Научная статья на тему 'ТАҲАВВУЛИ НИЗОМИ ИДОРАКУНИИ КИШВАРИ ТУРКИСТОН ДАР НИМАИ ДУЮМИ АСРИ XIX-ИБТИДОИ АСРИ ХХ'

ТАҲАВВУЛИ НИЗОМИ ИДОРАКУНИИ КИШВАРИ ТУРКИСТОН ДАР НИМАИ ДУЮМИ АСРИ XIX-ИБТИДОИ АСРИ ХХ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
248
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЭВОЛЮЦИЯ / ТУРКЕСТАНСКИЙ КРАЙ / ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРСТВО / СИСТЕМА УПРАВЛЕНИЯ / ГОСУДАРСТВЕННОЕ УПРАВЛЕНИЕ / ПОЛОЖЕНИЯ / УЕЗД / ВОЛОСТЬ / СОВЕТСКАЯ ВЛАСТЬ / EVOLUTION / TURKESTAN / GOVERNOR-GENERAL / ADMINISTRATION SYSTEM / PUBLIC ADMINISTRATION / REGULATIONS / DISTRICT / SOVIET POWER

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ализода Б.П.

В статье рассматриваются вопросы эволюции становления государственного управления в Туркестанском крае России. Подчеркивается, что в системе государственного управления завоеванных областей Центральной Азии в этот период произошли коренные изменения. Автор подчеркивает, что новые формы государственного управления в северных районах Таджикистана и в Бадахшане возникли в результате завоевательных походов Царской России и образования Туркестанского края в Центральной Азии, и сохранились до 1917 года. В этот период, с целью организации системы управления Туркестанского края, было принято 5 временных положений об управлении края, в том числе и «Положение об управлении Туркестанского края», которое было принято в 1886 году, и это был основным документом. В постреволюционный период государственное управление и государственная служба на территории Туркестанской АССР формировалась на основе Советского метода государственного управления.The article deals with issues of evolution of public administration in Russian Turkestan. There is emphasized that the public administration system of conquered areas of Central Asia had experienced fundamental changes during that period. The author emphasizes, that new forms of public administration in northern regions of Tajikistan and in Badakhshan raised as a result of conquests of Tsarist Russia into Central Asia and had remain until 1917. There were adopted 5 temporary Regulations, including «Regulation on Turkestan administration» during that period, for the purpose of organization of Turkestan administration system. Regulation on Turkestan administration adopted on 1886 and was the main regulation. In the post-revolution period, Public Administration and Civil Service on the territory of Turkestan ASSR had formed on the basis of Soviet method of public administration.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EVOLUTION OF THE PUBLIC ADMINISTRATION SYSTEM OF TURKESTAN IN THE SECOND HALF OF XIX AND THE BEGINNING OF XX CENTURIES

The article deals with issues of evolution of public administration in Russian Turkestan. There is emphasized that the public administration system of conquered areas of Central Asia had experienced fundamental changes during that period. The author emphasizes, that new forms of public administration in northern regions of Tajikistan and in Badakhshan raised as a result of conquests of Tsarist Russia into Central Asia and had remain until 1917. There were adopted 5 temporary Regulations, including «Regulation on Turkestan administration» during that period, for the purpose of organization of Turkestan administration system. Regulation on Turkestan administration adopted on 1886 and was the main regulation. In the post-revolution period, Public Administration and Civil Service on the territory of Turkestan ASSR had formed on the basis of Soviet method of public administration.

Текст научной работы на тему «ТАҲАВВУЛИ НИЗОМИ ИДОРАКУНИИ КИШВАРИ ТУРКИСТОН ДАР НИМАИ ДУЮМИ АСРИ XIX-ИБТИДОИ АСРИ ХХ»

УДК [352/354 (573.3]

ТАХДВВУЛИ НИЗОМИ ИДОРАКУНИИ КИШВАРИ ТУРКИСТОН ДАР НИМАИ ДУЮМИ АСРИ XIX-ИБТИДОИ АСРИ ХХ

Ллизода Б.П.

Донишкадаи идоракунии давлатии назди Президенти Цум^урии Тацикистан

Баъд аз забгкоридои кушундои Россия дар Осдаи Мдена дар заминаи вилоятдои ишFOлгaрдидa соли 1867 водиди нави марзию маъмурии Генерал-губернатории Туркисгон таъсис ëфт. Таърихи ташаккули идоракунии давлатй дар Генерал-губернатории Туркистони Россия чузъи чудонашавандаи таърихи халкдои Осиëи Марказй, аз чумла Точикисгони навин мебошад.

Пеш аз забт гардидани Осиëи Марказй аз тарафи Россияи подшодй дар дохили давлатдои содибиxтиëри ин кишвар: Лмораги Бухоро ва хонигаридои Куканду Хева ракобати сиëсй дар авч буд. Илова бар ин, чангдои байнихудии давлатдои номбурда, махсусан байни Лмораги Бухоро ва хонигарии Куканд ин сарзаминро ба яке аз гушадои кафомондаи асри XIX табдил дода буд.

Дар арафаи забги Осиëи Миëнa аз тарафи Руссия як кисми дудуди Точикисгони шимолй (болооби Зарафшон, Панчакенг, Исгаравшан, Хучанд, Нов-Спитамен) дар дайати Лмораги Бухоро карор доштанд, кисми дигари он (Am^ Исфара, Конибодом) дар дайаги хонигарии Куканд буданд. Нодиядои чануби шаркии Точикисгонро мулкдои мустакил ва ниммусгакили: Хисор, КyрFOнтеппa, Кулоб, Балчувон, Каротегин ва Дарвоз ташкил медоданд. Дар Бадахшони Кудй мулкдои Вахон, Рушон, ШyFнон вучуд доштанд.

Баъд аз забг гардидани як кисми Осдаи Марказй аз тарафи Россия нодиядои шимолии Точикисгон ва Бадахшони Кудй ба дайаги водиди марзию маъмурии аз дисоби вилоягдои забтгардидаи Россия -Генерал-губернатории Туркисгон дохил карда шуданд. Х,амзамон нодиядои чаиубу шаркии Точикисгон азнав забг карда шуда, ба дайаги Aморaти Бухоро дамрод карда шуданд. Бадахшони Кудй, ки соли 1895 ба Руссия дамрод карда шуда буд, баъди як сол, соли 1896 ба Aморaти Бухоро супорида шуд ва тандо баъди дад сол, яъне соли 1905 боз ба дайаги Россия дохил гардид.

Дар арафаи забги Точикисгони Шимолй аз тарафи Руссия дар ин чо сохти феодалй дукмрон буд. Aз сабаби зуд-зуд иваз шудани сохти маъмурй дар идоракунии Точикисгони Шимолй дар aдaбиëтx,о мансубияти марзию маъмурии шадрдои гуногун, нодиядо ва волосгдои аз сардади вилояти дозираи Сугд дохилшуда, дар даврадои томусгамликавй ба таври амик мавриди омузиш карор нагирифгаасг.

Точикисгони шимолй дар арафаи забги Руссиия ба ду кисм таксим шуда буд: кисми Faрбй ва кисми шаркй, ки ба Aморaти Бухоро ва Хонигарии Куканд дохил мешудаид. Панчакенг ва Уротеппа(Истаравшан) ба Лморaти Бухоро тааллук доmтaид. Урогеппа шадри калони Осдаи Миëнa ба шумор мерафт ва дар ин чо касбу дунар ва савдо рушд ëфтa буд. Ба дайати мулкдои Урогеппа болооби Зарафшон, аз чумла Масгчод, ФaлFaр, ЯFноб ва Фон (имруза Ahhh) дохил мешуданд. As сабаби сусг будани докимияти Лморaти Бухоро ва Хонигарии Куканд, чангдои зуд-зуди байнидамдигарй баъзе мулкдои Точикисгони Шимолй дар масъалаи худидоракунй тандо ба таври нисбй докимияти марказии ин давлатхоро эътироф намуда, мусгаккилият ба даст оварданд. Х,окимони мулкдои Урогеппа, ки аз чониби амир таъин мегардиданд, дар кордои идоракунии дохилй докимияти номаддуд доштанд.

То солдои 60-уми асри XIX дар нодиядои шимолии Точикистон якчанд мулкдои феодалии ниммустаккил вучуд доштанд. Яке аз ондо Кудисгон буд, ки дар даврадои гуногун ба ин ë он сохти давлатории Осдаи Миëнa дохил буд. Дар аввал дамаи дудуди Кудисгон аз тарафи амири Бухоро забт гардида буд ва ба дайати Aморaти Бухоро дохил карда шуда буд. Волосгдои Мастчод, ФaлFaр ва Искандарй (ЯFноб ва Фон) минтакадои кудиро ишFOл мекарданд, ки адолии мадаллй он чойро Кудисгон меномиданд. То замони забткоридои Руссия дар ин минтака чор бекигарй мавчуд буд: ФaлFaр, Мастчод, ЯFноб ва Фон. Ин бекигаридо баъзан дар зери тасарруфи дамсоядо -бекдои боз дам доротар буданд, баъзан дар зери тасарруфи Aморaти Бухоро.

Дар Руссия дар нимаи дуюми асри XIX болоравии капитализм, рушди саноат ва хусусан саноати матоъи пахтагин, ки ба сарчашмадои aшëи хом мудточ буд, ба назар мерасид. Саноати Россия ва буржуазияи савдо дукумати подшодиро мачбур месохт, ки ба суи Осиëи Мдена

^aparara^ фaъоли xapбй нaмояд Ba худуди онpо зaбт нaмояд. Омили дигapи мухими cиëcй, ки Россияи подшо^^о бapои зaбт кapдaни Оcиëи Мдета водоp мeнaмyд, вaзъи cтpaтeгии хдмон дaвpa буд, ки бa кушишхои Англия дap Оcиëи Нaздик Ba Мдаш aлокaмaнд буд. Сaбaби эксшнсияи xapбии подшохй низ мaFлyбияти Россия дap чaнra ^им гapдидa буд [6, 18].

Бaъди зaбткоpиxои соли 1864 дap aввaли соли 1865 as хисоби зaминx,ои aз хонигapии ^укднд ишFaлкapдaи кушунхои pyc вилояти Тypкиcтон дap xaйaти гeнepaл-гyбepнaтоpии Ope^ypr, тaшкил ëфт. Сapвapи ин вилояти тавбушд гeнepaл Чepняeв тaъин гapдид. Дap нaтичaи зaбткyнии Россия дap солхои 1865-66 кисми здеди Оcиëи Миëнa, aB чyмлa, Ху^нд, Уpaгeппa (Иcтapaвшaн) мycтaмликaи Россияи подшохй гaштaнд.

Дap соли 1867 дap acоcи вилоятхои зaбтгapдидa Гeнepaл-гyбepнaтоpии Typ^cre^ тaшaккyл мeëбaд. Он вилояти Сиpдapë, ки мapкaвaш шaxpи Tошкaнд буд Ba вилояти X,aфтpyд, мapкaвaш шaxpи Вepний (Aлмaaто)-pо дap бap мег^ифт. Соли 1868 бa xaйaти Гeнepaл-гyбepнaтоpии Typкиcтон минта^и Зapaфшон, ки дepтap соли 1887 бa вилояти Сaмapкaнд тaбдил ëфт вa Хyчaнд, Уpaгeппa(Иcтapaвшaн) бa хaйaти он дохил гapдидaнд. Соли 1874 минта^и Aмyдapë тaшкил ëфт. Соли 1876 бaъд aз бa дacт дapовapдaни мapзи хонигapии ^у^нд дap водии ФapFOнa вилояти ФapFOнa тaшкил ëфт вa Ашту Конибодом вa Иcфapa бa хaйaти он дохил гapдидaнд. Соли 1881 зaминx,ои Зaкacпийcкии pyc KaA кади capxaди Эpон, ки мapкaвaш Ашкобод буд, хaмчyн вилояти Зaкacпийcк aз чиxaти мaъмypй бa pacмият дapовapдa шyдa бyдaнд. Acлaн онхо дap зepи тобеъияти мaъмypии хонигapии Kaa^ кapоp доштaнд. Вaлe соли 1897 ин худуд бa хaйaти rerepan-гyбepнaтоpии Typкиcтони Россия дохил гадид.

Низоми идоpaкyнии Гeнepaл-гyбepнaтоpии Typкиcтон бa тapзи идоpaи Россияи подшохй, ки aз aнъaнaи идоpaи дaвлaтхои мaхaлли фapк мeкapд, мутобик гapдонидa шуд, aв чумл^ соли 1877 дap Tошкaнд низомномaи шaxp ^бул гapдид, ки мувофики он идоpaкyнии шaxp бa зиммaи Дyмaи шaxpй вогyзоp гapдид. Аз се як x,иccaи aъзоëни он aв чониби киcмaти «осдаии» шaxp интихоб мeгapдидaнд, aз се ду xиccaaш бошaд, aз чониби axолии Tошкaнди «тав». Дap нaтичa дap Дyмa 80 xaзоp axолии мaxaлиpо 21 вaкил вa 3900 нaфap axолии aвpyпоиpо 48 вaкил нaмояндaгй мeкapд. X,aмaи хочaгидоpии шaxp бa дacти Дyмa cyпоpидa шуд. Аз болои Дyмa capдоpи шaxp меисгод, ки aв тapaфи вaвиpи xapбй бо пешниходи гeнepaл-гyбepнaтоp тaъин мeгapдид.

Дap мaxaлxо як кисми функсияхои дacтгоx,и идоpaкyнй бa окcaколxои мax,aлй вa котибони волосгхо (бa монaнди xозиpa чaмоaIxои дехот) вогyзоp гapдидaнд, ки зepи нaзоpaти мaъмypияти подшохй фaъолият доштaнд. Онхо aв axолй aндоз чaмъовapй мeнaмyдaнд.

Бо мaкcaди дap caтxи зapypй бa pоx мондaни идоpaкyнии вилоятхои зaбтгapдидa, 12 июли соли 1886 импepaтоp Aлeкcaндpи Ш низомномaи шв, яъне «Низомномaи оид бa идоpaкyнии кишвapи Typкиcгон»-pо тacдик нaмyд, ки он бо тaFЙиpотx,ои кaм то соли 1917 aмaл мeкapд. Он aз чоp киcмaти acоcй ибоpaт буд: cохтоpи мaъмypии кишвap, cохтоpи судй, cохтоpи зaминcозй, cохтоpи aндоз. Низомномaи мaзкyp ивaв кapдaни номхои худудхои гeнepaл-гyбepнaтоpиpо пешбинй мeнaмyд.

Хдмин тapик минта^и Зapaфшон бa вилояти Сaмapкaнд мyбaддaл гaшт. Бa x^arn он уездхои Хyчaнд, H^as, КaттaкypFOн вa Сaмapкaнд дохил кapдa шyдaнд. Бa вилояти Сиpдapë кисми Aмyдapë дохил кapдa шуд, уезди ^yppaмa бошaд, номи Tошкaндpо гиpифт.

Maœxarn умумии Гeнepaл-гyбepнaтоpии Typкиcтон ë Кишвapи Typкиcтони Россия 1,7 млн км2 вa axолии он 5,2 млн нaфappо тaшкил медод.

Дap aдaбиëтxои тaъpихй, xaм дaвpaи советй вa xaм бaъди он, cохтоpи мaъмypии кишвapи Typкиcтон бa тaвpи чузъй омyзондa мешуд: бeштap оиди тaъpихи xaмpоxшaвии кишвapи Typкиcтон бa импepияи Руссия дap миëнaxои acpи XIX кдйд кapдa мешуд.

Гeнepaл-гyбepнaтоpии Typ^cra^ ки мохи июли соли 1867 тaшкил ëфт вa зepи capвapии Вaвоpaти X,apбй кapоp дошт, бa вилоятхо, уездхо вa волосгхо чудо мешуд. То aввaли acpи XX cиcтeмaи «гeнepeл-гyбepнaтоpй» дap идоpaкyнии кишвapи Typкиcгон чоpй гapдид. Сapдоpи мaъмypияти кишвap гeнepaл-гyбepнaтоp бa хисоб мepaфт, ки aз чониби импepaтоp тaъин мeгapдид. Дap нaвди y Шypо, мaнcaбдоpони cyпоpишxои мaхcyc, тapчyмон вa кaнceляpия aмaл мeкapдaнд. Бa гeнepaл-гyбepнaтоp гyбepнaтоpони хapбй тобеъ бyдaнд, ки онхо идоpaкyнии вилоятxоpо бa зиммa доштaнд. Рaëcaти уездй дap дacти capдоpони уездхо мyттaмapкaвонидa шyдa бyдaнд. Онхо бapои худ ëpдaмчй вa кaнceляpия доштaнд.

Вохиди acоcии худудию мaъмypй дap мaxaлxои кишлок волосг бо capдоpии хокими волосг интихобй бa хисоб мepaфт. Дap мaxaлxои axолии тaxчой волосгхо бa окcaколй зepи pоxбapии

калонсолон (оксаколон), дар махалахои кучманчй бошад, ба чамоатдои аулй, бо сардории калонсолони аул таксим мешуданд.

Соли 1867 низомномаи нав оиди идоракунии кишвари Туркистон тасдик гардид. Мувофки ин низомнома сарвари кишвари Туркистон генерал-губернатор ба шумор мерафт. Генерал-губернатор аз тарафи подшод таъин мегардид ва докимияти маъмурй, шадрвандй ва дарбй дар даст дошт.

Дар охирдои асри XIX Генерал-губернатории Туркистон панч вилоятро дар бар мегирифт: вилояти Сирдарё, ки марказаш Тошканд буд ва хамзамон маркази тамоми Генерал-губернатории Туркистон ба шумор мерафт, вилояти Фаргона, ки марказаш Скобелев (дар айни замон шахри Фаргона), вилояти Самарканд, марказаш Самарканд, вилояти Х,афруд, ки марказаш Верний (Алмаато) буд ва вилояти Закаспийск, ки марказаш Ашкобод буд.

Макомоти асосии дукмдори вилоятдо губернаторони дарбй ба шумор мерафтанд, ки ондо аз тарафи вазири дарбй бо мувофика бо ганерал-губернатори кишвар ва докимияти вилоятй ба вазифа таъин мегардиданд ва аз вазифа озод карда мешуданд.

То соли 1886 Кишвари Туркистони Россия дар асоси чор «Низомномаи муваккатй оиди идоракунй» идора карда мешуд. Вилоятхои Сирдарё ва Хафтруд аз руи Низомномаи муваккатии 1867, минтакаи Зарафшон -аз руи Низомномаи муваккатии соли 1868 аз тарафи генерал-губернатори аввалини Туркистон Константин Петрович фон Кауфман тадия гашта, кисмати Амударё -аз руи коидадои муваккатии соли 1874, вилояти Фаргона дар асоси лоидаи Низомномаи соли 1873 амал мекарданд.

Баъди соли 1884 карор гардид, ки системаи идоракунии кишвар ба модели маъмурии идоракунии Россия наздик карда шавад, аммо муассисадои мавчудбудаи анъанавии адолии кишвар нигод дошта шаванд, дамчунин чорй намудани елементдои идоракуние, ки дануз дохил кардани ондо ба системаи идоракунии маъмурии губерниядои бокимондаи Россия ба накша гирифта шуда буданд.

Соли 1886 низомномаи нав кабул гардид. Тибки «Низомнома оид ба идоракунии кишвари Туркистон» соли 1886 сохтори маъмурии Генерал-губернатории Туркистон бо илова шудани макомоти нав -Шурои генерал-губернатории Туркистон пурра гардонида шуд. Аъзоёни датмии он губернаторони дарбии вилоятдо, докими канселярияи генерал-губернаторй, сардори штаби минтакаи дарбии Туркистон буданд. Дар Шуро генерал-губернатор раисй мекард. Ин макомот дукуки конунгузорй оиди масъаладои вобаста ба идоракунии кишварро дошт. Аз руйи «Низомномаи соли 1886» дар Аморати Бухоро Агентии сиёсии Руссия ва мансаби агенти сиёсй таъсис ёфт ва бе ичозату мувофикаи у амири Бухоро ба ихтиёри худ ягон карор вобаста ба сиёсати дохилй ва берунаи аморат кабул карда наметавонист. Агенти сиёсй инчунин манфиатдои маседиони дар Бухоро сукуннатдоштаро ифода мекард.

Мувофики ин низомнома докимияти ганерал-губернатори кишвар вокеан маддуд гардида буд ва тадти назорати кисми Осиёии штаби Асосй карор меёфт. Макомоти ичроияи кишвари Туркистон канселярияи генерал-губернатории Туркистон гардид. Генерал-губернатор аз руи дамаи макомоти идоракунй назорат мебурд. Вале макомоти назорати давлатй ва макомоти судй мустакил буданд ва тадти назорати генерал-губернатори кишвари Туркистон карор надоштанд.

Дар санаи 12 июни соли 1886 аз чониби император Александри Ш низомномаи ягона, яъне «Низомномаи ягонаи идоракунии кишвари Туркистон» тасдик гардид. Ин Низомнома аз тарафи комиссияи тадияи Низомнома оиди идоракунии кишвари Туркистон дар назди вазорати Х,арбй тахия гардида буд. Вале дамзамон баъд аз тасдик гардидани «^онуни асосй»-и Туркистон, ки асосдои идоракунии шадрвандиро ба миён гузошт, дар атрофи Низомномаи 1886 эътироздо ба вукуъ омаданд, пеш аз хама аз тарафи он ашхоси содибмансабе, ки онро дар даёт татбик менамуданд. Г.П.Федоров солдои 1901-1906 вазифаи идоракунандаи канселярияи генерал-губернаторро ишгол менамуд. У дар ёддоштдои худ кайд намудааст, ин низомнома, аз рузи авали дар амал татбик шудани худ самарае надошт[5, с.445].

Низомномаи соли 1886 аз чидати юридикй муносибатдои байнидамдигарии муассисадои мадалии вазоратдои гуногун ва генерал-губернатори Туркистонро, ки муддати дароз регламентатсияи аник надоштанд, ба расмият медаровард. Макомоти судй, молиявй, назорати, таълимй ва почта-телеграфй аз тадти назорати генерал-губернатор бароварда мешуданд. Сохтордои бокимондаи вазоратдо, мувофики моддаи 241 ва 242-и «Дастурамали генерал-губернатордо»[4, с.15], тавассути канселярияи генерал-губернатор бо макомоти марказй дамкорй доштанд. Вале ба сардорони муассисадои баъд аз тасдики Низомномаи соли 1886 таъсисёфта ичозат дода мешуд, ки

бо вaзоpaти дaхлдоp бeвоcитa xaмкоpй нaмyдa, бидуни гeнepaл-гyбepнaтоp aв пойтaхт дacгyp гиpaнд. Ин бa шaънy шapaфи хокимияти гeнepaл-гyбepнaтоpи Typкиcгон, ки ога^й нaмояндaи ягонaи хокимияти болой бо шyмоp нaмepaфт, тaъcиpи монфй мepacонид. Дap кaтоpи y во к^иб новобacгa a3 y, бо исгиФодои дacгypxо a3 вaвоpaтxои дaхлдоp, муоссисохои мохолии онхо фaъолият мeкapдaнд. Ин муоссисохо бо моксоди бо дост овapдaни монфтатхои cохтоpии худ фо^лияти гeнepaл-гyбepнaтоppо хaлaлдоp метамудонд.

Соли 1908 молоти имконияти чоpй тамудони системои идоpaкyнии мaъмypии yмyмиимпepиявй бо мден гузошто шуд. Пешниходи бо гeнepaл-гyбepнaтоp додони воколоти волй (тамесгник) тохти бappacй rçapop гиpифт. Соли 1911 тохияи ибтидои ососии дигapгyнcозии идоpaкyнии кишвapи Typкиcтон OFOЗ ëфт, оммо ислохот омош нaгapдид во хокимият дap кишвapи Typкиcгон бо мисли пeштapa зepи нaзоpaти Вaвоpaти xapбй rçapop дошт. Дap оволи соли 1913 пpинcипxои ососии ислохот дap идоpaкyнии кишвapи Typкиcгон дap тохияи Шypои вaвиpон a3 чониби импepaтоp дacтгиpй ëфтaнд, оммо ин пpинcипxо бо бappacии Шypои Довлотй во Думои Довлотй гузошто ташудонд.

Бо моксоди гyзapонидaни тошхиси хочaгй-омоpии вилоятхо во тохияи коидохои тошкилкунии киъохои мохол бapои чойгиp тамудони ошхоси дap ояндо мyxочиpшaвaндa дap кишвap хизбхо оиди мyxочиpaт тошкил кapдa шудонд. Тобеияти онхо номоълум буд. Мyдиpи хизб a3 гeнpaл-гyбepнaтоp, гyбepнaтоpони хapбй, paëcaти мyxочиpaт pоxбapикyнaндa мег^ифт^, с.29]. Haбyдaни нaвоpaт бо он овapдa pacонид, ки pоxбapони хизб та тонко мaълyмaгxои омоpй чaмъовapй метамудонд, болки мaшFyли токсимоти китъaxои мохоли мyxочиpaтй будонд. Дap ин acOc бойни paëcaти мyxочиpaт во мaъмypияти Typкиcтон мунокишои чиддй бо миëн омод. Х,ивбхои мyxочиpaтй кушиш мeкapдaнд, бо ошхоси мyxочиpшaвaндa зоминхои бexтappо чудо тамоянд. Гeнepaл-гyбepнaтоpи Typ^cre^ бошод, бо дидони эътиpози охолии тохчой, кдтъиян мукобили ин омол буд. Бо окидои мaъмypияти кишвap гиpифтaни зоминхо бе нaвapдошти монфтати сокинони мохол номумкин aCT, бapъaкc, пеш a3 хомо бо обëpй тамудони зоминхо, ки дap ояндо бapои ^^охои мохоли мyxочиpaт acOc шудо мeтaвонaнд, шypyъ тамудон лозим acn Рaëcaти мyxочиpaт a3 тapaфи худ тосдик метамуд, ки дap вилоят микдоpи зиëди зоминхои бapои бypдaни хочaгидоpии мохолй мувофик во хомзомон бо охолии мохоли нодapкоp мовчудонд[2, с.31].

Хусусияти хоси кишвapи Typкиcтон дap он буд, ки ин кишвap зepтобeи вaзоpaти xapбй буд, но ин ки вaзоpaти коpxои дохилй, чи тaвpe, ки дap гyбepнияxои мapкaвии Руссия буд. Воле бо чоpй шудони Hизомномaи соли 1886 бо монсобхои мaъмypй дap Typкиcтон окнун мaнcaбдоpони шaxpвaндиpо тоъин мeкapдaнд. Пeштap хомои вaвифaxои мaнcaбиpо тонхо xop6hxo ишFOл мeкapдaнд. Акнун ин тaлaбот тонхо бapои гeнepaл-гyбepнaтоp, ки хомзомон фapмондexи куввохои мycaллaxи минтакои xapбии Typ^cre^ бо шyмоp мepaфт во гyбepнaтоpони xapбй, ки фapмондexи куввохои мycaллaxи вилоятхо будонд, омош мегашт.

Хдмин тaвp, дap оволи acpи ХХ мовчудияти се низомномои aмaлкyнaндa, ки xap яки он доpои хусусиятхои хоси худ буд, умумон бо идоpaкyнии кишвapи Typкиcтон мушкилй мeовapд. Моълум гашт, ки бapои болонд бapдоштaни caмapaнокии идоpaкyнии Typкиcтон во болонд бapдоштaни мокоми хокимияти Руссия дap миëни охолии мохолй, тохияи Hизомномaи нов оиди идоpaкyнии кишвapи мосохотон вaceъгaштa 3apyp ост.

Мохи мойи соли 1902 a3 чониби гeнepaл-гyбepнaтоp, гeнepaл-лeйтeнaнт Hиколaй Aлeкcaндpович Ивонов (1901-1904) дap Тошконд комиссияи мохсус бapои тapтиб додони Hизомномaи мутгахид оид бо идоpaкyнии Typкиcтон бо capдоpии мyшовиpи мохфй Конcтaнтин Aлeкcaндpович Hecтоpовcкий тоъсис ëфт[3, с.2].

17 о^ели соли 1906 дap чолосои Шypои вaзиpон мacъaлaи a3 зepи тacappyфи вaзоpaти xapбй бо тобеияти вaзоpaти коpxои хоpичй гyзapонидaни кишвapи Typкиcтон во мacъaлaи cохтоpи re^pan-гyбepнaтоpй дap ососхои yмyмиимпepиявй бappacй гapдидaнд. Ин мacъaлa чондин 6opxo бapдоштa шуд. 3apyp будони идоpaкyнии Typкиcтон a3 тapaфи хукумот хомчун чоpaи мувоккотй бappacй мeгapдид, бо муддоти зобти xapбии кишвap. Bane муддоги дapоз rçapop кдбул нaгapдид во Вaзоpaти коpxои дохилй низ дap шapоитxои бyxpони инкилобй 3apyp шyмоpид, ки тapтиботи мовчудбудои идоpaкyнии кишвap мисли пeштapa нигох дошто шaвaд[1, с.176].

Мохи июли соли 1907 мaшвapaти нови Мохсуси Faйpиcохтоpй бо моксоди тapтиб додони ^вомномои муттохид оиди идоpaкyнии вилоятхои кишвapи Typкиcтон гyзapонидa шуд.

Боъди ду сол сончиши ceнaтоp хулосо бapовapд, ки a3 capи нов дидо бapомaдaни Hизомномaи кухношудои соли 1886 3apyp ост. Полен чунин окидо ибpоз дошт, ки коpи дидо бapомaдaни «конуни

асосй»-и Туркистон бояд зери родбарии Шурои Вазирон бурда шавад, то ин ки, ба «мушкилоти байнидамдигарии идорадо» род дода нашавад.

Яке аз масъаладои мудиме, ки дар машварати Махсус мудокима гардиданд, масъалаи тобеияти сохтории кишвари Туркистон буд. Аъзоёни мачлис лозим донистанд, ки генерал-губернатории Туркистон ба мисли дигар минтакадо боъд тобеи вазорати кордои дохилй бошад. Дар ин самт аллакай кор рафта истода буд, зеро дар асоси карордои Шурои вазирон аз 16 апрели соли 1906 ва 30 июли соли 1907 ба тобеияти ВКД гузаронидани кишвари Туркистон то ладзаи ба кор даромадани Низомномаи нав оиди идоракунии ин кишвар мудлати ичроиш дошт. Дар натича. мачлис карор дод, ки генерал-губернатории туркистонро зери тобеияти вазорати дарбй монад.

Дар раванди ислодоти системаи идоракунии кишвари Туркистон Шурои Вазирон таклиф намуд, идораукунии маъмуриро дар асоси модели идоракунии маъмурии умумируссиявй ба род монанд.

Хамин тарик, дар натичаи забткордои Осиёи Миёна аз тарафи кушундои Руссии подшодй мустакилияти давлатдории халкдои ин сарзамин аз байн рафт. Кишвари навтаъсисдодаи Туркистон кисми таркибии империяи Руссия гардид. Дар сарзамини Генерал-губернатории Туркистон тартиботи сахти мустамликавй чорй гардид. Шартномаи байни Руссияву Англия дарёи Панчро сардади нуфуз карор дода, халки точикро, ки дазордо сол дар тарафи чап ва рости он зиндагй карда, бо дам рафту омад ва хешу таборй дошт, аз дам чудо кард. Он ладза дангоми муайян намудани марзи давлатй, манфиати халки точик умуман ба эътибор гирифта нашуд. Зеро такдири халки точик аз сиёсати забткоронаи Руссияву Англия сахт вобастагй дошт[6, с.40].

Ташкилёбии генерал-губернатории Туркистон бевосита ба даракатдои дарбии чанговарони рус дар Осиёи Миёна ва Казокистон алокаманд буд. Ин даракатдо давра ба давра амалй мегаштанд, яъне дар шароити вазъияти дохилии сиёсии Руссия дар миёнадои асри XIX ва род надодан ба тезутундшавии муносибатдо бо Англия, ки дар навбати худ, дар ин минтака манфиатдои худро мечуст. Худуддои забтгардида одиста-одиста ба дайати империя дохил мешуданд -аввал дамчун вилоят, дертар бошад, ба намуди водиди марзию маъмурии калон бо гирифтани статуси генерал-губернаторй. Агар вазъиятдои номбаршуда вучуд намедоштанд, эдтимол заминдои забтгардида статуси генерал-губернатории алодидаро намегирифтанд.

Дар натичаи табадулоти давлатии соли 1917 ва ташкили давлати Шуравй дар нохияхои шимолии Точикистон ва Бадахшон, ки ба кишвари Туркистони Россия дохил мешуданд, таъсиси хукумати нав эълон гардид ва Чумхурии Шуравии Сотсиалистии Туркистон ташкил ёфта, низоми нави идоракунии давлати Шуравй чори карда шу ва чунин тарзи низоми идоракуни то соли 1924 давом кард.

АДАБИЁТ

1. Особые журналы Совета министров царской России 1906-1917 гг.: 1908 год. М., 1984. С. 171-176.

2. Пален К. Отчет по ревизии Туркестанского края. Краевое управление. СПб.,1910.С.29-37. http://book-old.ru/BookLibrary /87000-Turkestanskiy-kray.html

3. Протоколы заседаний комиссии, учрежденной для составления объединенного Положения об управлении областей Туркестанского края. СПб.,1903. http://book-old.ru/BookLibrary/ 87000-Turkestanskiy-kray.html

4. Свод законов Российской империи: Общее губернское учреждение. Т.2. Ч.1. СПб., 1876. 15с. // http://book-old.ru/BookLibrary/87000-Turkestanskiy-kray.html

5. Федоров Г.П. Моя служба в Туркестанском крае // Исторический вестник1913.Т.134.N^11.C444-445.http://book-old.ru/BookLibrary /87000-Turkestanskiy-kray.html

6. Хотамов Н. Б. Таърихи халки точик:-Душанбе, 2007. ЭР-граф.-368с.

ЭВОЛЮЦИЯ СИСТЕМЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ ТУРКЕСТАНСКОГО КРАЯ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ Х1Х-НАЧАЛЕ ХХ вв.

В статье рассматриваются вопросы эволюции становления государственного управления в Туркестанском крае России. Подчеркивается, что в системе государственного управления завоеванных областей Центральной Азии в этот период произошли коренные изменения.

Автор подчеркивает, что новые формы государственного управления в северных районах Таджикистана и в Бадахшане возникли в результате завоевательных походов Царской России и образования Туркестанского края в Центральной Азии, и сохранились до 1917 года.

В этот период, с целью организации системы управления Туркестанского края, было принято 5 временных положений об управлении края, в том числе и «Положение об управлении Туркестанского края», которое было принято в 1886 году, и это был основным документом.

В постреволюционный период государственное управление и государственная служба на территории Туркестанской АССР формировалась на основе Советского метода государственного управления.

Ключевые слова: эволюция, Туркестанский край, генерал-губернаторство, система управления, государственное управление, Положения, уезд, волость, Советская власть.

EVOLUTION OF THE PUBLIC ADMINISTRATION SYSTEM OF TURKESTAN IN THE SECOND HALF OF XIX AND THE BEGINNING OF XX CENTURIES

The article deals with issues of evolution of public administration in Russian Turkestan. There is emphasized that the public administration system of conquered areas of Central Asia had experienced fundamental changes during that period.

The author emphasizes, that new forms of public administration in northern regions of Tajikistan and in Badakhshan raised as a result of conquests of Tsarist Russia into Central Asia and had remain until 1917.

There were adopted 5 temporary Regulations, including «Regulation on Turkestan administration» during that period, for the purpose of organization of Turkestan administration system. Regulation on Turkestan administration adopted on 1886 and was the main regulation.

In the post-revolution period, Public Administration and Civil Service on the territory of Turkestan ASSR had formed on the basis of Soviet method of public administration.

Keywords: evolution, Turkestan, Governor-General, administration system, public administration, Regulations, district, Soviet Power.

Сведения об авторе:

Ализода Бахриддини Пирмухаммад —кандидат филологических наук, доцент, главный научный сотрудник НИИ государственного управления и государственной службы Института государственного управления при Президенте Республики Таджикистан. Адрес: Таджикистан, 734003, Душанбе, ул.Саид Носира, 33, тел: (+992 37) 2289151. Email b.p.alizoda63@mail.ru

About the author:

Alizoda Bahriddini Pirmuhammad —PhD in Philology, Main Specialist of the Research Institute of public Administration and public service affairs of the Institute of public Administration under the President of the Republic of Tajikistan. Adress: 33, str. Said Nosir, Dushanbe, 734003, Tajikistan, тел: (+992 37)2289151. E-mailb.p.alizoda63@mail.ru

ИСТОРИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ МАТЕРИИ И ЕЕ АТРИБУТОВ В УЧЕНИИ АБУЛ-АББАС ИРАНШАХРИ И АБУБАКР АР-РАЗИ

Султонзода С. А.

Таджикский государственный педагогический университет

Проблема материи и мира занимает основное место в учении Абубакра Закария ар-Рази, который был последователем Ираншахри и Ибн Раванди. Во времени Ираншахри и ар-Рази материалистические тенденции изучались и развивались, особенно в учениях мыслителей школы асхоби хаюло (философия сторонников материи) и по некоторой степени в работах мыслителей школы восточного перипатетизма. Но до возникновения труды Ибн Сины материалистические идеи в восточном перипатетизме в сравнении со школой философии сторонников материи очень скромно. Один из первых таджикских мыслителей, который уделил особое внимание материю и материализм был Ираншахри (вторая половина IX в.). От его работы сохранилось немного сведений. Из работ Бируни и Насира Хусрава следует, что Абу-л-Аббас Ираншахри был известным философом своей эпохи. О некоторых аспектах его философского учения можно узнать из «Зад ал-мусафирин» Насира Хусрава, который пишет: «Одна из превосходных идей мудреца Ираншахри, высказанная им относительно изначальности материи и места... состоит в том, что он говорил: Всевышний Бог всегда был творцом, и не было времени, когда бы он не творил или же из состояния не творения переходил бы в состояние творения, дабы изменилось его состояние. Поскольку он всегда был творцом, то необходимо, чтобы его творения, как его проявления, были изначальными. Творение творца проявляется через материю. Стало быть, материя изначальна и является доказательством очевидного всемогущества божества. Поскольку существование материи без места невозможно, постольку необходимо, чтобы и оно было изначальным» [6, с.365].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.