Научная статья на тему 'ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫНДА ТАРАЛҒАН ПЕРСПЕКТИВТІ ДӘРІЛІК ӨСІМДІК FERULA L. ЖӘНЕ ОНЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ'

ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫНДА ТАРАЛҒАН ПЕРСПЕКТИВТІ ДӘРІЛІК ӨСІМДІК FERULA L. ЖӘНЕ ОНЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
123
141
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
САСЫқ қУРАЙ

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Жүзжан Қ. Е., Айдарбаева Д. Қ.

Бұл мақалада Ферула (Ferula L.) - Umbelliferae (Apiaceae Lindl.) тұқымдасына жататын өте бағалы дәрілік өсімдігінің морфометриялық зерттеу барысында алынған мәліметтері берілген. Болашақта флора әлемінің жекелеген түрлерінің генетикалық қорын жойылудан сақтап қалу үшін құнды дәрілік өсімдіктердің бірі - Ferula L. қорғау және ұтымды пайдалану мәселелері өзекті. Сасық қурайды ғасырлар бойы көптеген елдер тағамдарға дәмдеуіш пен ащы зат ретінде және халық медицинасында ертеден бері пайдалануда. Ерекше химиялық құрамына қарамастан, Қазақстан Республикасының мемлекеттік фармакопеясында ресми тіркелмегендіктен, ең алдымен елімізде өсетін Ferula L. өсімдігінің қазіргі заманғы зеттеулер бойынша 180-нен астам түрі бар (Клюйков, 2002). Олардың көптеген түрлері Орталық Азия мен Қазақстан территориясында кездеседі. Сасырдың түрлері қанша болса, оның морфологиялық құрылысыда сан алуан. Сондықтанда Түркістан облысының әр аймағында кездесетін сасырдың биоморфометриялық ерекшелігін зерттеу маңызды болып табылады. Бұл өсімдік гүлденуден кейін толығымен тіршілігін жояды. Сондықтан өсімдікті гүлдену уақытында жинауға жол бермей, иісі бар сасыр таралған аумақтарды қорғау қажет. Қaзiргi кезде сaсыр перспективті дәрілік өсімдік, ең көп шоғырланған әртүрлі мүшелердегі яғни тамырлары мен жемісіндегі биологиялық белсенді заттары және оны тиімді қолдану ретінде заманауи жетістіктерге негізделген.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FERULA L. A PROMISING MEDICINAL PLANT DISTRIBUTED IN THE TURKESTAN REGION AND EFFECTIVE USE

This article presents the materials obtained during the morphometric study of the most valuable medical plant of the genus Ferula (Ferula L.) - the Umbelliferae (Apiaceae Lindl.). Ferula L. is one of the most valuable medicinal plants for the preservation of the genetic pool of other florae species in the future from destruction. Smelly ferula has been known for centuries in many countries as a condiment and which gives palatable taste to the meal, as well as in ethno science since ancient times. Despite the specific chemical composition, which has not yet been officially registered in the State Pharmacopoeia of the Republic of Kazakhstan, we plan to study the physiochemical composition of Ferula L growing in our country. Nevertheless, the study of biomorphometric specificity with the aim to determine the placement of biological active substances is an urgent problem. Based on the study, it turned out that the smelly ferula forms two types of annual appendages. It was found that after flowering, the viability of this plant will be completely destroyed...This article presents the materials obtained during the morphometric study of the most valuable medical plant of the genus Ferula (Ferula L.) - the Umbelliferae (Apiaceae Lindl.). Ferula L. is one of the most valuable medicinal plants for the preservation of the genetic pool of other florae species in the future from destruction. Smelly ferula has been known for centuries in many countries as a condiment and which gives palatable taste to the meal, as well as in ethno science since ancient times. Despite the specific chemical composition, which has not yet been officially registered in the State Pharmacopoeia of the Republic of Kazakhstan, we plan to study the physiochemical composition of Ferula L growing in our country. Nevertheless, the study of biomorphometric specificity with the aim to determine the placement of biological active substances is an urgent problem. Based on the study, it turned out that the smelly ferula forms two types of annual appendages. It was found that after flowering, the viability of this plant will be completely destroyed. To preserve the population of a wild medical herb that forms a cenosis, it is necessary to protect the areas where the smelly ferula is common, preventing its collection during flowering. Nowadays, the use of ferula as a medicinal plant of the future proves that its roots and seeds contain biologically active substances in high concentrations. Ferula roots and seeds are real sources of raw materials, and the purposeful use of seeds concerning that preserving of their natural growth indicates high seed germination.

Текст научной работы на тему «ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫНДА ТАРАЛҒАН ПЕРСПЕКТИВТІ ДӘРІЛІК ӨСІМДІК FERULA L. ЖӘНЕ ОНЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ»



ЭОЖ 581.91

DOI 10.53065/kaznmu.2021.59.91.052

12 Ц.Е. Жузжан, 2 Д.Ц. Айдарбаева

гС.Ж. Асфендияров атындагы Цазак улттыкмедициналыкуниверситету 2Абай атындагы Цазак улттык педагогикалыкуниверситету К^азакстан,

[email protected]

TYPKICTAH ОБЛЫСЫНДА ТАРАЛГАН ПЕРСПЕКТИВТ1 ДЭР1Л1К 6С1МД1К FERULA L. ЖЭНЕ

ОНЫ ТИ1МД1 ПАЙДАЛАНУ

Тушн. Бул макалада Ферула (Ferula L.) - Umbelliferae (Apiaceae Lindl.) тукымдасына жататын вте багалы дэршк вамдтнщ морфометриялык зерттеу барысында алынган мэлiметтерi берыген. Болашакта флора элемшщ жекелеген турлершщ генетикалык корын жойылудан сактап калу ушт куунды дэршк встджтердщ бiрi - Ferula L. коргаужэне утымды пайдаланумэселелерiвзектг Сасык курайдыгасырлар бойы квптеген елдер тагамдарга дэмдеуш пен ащы зат реттде жэне халыкмедицинасында ертеден берi пайдалануда. Ерекше химиялык курамына карамастан, Цазакстан Республикасыныц мемлекеттк фармакопеясында ресми тiркелмегендiктен, ец алдымен елiмiзде всетн Ferula L. вамдтнщ казiргi замангы зеттеулер бойынша 180-нен астам тyрi бар (Клюйков, 2002). Олардыц квптеген тyрлерi Орталык Азия мен Цазакстан территориясында кездеседг Сасырдыц тyрлерi канша болса, оныц морфологиялык курылысыда сан алуан. Сондыктанда Туркктан облысыныц эр аймагында кездесетт сасырдыц биоморфометриялык ерекшелтн зерттеу мацызды болып табылады.

Бул вамдк гулденуден кешн толыгымен тiршiлiгiн жояды. Сондыктан всiмдiктi гулдену уакытында жинауга жол бермей, rnd бар сасыр таралган аумактарды коргау кажет. Ka3ipri кезде сасыр перспективтi дэршк вамдж, ец квп шогырланган эртyрлiмyшелердегiягни тамырларымен жемiсiндегi биологиялык белсендiзаттары жэне оны тиiмдi колдану ретшде заманауи жетстктерге негiзделген. Tyümdi свздер: сасык курай, керуек, Ferula L., Umbelliferae (Apiaceae Lindl.)

бзектыт: Жер 6eTi еамджтер дуниесше бай. Дуние жузшде олардыц 350 000-нан аса Typi еседi екен. Ал колдан еаршетш мэдени еамдщтердщ Typi 20 000-нан асады. бамдж атаулары да баска кез-келген заттардыц атаулары сиякты кажеттшктен туындаган [1].

Адам белгш бip еамджке атау койганда оны e3i сиякты баска еамджтермен шатастырмас ушш, баскалардан ажырату ушш олардыц эркайсысына езшше жеке атау ;ояды. Сондай еамджтердщ бipi сасык; курай. Сасык; курайды гасырлар бойы кептеген елдер тагамдарга дэмдеуш пен ащы зат ретшде жэне халыктык медицинада дэpi ретшде колданган. Жогарыда аталып еткен критерийлер мен нускаулыктар усынылып отырган макалада баяндалган [2].

Дэршж еамджтер ете ерте заманнан беpi емдж максаттарда жэне TYpлi аурулардыц алдын алу ушш колданылып келедi. Осындай eсiмдiктеp катарына алуан TYpлi емдiк касиеттерге ие, шыгыс медицинасында ерекше орын алатын, сондай-ак Еуропа елдеpiнде емдiк касиеттер1мен кецiнен танымал болган сасык курай (Ferula foetida) жатады. Оныц емдж касиеттер1 курамындагы TYpлi биологиялык белсендi заттар мен макро жэне микроэлементтердщ болуымен байланысты [3]. Биологиялык белсендi заттар (ББЗ) кептеп жиналган eсiмдiк MYшелеpiн дэpi жасауга колданады жэне дэpiлiк шикiзат болып саналады. Шикiзат pетiнде жеpбетiне кершш турган (жапырак, жапырак бYpшiктеpi, TYЙiндеp, ГYЛдеp, тукымдар, жемiстеp, жемiс кабьщтары не жеpбетiндегi барлык шептер) жэне жерастындагы eсiмдiк бeлiктеpi (тамыры, тамыршаллары, тамыркабыктары, тамыpжемiстеpi, пиязшык, TYЙнектеp) колданылады [4]. Ferula foetida популяциялары арасында eсудiц эдафикалык жагдайларымен байланысты жер YCTi жэне жер асты MYшелеpiнiц морфологиялык сипаттамаларыныц айырмашылыктары белгiлендi [5].

Кец байтак Казакстан территориясында элi де болса флоралык зерттелмеген аудандар бар екендт рас. Солардыц катарына Турюстан облысында кездесетiн Ferula L.туысына жататын сасык курай eсiмдiгi казiргi тацда улкен сураныска ие. Адамдар аталган eсiмдiктi кептеген жылдар бойы дэршк зат ретшде, жэне тагам ретшде колданды, сонымен катар жануарлар ушш жем-шеп ретiнде пайдалы eсiмдiктердiц бiрi [6]. Сасык курай, жапырактары ете iрi болып келедi. ГYЛдерi сары, шатыр секiлдi болып келедi де, олар бутакты сабакка топталып еседь Биiктiгi екi метрге дейiн жететш жагымсыз иiстi, кепжылдык шeптесiн еамдж. Тамыры етжецдi, ете iрi, жуан, тж багытталган, жапырактары KYPДелi,

жапырактарыныц жиегi саусак тэрiздi ете терец ойыкталган, жапырак тактасыныц астыцгы жагы TYктi, Yстiцгi бетi жылтыр, узындыгы 15 см, енi 5 см еркен бойынша кезектесш орналасады. Наурыз-сэуiр айлары ГYлдейдi, жемiсi сэуiр-мамыр айларында пiсiп жетiледi. Тамырыныц курамында жагымсыз сарымсак иiстi шайыр (31,4%) жэне крахмал (61.3%) бар, тазартылып, жуылганнан кейiн тамак ретiнде де пайдаланылады. Жапырагы мен жемiсiн мал жаксы жейдi. Казакстанныц барлык жерiнде, тау етеп жазыктарымен, киыршык тасты-кумды, далалы сур топыракты такырларда кездеседi [7]. К^рп уакытта Сасык курай еамдтнщ TYрi шамамен 150 TYPДi камтиды, олар негiзiнен Ежелгi Орта Жер аймагында кец таралган. Батыс Сiбiр, Моцголия жэне Кытайга бiрнеше TYP гана кiредi. Бурышы КСРО аумагында 110 TYрi бар. Тэжiкстан флорасында осы eсiмдiктiц 37 TYрi кездесед^ оныц 22-i поликарптi жэне 15-i монокарптi. Ресей мен кeршi елдердщ аумагында соцгы деректер бойынша 104 TYрi бар [8]. Сасык курайдыц негiзгi отаны - Иран мен Ауганстан, бул eсiмдiк Орталык жэне Орталык Азияда, Алтай eлкесiнде де табылган. 6сiмдiк, анда-санда жауган жауын-шашынга карамастан кумдарда eседi [9].

Кунды дэршж eсiмдiктiн, жойылып кетуден жэне генофондты са;тау Yшiн жалпы ;асиеттерш, iшкi ;урылысын зерттеу аса мацызды. Ось^ан оpай, жумысгьщ мацсаты: ТYркiстан облысында кездесетiн Ferula L. (сасы; курай) eсiмдiriнiн, биоморфометриялы; кeрсеткiшiн зерттеу жэне оны тиiмдi пайдалану.

Матеpиалдаp мен эдiстемелеp. Зерттеу нысаны: Казахстан Республикасынын, Экология, геология жэне таботи ресурстар министрлiгi Орман

Кесте 1 - Ferula L. туысына жататын TYрлердiн, морфол

шаруашылыгы жэне жануарлар дуниесл комитетшщ "Ботаника жэне фитоинтродукция институты" шаруашылы; ЖYргiзу ;y;ыFындаFы республикалы; мемлекеттж кэсiпорны, жоFары eсiмдiктер флорасы зертханасында ТYркiстан облысында жиi кездесетiн Ferula L. туысына жататын F.assa-foetida L, F.karataviensis [Regel], F. varia [Schrenk] Trautv, F.penninervis [Regel & Schmalh.] eсiмдiктерiнiн, гербарийлерi назарFа алынды.

F. varia (Schrenk) Trautv, №1935

F.penninervis (Regel Schmalh.), №6109

&

Шымкент, Н.В.Павлов

ЮК обл.Л.И. Рубцов

Каратау, М.Данилов

Жалпы сасы; курай негiзiнен Каза;станнын, барлы; жерiнде, тау етегi жазы;тарымен, ;иыршы; тасты-;умды, далалы сур топыра;ты та;ырларда кездеседi. Эсiресе ТYркiстан облысы он^стжтен солтYстiкке 550 км, шь^ыстан батыс;а ;арай 40 км-ге созылады. Ол айма;та биiк таулармен аласа жазы;ты;тар ;алыпты саналады. Жазы;ты;тар 300 м тeмен жатыр, бiра; 150 м бижтжтен тeмен емес, таулардын, шыцдары тенДз децгешнен 4,5 км гатершедь Облыс территориясы негiзi шeлдi зонада орналас;ан жэне онын, жазы;тык;тарынын, басым бeлiгiн шeлдер алып жатыр [10]. Климатты; жаFдайы ;атты континента: жазы ысты; жэне ;yрFа;, ;ысы суы;, ;ары аз, уза; [11]. Жауын шашыны облыстын, тегiс бeлiктерiнде тенДз децгешнен 200 м дешн биiктiкте 200 мм кeтерiлмейдi, ал таулы аудандарда 1000м дейiн бижтжте 400 мм кeтерiледi жэне он^стж шыFыс бeлiктерiнде 800 мм дешн жетедь Топыра; жабыны таулы-далалы болып келедi, топыраFы ашы; сур жэне ;ара ;он,ыр сарFылт.

ЖоFарыда айтылFандай, тeменгi жаFында аума;ты жазы;ты;тары балшы;ты шeлдi [12]. «Он^стж Казахстан, Кызылорда, Жамбыл облыстарынын, аума;тарында Fана eœ™ емдiк Кдсиет eте жоFары дэршж сасы; кеуректщ шайырын (саFыз) шетелге зацсыз шыFару кен, етек алып отыр. Айта кету керек, сасы; кеурек деген жалпы атпен белгiлi eсiмджтiн, 10-нан аса TYрi бар, барлыFы да Каза;станнын, Кызыл кiтабына енген. Сасы; кеурек eсiмдiriнiн, шикiзаты Yндiстан, Пэкiстан, Иран, АуFанстан сия;ты елдерде Yлкен сураныс;а ие жэне бул елдерде осы eнiмнiн, бiр кг 100-150 доллар шамасында баFаланады. АуFанстанда сасы; кеурек кезшде аяусыз жиналып, к^рп уа;ытта MYлдем жойылып кеткен гаршедЬ [13]. Нэтижелеp мен талrçылаулаp.

Ferula L. туысына жататын eсiмдiк TYрлерiнiн, морфометриясы зерттелдi.

Кесте 2 - Морфометриялы; сипаттамасы

ТYрлерi жемю ;абырFа

Узынды^ы мм Енi мм Жемютщ пiшiнi Енi мм Калыцды^ы мм

F.assa-foetida L 13-23 ±0,2 9-12 Дeн,гелек элипс тэрiздi 3.12 0,25-030

F.karataviensis (Regel) 5-8±0,2 3-4 Элипстэрiздi 0.38-0.46 0.46-0.53

F. varia [Schrenk) Trautv 9-13±0,2 6-7 Элипстi 1.70-1.79 0.19-0.21

F.penninervis [Regel & Schmalh.] 8-10±0,2 4-5 Узын элипс тэрiздi 1.40-1.44 0.24-0.27

1. F.assa-foetida L. - сасы; курай - жалпа; жапыра;ты, Алматы, Кызылорда, Он^стж-Казак;стан жэне Жамбыл облысында кездеседь Дэрiлiк ма;сатта

тамырынан жэне ГYлдеген бeлiктерiнен шыFaтын ауада кепкен CYTтiген шырыны (камедь) ;олданылады. Шырын формокологиялы; практикада

"Gummi Assa-foetida" атымен белгiлi. Кат;ан cyTTÍreH шырыны смола (9-65%), камеди (12-48%) жэне эфмир майынан (5-20%) турады. Смоладан сасыр ;ышк;ылы, резен (асарезен), резитанол (асарезитанол) жэне резинол (асарезинол) жэне олардын, сасыр ;ышк;ылымен эфирлерi алынады [15]

2. F.karataviensis (Regel)- Шектеулi эндемик, кепжылды; монокарпик, эфимероид. Сабагынын, биiктiгi 1м-ге дейiн, децгелек бурышталган, жогаргы белiгi кеп бута;ты. Сырдария, Каратау жотасы, Узынбула; Жалгыз агаш. КСРО-ныц, Каза;станнын, Кызыл кiтабына енпзшген. Алгаш;ы табылган орнынан TYрдi iздестiру, арнайы ;атац тэртiптегi ;оры;ша ;уру, малдын, жайылуын шектеу ;ажет [15]

3. F.varia (Schrenk) Trautv-^ езеншщ жагасында/Горгай, Сарысу, Бетба;дала, Мойынкум, Сырдария Каратауда кездеседi. Халы; медицинасында тамырын пайдаланады. бас ауруларында, тырыспа ауруларына жэне ;атерлi iсiктердi емдеуде ;олданылады. Курамында смола (37-40%) жэне (3035%) крахмалдан турады [15].

4. F.penninervis (Regel & Schmalh.- Поликарпик. Алатау, Каратау жэне ТYркiстанда кездеседь Жер бетiндегi MYшелерiнде эфир майы 0,29%, тамырында 0,66%, пiсiп жетшмеген ту;ымында 0,1%. Эфир майынын, ;урамында а-пинен, ß-пинен, у-терпинен жэне т.б. заттар кездеседi. Халы; медицинасында бас ауруларында, элсiздiкте, суы; тиуде жэне терi ауруларында ;олданылады [15].

Жемiстер мамырдын, аягында - маусымнын, басында пiседi. Жемiсi ;урга; - тамшы, екi жартылай жем^ке белiнедi. 1000 ту;ымнын, массасы 5,42-7,0 г ;урайды. Генеративтi еамджтщ дамуы кектемде наурызда басталып, мамырдын, аягында ая;талады. Сасы; сасырдыг ГYлденуi сэу1рдщ бiрiншi жартысында басталады жэне сэу1рдщ аягында ая;талады, содан кейiн розетка сия;ты жапыра;тары кеуiп, ;ургай бастайды. Маусымнын, басында ту;ымдар пiседi, содан кешн жер Yстi жэне жер асты MYшелерi тiршiлiгiн жояды.

Кейбiр дэрiлiк eсiмджтердiн, шикiзаты ;ар;ынды жэне бейберекет жиналуынан, табиги ;орыныц таусылу ;ауш де жо; емес. Онын, Yстiне 6ip TYPДiн, дэрiлiк шиюзатын 6ip табиги ортадан жылма-жыл дайындау жалпы тепе-тецджт бузады. Республика аймагында сирек кездесетiн эсiресе сасы; сасыр (Ferula foetida L.) ;оргауды ;ажет етедi. Бiздiн, ма;сатымыз отанды; жэне шетелдж мэлiметтерге CYЙене отырып, сасы; сасыр eсiмдiгiн тиiмдi пайдалану.

Сасы; сасырды дэрiлiк ма;сатта тамырынын, жогаргы жагын аздап тiлу ар;ылы алынган CYттi шырынын (смоласын, ол ауада тез ;атаяды) ;олданады. ГYлдеп, ту;ым берiп турган eсiмдiкке тиiспеу керек, себебi бул монокарпик, ягни 5-6 жылда бiр рет ;ана гулдейдь Соцгы жылдары сураныс;а ие болып, ысырапсыз жинаудын, эсерiнен даламызды жутатып, азайып бара жат;ан дэрiлiк еамджтер - жалан, мия, сасы; сасыр, жерсабын немесе а; ;ан,ба;, суцгыланы ;оргаудын, ерекше мацызы бар.

Цорытынды. Ferula L. ту;ымдасына жататын еамдж TYрлерiнiц морфометриялы; талдау жасау ар;ылы эр;айсысы eзiнiц табигатына сэйкес есетшдт, бiр TYрге жататын eсiмджтiн, e3i эр айма;та TYрленiп eсетiндiгiн, габшесе шeлдi айма;тарда жапыра;тары майда, саба;тары жщщке, гулдершщ шатыры сопа;ша жэне узын элипстэрiздi келетiндiгiн бай;ады;.

Бул туыстын, eсiмдiктерi практикада кен, ;олданылады. Практикалы; ;олданыста курайлар жа;сы жем, хош иiстi, эфирмайлы eсiмдiктерi ретiнде жэне аспазды;та тагамды; ;оспа ретiнде танымал. Сасы; курай eсiмдiгiнiц дэстYрлi шыгыс медицинасында дэрiлiк eсiмдiк ретiнде жаца дэрiлiк препарат ретiнде Yлкен келешеп бар. Каза;станда сасы; курай дэршк eсiмдiгi кец таралганымен, толыгымен зерттелмеген. Сонды;танда да сасы; курай дэршк eсiмдiгiн эрi ;арай зерттеу eте мацызды болып табылады.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1 Мухитдинов Н.М., Мамурова А.Т. Дэршк eсiмдiктер. Алматы 2013-34-35 бет.

2 ^кенов М.К., Эдекенов С.М., К.Д. Рахымов, Э.И. Исамбаев, Б.Н. Сауранбаев. Кдза;станнын, дэрiлiк eсiмдiктерi жэне онын, ;олданылуы. Алматы «Гылым»-1998-22 бет.

3 Сэ^мбеков Р., Келемсейiт Е., Шiлдебаев Ж. Каза;станда ерекше ;оргалатын табиги аума;тар жэне биоалуантYрлiлiк. Оку ;уралы. -Алматы, Нур-Принт, 2012 - 121 бет.

4 Флора Казахской ССР. - Алма-Ата, 1961. - 6 т., 544 с.

5 Сафина Л.К.. Ферулы Средней Азии и Казахстана. Алматы. 2012-4-5 бет.

6 Байтенов М.С. В мире редких растений.- Алма-Ата, 1986. - 176 с.

7 Кокорева И.И. Растения Джунгарского и Зилийского Алатау нуждающиеся в охране.- Алматы, 2007.-212 с.

8 Коровин Е.П. Дифференцирующая роль условий существования в эволюции растений: Род Ferula L. В

кн.: Растения и среда. Труды лаборатории эволюционной экологии, 1940. - С.237-274.

9 Коровин Е.П. Иллюстрированная монография рода Ferula (Tourn) L. - Ташкент, 1947. - 91 с.

10 Полевая геоботаника. М.-Л.: Изд.АН СССР, 1964. - т 3. - 447 с.

11 Полевая геоботаника. М.-Л.: Изд.АН СССР, 1959. - т 1. - 444 с.

12 Пименов М.Г., Клюйков Е.В. Зонтичные (Umbelliferae) Киргизии. - М.: Изд-во КМК, 2002. -288 б.

13 Dzhanalieva K.M., Budnikova T.I., Viselov I.N. i dr. Fizicheskaya geografi ya Respubliki Kazaxstan - Almaty: Kaza; Universiteti, 1998. - 266 р.

14 Каза;станнын, Кызыл Ютабы.2 том. 1 бeлiм. бамджтер. -228 б.

15 Сафина Л.К.. Пименов М.Г. Ферулы Казахстана. Изд. «Наука» Казахской ССР. Алма-Ата. 1984. 38-58 с.

ADEBIETTER TIZIMI

1 Muhitdinov N.M., Mamurova A.T. Darílík esímdíkter. Almaty 2013-34-35 bet.

2 Kekenov M.K., Эdekenov S.M., KD. Rahymov, Э.1. Isambaev, B.N. Sauranbaev. Kaza;stannyH, darílík

esimdikteri zhane onyH, ;oldanyluy. Almaty «Fylym»-1998-22 bet.

3 Satimbekov R., Kelemsejit E., Shildebaev Zh. Kaza;standa erekshe ;orFalatyn tabiFi auma;tar zhane bioaluantyrlilik. O;u ;yraly. -Almaty, Nur-Print, 2012 - 121 bet.

4 Flora Kazahskoj SSR. - Alma-Ata, 1961. - 6 t., 544 s.

5 Safina L.K.. Feruly Srednej Azii i Kazahstana. Almaty. 2012-4-5 bet.

6 Bajtenov M.S. V mire redkih rastenij.- Alma-Ata, 1986. -176 s.

7 Kokoreva I.I. Rastenija Dzhungarskogo i Zilijskogo Alatau nuzhdajushhiesja v ohrane.- Almaty, 2007.-212 s.

8 Korovin E.P. Differencirujushhaja rol' uslovij sushhestvovanija v jevoljucii rastenij: Rod Ferula L. V kn.: Rastenija i sreda. Trudy laboratorii jevoljucionnoj jekologii, 1940. - S.237-274.

9 Korovin E.P. Illjustrirovannaja monografija roda Ferula (Tourn) L. - Tashkent, 1947. - 91 s.

10 Polevaja geobotanika. M.-L.: Izd.AN SSSR, 1964. - t 3. -447 s.

11 Polevaja geobotanika. M.-L.: Izd.AN SSSR, 1959. - t 1. -444 s.

12 Pimenov M.G., Kljujkov E.V. Zontichnye (Umbelliferae) Kirgizii. - M.: Izd-vo KMK, 2002. -288 b.

13 Dzhanalieva K.M., Budnikova T.I., Viselov I.N. i dr. Fizicheskaya geografi ya Respubliki Kazaxstan - Almaty: Kaza; Universiteti, 1998. - 266 r.

14 KazaKstannyH, Kyzyl Kitaby.2 tom. 1 belim. ösimdikter. -228 b.

15 Safina L.K.. Pimenov M.G. Feruly Kazahstana. Izd. «Nauka» Kazahskoj SSR. Alma-Ata. 1984. 38-58 s.

1-2 Ц.Е. Жузжан, 2 Д.Ц. Айдарбаева

1Казахский национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова 2 Казахский национальный педагогический университет имени Абая

ПЕРСПЕКТИВНОЕ ЛЕКАРСТВЕННОЕ РАСТЕНИЕ FERULA L. РАСПРОСТРАНЕННОЕ В ТУРКЕСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ И

ЕЕ ЭФФЕКТИВНОЕ ПРИМЕНЕНИЕ

Резюме. В этой статье представлены материалы, полученные при морфометрическом исследовании ценнейшего лекарственного растения рода Ферула (Ferula L.) семейства зонтичных (Apiaceae Lindl.). Ferula L. является одним из ценных лекарственных растений для сохранения генетического фонда других видов флоры в будущем от уничтожения. Вонючая ферула была известна с давних времен во многих странах как приправа и острая добавка, а также и в народной медицине. Несмотря на специфический химический состав, который еще не был зарегистрирован официально в государственной фармакопее Республики Казахстан, мы планируем изучить фитохимический состав растений Ferula L., выращиваемых в нашей стране. Тем не менее, изучение биоморформетрической специфики для определения размещения биологически активных веществ является актуальной проблемой. На основании исследования выяснилось, что вонючая ферула

образует два вида однолетних отростка: розеточные и не розеточные. Выявлено, что после цветения полностью уничтожается жизнеспособность этого растения. Для сохранения популяции дикорастущего лекарственно-травянистого растения, образующего ценоз, необходимо защитить территории, где распространена вонючая ферула, не допуская ее сбора во время цветения. В настоящее время применение ферулы в качестве лекарственного растения будущего доказывается тем, что в ее корнях и семенах содержатся биологически активные вещества в высоких концентрациях. Корни и семена ферулы являются настоящим источником сырья, а целенаправленное использование семян с целью сохранения их естественного прироста свидетельствует о высокой всхожести семян. Ключевые слова: ферула вонючая, керуек, Ferula L., Umbelliferae (Apiaceae Lindl.)

1,2 K.E. Zhuzzhan, D.K. Aydarbayeva2

2Asfendiyarov Kazakh national medical university, Almaty, Kazakhstan 2Abai Kazakh National pedagogical university, Almaty, Kazakhstan

FERULA L. A PROMISING MEDICINAL PLANT DISTRIBUTED IN THE TURKESTAN REGION AND EFFECTIVE USE

Resume. This article presents the materials obtained during the morphometric study of the most valuable medical plant of the genus Ferula (Ferula L.) - the Umbelliferae (Apiaceae Lindl.). Ferula L. is one of the most valuable medicinal plants for the preservation of the genetic pool of other florae species in the future from destruction. Smelly ferula has been known for centuries in many countries as a condiment and which gives palatable taste to the meal, as well as in ethno science since ancient times. Despite the specific chemical composition, which has not yet been officially registered in the State Pharmacopoeia of the Republic of Kazakhstan, we plan to study the physiochemical composition of Ferula L growing in our country. Nevertheless, the study of biomorphometricspecificity with the aim to determine the placement of biological active substances is an urgent

problem. Based on the study, it turned out that the smelly ferula forms two types of annual appendages. It was found that after flowering, the viability of this plant will be completely destroyed. To preserve the population of a wild medical herb that forms a cenosis, it is necessary to protect the areas where the smelly ferula is common, preventing its collection during flowering. Nowadays, the use of ferula as a medicinal plant of the future proves that its roots and seeds contain biologically active substances in high concentrations. Ferula roots and seeds are real sources of raw materials, and the purposeful use of seeds concerning that preserving of their natural growth indicates high seed germination.

Keywords: stinky Kurai, keruek, Ferula L., Umbelliferae (Apiaceae Lindl.)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.