах,олаш масалалари мух,окама килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим тизими, олий таълим ислох,отлари, таълим сифати, инсон омили.

РУСТАМОВА Д.Д. НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В данной статье обсуждаются подходы к оценке некоторых аспектов сегодняшнего положения высшего образования в Узбекистане.

Ключевые слова и понятия: система образования, реформа высшего образования, качество образования, человеческий фактор.

RUSTAMOVA D.D. HIGHER EDUCATION SYSTEM OF UZBEKISTAN AND ITS SOME PROBLEMS

There is provided in the article approaches to estimation of some issues of higher education system of Uzbekistan in nowadays.

Keywords: system of education, reform of higher education, quality of education, human factors.

Маълумки, %ар бир мамлакатнинг юксалиши, ривожла-ниши ёки аксинча, инцирозга юз тутиши уша мамлакат-даги таълим тизимининг цай даражада ривожланганлиги-га боглицдир. %озирда янгиланаётган жамият учун цамда эркинлашаётган ицтисодий, ижтимоий ва сиёсий муноса-батлар учун, аввало, шу сифатларга мос тарзда фаоли-ят курсатишга цодир таълим тизими зарур. Шунинг учун %ам таълим тизимига Узбекистон Республикаси ижтимоий тарацциёти соцасида устувор йуналиш деб ёндашилади.

Мустакиллик йилларида давлат бюджети харажатларининг таркиби сифат жих,атидан узгарди. Хозирги вактда давлат харажатлари таркибида кучли ижтимоий сиёсат ва ах,олини ижтимоий х,имоя килишни амалга оширишни молиялаштириш асосий урин тутади. Нати-жада ижтимоий сох,а ва ах,олини ижтимоий

куллаб-кувватлашга йуналтириладиган хара-жатлар улуши 1990 йилдаги 31,5%дан 2000 йилда 42,5%гача изчил равишда усди. 2013 йилда эса ижтимоий сох,ага йуналтирилган маблаFлар давлат бюджети харажатлари тар-кибининг 59,3%ини ташкил этиб, бу курсаткич

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

2012 йилга нисбатан 1 триллион сум куп1 деганидир. Шу маблаFлардан 33%дан ортиFи айнан таълим сохасига йуналтирилганлиги давлат таълим сиёсатининг узига хослигидан дарак беради.

Ижтимоий сиёсатни амалга оширишда таълим тизими уч асосий сабабга кура мухим ахамият касб этади. Булар:

■ кишиларнинг конунга амал килиш ва демократик жамиятга асосланган жамиятни куришда иштирок этиш хукукидан фойдала-нишларида таълим асосий омиллардан бири булиб хисобланади;

■ таълим иктисодий усишни таъминлай-ди ва кишиларга иктисодиётга моддий хисса кушиш учун зарур булган куникмаларни беради;

■ таълим ижтимоий бойликнинг мухим кисми хисобланиб, у узбек халкининг бой тафаккури ва миллий меросини тиклашда асос вазифасини утайди.

Таълим инсон омилига сарфланувчи сар-моядир. Умуман, жамият бундан манфаат-дор. Зеро, таълим даражаси ва сифатининг юксалиши иктисодий усишни таъминлайди, мехнат унумдорлигини оширади, ижтимоий муаммоларнинг окилона ечимларини топиб, пировард натижада мамлакатнинг халкаро хамжамиятдаги урнини белгилайди.

Кучли халкаро ракобат шароитида мав-жуд иктисодий муаммоларни хал этиш учун ахолининг интеллектуал салохиятидан тулик ва унумли фойдаланишни таъминлаш зарур. Таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий тамойилларидан бири билимли булиш ва истеъдодни раFбатлантириш; таълим тизимида давлат ва жамият бошкарувини уЙFунлаштириш эканлиги ва таълим хамда тарбиянинг инсонпарвар, демократик тав-сифга эгалиги килиб белгиланган. Билим таълим сохасининг махсули сифатида узига хос белгиларга эга: у бебахо ижтимоий неъмат;

1 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // "Тошкент окшоми" газетаси, 2014 йил 20 январь.

чекланмаган ва фойдаланган сари камай-майди; маконга боFлик эмас; кайтарилмайди; вужудга келтирган киймати кейинчалик ундан фойдаланиш интенсивлигига боFлик эмас; вакт билан боFлик; тезда таркалади ва эски-ради; билимларни олгунча уларни объектив бахолашнинг имконияти йук ва х.к.

Узбекистонда бозор ислохотларининг бош-ланиши режали иктисодиёт шароитида кадр-лар тайёрлашга йуналтирилган хамда дав-латнинг нафакат кадрлар тайёрлашга булган эхтиёжининг майда икир-чикирларини, балки таълим шакли, услуби ва Fоясини хам белгилаб берадиган тизимни жиддий кайта куришни такозо этди. Янги шароитлар олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш тузил-маси, уларнинг билим ва куникмаларига булган талабни узгартирди. Эндиликда янги билимларни амалда куллай оладиган, муай-ян касб сохасидаги инновацион имкониятлар куламини тушуна оладиган кадрларга талаб юкоридир. Булар нафакат жорий хужалик ва ишлаб чикариш масалаларини малакали хал киладиган, балки туFри карор кабул кила оладиган, тахлилий кобилиятга эга, юкори дара-жали мутахассислар булиши лозим.

Узбекистоннинг замонавий индустриал дунёга кушилишга интилиши ундан тез узга-риб турувчи мехнат бозори эхтиёжларига мослашишга кодир булган олий таълим тизи-мини яратишни катъий талаб килди. Олий таълим муассасаларини ривожлантириш ва улар томонидан сифатли таълим хизматлари курсатилишини раFбатлантирувчи ракобатни кучайтириш заруриятга айланди.

Жамиятни ривожлантиришдаги замонавий тамойиллар юкори сифатли касбий таълим олиш имкониятларини яратишнинг туб-дан янги боскичига утишни талаб килди. 1997 йилда таълимнинг барча сохалари, шу жумла-дан, олий таълим тизимини ислох килишнинг асосий йуналишлари ва боскичларини белгилаб берган Кадрлар тайёрлаш миллий дастури кабул килинди.

Бирок бугунги кунда олий таълимда таълим муассасалари орасида ракобатнинг суст-лиги олий таълим муассасаларида таълим потенциалини яхшилашга ёрдам бериши мум-кин булган таъсирчан раFбатлантириш воси-талари ва омиллари яратилишини жиддий кийинлаштирмокда. Буларнинг барчаси укув

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

V_/

1-жадвал. Олий таълим тизими ривожланишининг асосий курсаткичлари1

1995/96 2000/01 2005/06 2010/11 2011/12 2012/13

Олий таълим муассасалари сони 58 61 62 65 65 66

Улардаги талабалар сони, минг 192,1 183,6 278,7 274,5 253 258,3

10000 ахолига туFри келувчи талабалар сони 84 74 107 96 85 86

К,абул килинган талабалар сони, минг 23,3 44,7 59,6 64,1 63,9 63,1

Битирувчилар сони, минг 53,2 31,6 57,8 76,4 86,3 60,9

10000 ахолига туFри келувчи битирувчилар сони 23 13 22 27 29 20

юртларининг мехнат бозори эхтиёжларига тезкор ва мослашувчан жавоб беришига тускинлик килмокда.

Хозирги пайтда Узбекистан олий макта-би тизимида 60 та олий таълим муассасаси мавжуд булиб, шундан 19 таси университет, 2 таси академия ва 39 таси институтлардир. Бундан ташкари, Тошкент шахрида Вестминстер университети, Г.Плеханов номидаги Россия иктисодиёт академияси, М.Ломоносов номидаги Москва давлат университети, Губкин номидаги Россия нефт ва газ университети, Сингапур менежментни ривожлантириш институти ва Турин политехника университети филиаллари мавжуд. Жорий 2014-2015 укув йилида юртимизда Жанубий Корея давлати-нинг Инха логистика институти уз фаолиятини бошламокда.

1-жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, кейинги йилларда республика-мизда олий таълим муассасалари талабалари сони ортиб бормокда. 2000/2001 укув йилида талабалар сони 183,6 мингтани ташкил этган булса, бу курсаткич 2012/2013 укув йилида 258,3 мингтани ташкил этиб, 2000/2001 укув йилидаги талабалар сонига нисбатан 74,7 мингтага купайди. 2013 йилда ОТМ ни бити-рувчилар сони 60,9 минг кишини ташкил этди. Бу курсаткич хар 10 минг кишига тахминан 20 тани ташкил этди.

Узбекистан Республикасининг олий таълим тизими иктисодиётнинг эркинлашуви боскичида шундай даражада булиши керакки, х,алкаро микёсда фан, техника, юксак техно-логиялар сохасидаги сунгги ютуклар ва мам-лакат иктисодиёти ривожланиши тенденция-ларини хисобга олиб, ракобатбардош кадр-лар тайёрлашни таъминлашга кодир булиши лозим. Ракобатбардош кадрларнинг янги

1 Манба: Альманах Узбекистон-2013. Маориф, фан ва маданият боби. Иктисодий тадкикотлар маркази, 2013 йил.

авлоди келгусида уз олдига таълим тизимини ислох этишнинг долзарб масалаларини куйиб, юкори маданият, иктисодий тафаккурга эга, илмий-техник ва ижтимоий-иктисодий ахбо-ротларни мустакил тахлил килиш ва тегиш-ли масалаларни ижобий хал килишга кодир булиши зарур.

Шу уринда айтиб утиш керакки, мамлака-тимизнинг таълим тизимини ислох килишга оид куйидаги тамойил ва ёндашувлар халкаро микёсда хам тан олинмокда:

1. XXI аср - интеллектуал тафаккур асрида инсон капиталига инвестиция йуналтиришни устувор вазифа сифатида танлаган мамлакат-ларгина юксак тараккиётга эришиши мумкин. Факат шундай жамиятгина замонавий тахдид ва муаммоларни енгиб утишга кодир булади2.

2. Бугунги кунда хар кандай мамлакатнинг жахон бозоридаги ракобатдошлиги нафакат табиий ресурсларнинг мавжудлигига, балки, биринчи навбатда, замонавий, мунта-зам янгиланиб турадиган технологияларни узлаштиришга кодир, юксак билимли ва инти-зомли ишчи кучини мунтазам тайёрлаб бори-лишига хам боFлик. Бундай ишчи кучисиз иктисодиётнинг юксак технологияларга асос-ланган замонавий тузилмасини шакллантира-диган янги ишлаб чикаришларни ташкил этиб булмайди.

3. Хар кандай давлат узининг интеллектуал ва маънавий салохиятини юксалтиришдан манфаатдор булмоFи керак.

4. Миллий ва умуминсоний кадриятларни умумлаштирган холда, замонавий билим, интеллектуал салохият ва илFор технологияларга эга булган одамларгина ривожланишда

2 «Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлод-ни тарбиялаш - мамлакатни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шарти" мав-зусидаги халкаро конференциянинг якуний хужжати-резолюцияси.// "Халк сузи" газетаси, 2012 йил 22 февраль.

уз олдига куйган стратегик максадларга эри-ша олади.

5. Жамиятда билимли, маълумотли ва юксак интеллектга эга булган одамларнинг мавкеини ошириш таълим тизимини ислох этишнинг асосий тамойилларидан бири булиши лозим.

6. Таълим сохасида, замонавий кадрлар талаб килинадиган тармоклар вакиллари уртасида халкаро хамкорликни мунтазам ривожлантириш зарур.

Олий таълим муассасаси лаёкатлилигининг асосий курсаткичи унинг жамиятда-ги узгаришларни олдиндан илFаб олиш ва фаолиятини шу асосда ташкил этиш-га кодирлигидадир. Факат шундагина унинг илмий-таълимий фаолияти натижалари-

га тулик хажмда жамият томонидан талаб мавжуд булади. Иш берувчиларнинг тан-ловига олий таълим муассасасининг ижти-моий ахамияти ва нуфузи хам уз таъсирини курсатади.

Таълимнинг сифатли булишидан жамият манфаатдор экан, бу ишни амалга ошириш нафакат давлат, балки жамиятнинг бар-ча аъзоларига тааллукли булиши зарур. Аввало, таълим олувчилар мавжуд шарт-шароитлардан тулаконли ва самарали фой-даланишлари керак. Бугунги кунда талабада аввалгиларига караганда купрок билим олиш имкони мавжуд. Ёшларимиз илм хакикий бой-лик эканлигини тушуниб боришлари лозим.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг "Таълим туFрисида"ги конуни. Олий таълим меъё-рий хужжатлари туплами. 1-т. - Т.: "Шарк", 2001. -3-8-б.

2. Узбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури». Олий таълим меъёрий хужжатлари туплами. 1-т. - Т.: "Шарк", 2001. -9-23-б.

3. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2010 йил 13 ноябрь.

4. Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // "Тошкент окшоми" газетаси, 2014 йил 20 январь.

5. Саидов М.Х. Олий таълим тизимида молиявий бошкарув. - Т.: «Tafakkur Во^от», 2011. -42-50-б.

6. Альманах Узбекистон-2013. Маъориф, фан ва маданият боби. Иктисодий тадкикотлар маркази, 2013 йил.

7. "Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамлакатни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шарти" мавзуси-даги халкаро конференциянинг якуний хужжати-резолюцияси. // "Халк сузи" газетаси, 2012 йил 22 февраль.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.