CC BY
13ДЕГРАДАЦИЯ ПОЧВ
MFTAP 68.05.29; 34.29.35; 34.35.25
С. Калдыбаев1, К. Ержанова1, Ж. Ертаева1, Н. Эбдiрахымов1, Б. Рустемов1
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ МАЛ ЖАЙЫЛЫМДАРЫНЫН, КАЗ1РГ1 ЖАГДАЙЫ ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТИ1МД1 ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
1Коммерциялык емес акционерлК когаамы «К,азак, улттыц аграрлык университетi», 050010, Алматы, Абай дацгылы, 8, К,азак,стан, e-mail: KEM_707@mail.ru Аннотация. Макалада Казакстанныц мал жайылымдарыньщ к^рп жагдайы, оларды тйiмдi пайдалану концепциясы сйпатталган. Орманды дала мен дала, кургак дала жэне шелейт аймактарыныц жайылымдары 6Yrmri кYнi калай пайдаланылып жаткандыгы туралы жазылган. Жайылым мэселесi бойынша елiмiздегi соцгы гылымй эзiрлемелер, жайылымдарды пайдаланудыц халыкаралык тэжiрйбесi, негiзгi проблемалары аталып керсетiлген. Казакстанныц жайылым жерлерi - ец мацызды республйкалык жэне галамдык; ресурс. БYгiнгi кYнi езектi мэселе жайылымдарды утымды пайдаланудыц негiзгi элементтерш эзiрлеу жэне олардыц тйiмдiлiгiн ic жYзiнде керсету, ГАЖ технологйяларын колдана отырып жайылымдарды йгерудщ гылымй непздерш эзiрлеу мэcелелерi керcетiлген, бул тутастай ауылшаруашылырыныц ендiрiciн ныгайтуга жэне кецейтуге ы;пал етедi. Зерттеу нэтйжелерiн ендiрicке енгiзу республйкамыздыц мал шаруашылыгын дамытуда жайылымдык жерлердi тйiмдi колдану мен оларды ;алпына келтiруде, жа;сартуда Yлкен негiз болып табылады.
ТYйiндi свздер: жайылым, концепцйя, мал шаруатылыны, географйялык а;паратты; жYЙелер (ГАЖ), деградацйя, ешмдШк, орманды дала, дала, кургак дала, жайылымдарды кезектендiру.
К1Р1СПЕ
^азацстандагы табйгй жайылым-дар 186,4 млн га жердi алып жатыр. Жыл сайынгы ;айта ;алпына келтiрiлетiн жемшеп коры 23 млн тоннага жетедi. Бул ^азакстанныц ултты; байлыгы, барлык тарйхй кезецдерде байыргы тургындардыц емiрiн колдаудыц негiзi.
Республйка жагдайындагы табйгй кец ал;аптарды алып жат;ан жерлер арзан жэне кунарлы мал азыгыныц кезi ретiнде гана емес, сонымен катар коршаган орта ретiнде де эрекет ететшдтн умытпаган жен. Демек, олардыц жагдайына елдiц эконо-мйкалы; кана емес, сонымен бiрге экологйялы; эл-аукаты да
байланысты.
Алайда, республйканыц жайы-лымдарындагы жагдай улкен алац-датушылы; тугызады. Ресмй статйс-тйкага сэйкес, осы жерлердщ 27,1 млн га тозган, бул елдiц бYкiл аумагыныц
10 % курайды. Бул жайылымдардыц дурыс пайдаланылмай отырган-дыгыныц белпа. Мунда гылымныц мiндетi - жайылымныц узак уакыт емiршецдiгiн сактай отырып ендiрicтi улгайту, жайылымдык мал шаруа-шылыгында ецбек енiмдiлiгiн арттыру мэселесш шешуге кабiлеттi тиiмдi жайылымды камтамасыз ету [1].
Тэжiрибе керсеткендей, субсйдйя, несйе жэне т.б. мэcелелерiмен айналысатын мемлекеттiк йнстйтуттар эркашан жерге жете бермейд^ Сондыктан, бiздiц ойымызша, езiмiздiц зерттеу нэтижелерiмiздi шаруаларга, фермерлерге тYciндiру кажет, сонда барып жайылым йеа езiнiц ендiрicтiк керcеткiштерiн жаксартуга жэне йнновацйяларды енгiзуден косымша табыс алу мYмкiндiгiне кызыгушылык танытады. Бул мэселелермен барлык аймактык унйверсйтеттер мен гылымй-зерттеу йнстйтуттары айналысуы керек.
KАЗАKСТАНДАFЫ ЖАЙЫЛЫМДАРДЫН, КАЗ1РГ1 ЖАFДАЙЫ ЖЭНЕ ДАМУ КОНЦЕПЦЙЯЛАРЫ
Kазiргi уа;ытта 186,4 млн га жайылымныц 90 млн га пайда-ланылады, онын iшiнде: 70 млн га ауылшаруашылы; ма;сатындагы жер-лерге жэне 20 млн га елдi мекендердiн жерлерше тйесiлi.
27,1 млн га жайылымнын шамадан тыс тозуына байланысты шаруашылы; пайдаланудан шыгарыл-ган. Республйканын жайылымдарынын 57 % суландырылган, сондай-а; су алатын к;урылгылардын 49 % ;айта жeндеудi талап етедi. Оларда шартты турде iрi ;ара малдын 12,5 мйллйон басын багып отыр. Табйгй ылгалдылык; кезiнде жемшeптiн eнiмдiлiгi 7,5 ц/га (орташа), 91,2 млн тонна ;ажеттШк жагдайында пайдаланылган жайылым-дардын жемшеп ;оры 67,5 млн тоннаны ;урайды, демек табйгй ылгалдылык;та жайылымды; жемшeптiн жетюпеу-шiлiгi 23,7 млн тонна. Жемшеп жетюпеген кезде жайылымдагы мал азгындайды. Осыдан барып, жануар-лардын барлы; тYрлерiнiн eнiмдiлiгi темендейд^ аурулары пайда болады, жайылымдар деградацйяга ушырайды. Бiздiн ^з^ра^ты^ бойынша, жайылымды; жем-шeптiн тапшылы-гын кррдагы жайылымдардын есебiнен шешiлуi керек, олар Каза;станда 70 млн га. Калпына кел^рыген жайылымдардын eнiмдiлiгi (орташа) 1,8 ц/га жемшeп бiрлiгi болган кезде, ;ордагы жерлердегi жайылымдардын жемшeп ;оры 12,6 млн тонна азы;ты; бiрлiкке багаланады [2]. Бул жайылымды; жем-шeп жетiспейтiн кезде, эсiресе ;осал;ы шаруашылы;тар мен уса; фермерлер Yшiн манызды кeмек.
Орманды дала мен дала жайы-лымдарын пайдалану
СолтYстiк Казахстан, Костанай облыстары шаруашылы;тарынын едэ-уiр бeлiгi СолтYстiк провйнцйянын орманды дала аймагыньщ онтYстiк
айма;шасында. Асты; ту;ымдасты-алуаншeптi шалгынды-дала жайылым-дары мен шалгынды;-к;ара топыра;-тарындагы шабынды;тар, ;арапайым жэне онтYстiк ;ара топыра;тар тын жэне тынайган жерлердi йгеру жылдарында жыртылды. Сонды;тан к^рп уа;ытта бул айма;шада жергiлiктi eсiмдiк жамылгысы бар тын айма;тар тек ;айын-кeктеректi тогайлардын уса; да;тарында кездеседi. Осы айма;шада айтарлы;тай жйi кездесетiн тын жэне галдер манындагы айма;тар ;алды. Бул айма;тар негiзiнен батпа;ты жэне тузданган топыра;тармен, кeбiнесе кебiрлi кешендермен танылган.
Шалгынды далалардын тенбы-дерiнде сацталган жергiлiктi eсiмдiктер сйрек кездеседi: боздар - ;ауырсынды, ;ызыл, сYЙiр жапыра;ты; бетеге; ал;аптарда - eрмелегiш бйдайы;, ;ылты;сыз арпабас, сYЙiр жапыра;ты ;онырот жэне бас;алар; алуаншeп-терден - тыш;ан бурша;тары, ;анды-шeп, сарыбас жоныш;а, сiбiр эспарцетi, таулы; эрем, сэлбен жэне бас;алар. Жайылымдардын eнiмдiлiгi - жергiлiктi eсiмдiк жамылгысы 10 ц/га ауалы-кургак; массасы са;талган.
Кeбiнесе ;айынды жэне ;айынды-^ктерек^ шeптесiн eсiмдiктер жайы-лымга пайдаланылады, кейде оны жыралар мен ал;аптар бойынан шабады. Шалгынды топыра;ты жазы;тагы ойпаттарда, кейде батпа;ты жерлерде бйдайы;ты, айрауы;ты, асты; ту;ымдасты - алуаншeптесiн жайылымдар мен шабынды;тардын eнiмдiлiгi 15 ц/га дейiн. Кебiрлерде шeптер TYP ;урамы бойынша кедей, сйрек жэне аласа. ЖергШкт eсiмдiк жамылгысы са;талган жерлерде, олардын eнiмдiлiгi гектарына 5-6 ц/га ;урайды.
Бул жайылымдар к;аз1рп кезде ретсiз пайдаланылуда. ^ктемде сауылатын сйырлардын, жас iрi ;ара малдардын табындары мамырдын
екiншi онкундтнде, непзшен су айдындарынын (келдер, тогандар) жагалауында орналасцан жазгы лагерлерге жеткiзiледi. Эдетте сауын сйырларга арналган жазгы лагерьлер сараймен жабдыцталады, онын астына жасыл жем-шеп пен концентрат (цоспа жем) беруге арналган жем салгыштар, сондай-ац сауын цондыргыларына арналган цубырлар орнатылады.
Жазгы лагерьлерге жапсарлас табйгй жайылымдар жыл сайын кектемнен кузге дейiн цолданылады. Бул аймацтар эдетте шагын. Олар жайылымдыц мал азыгы Yшiн осында орналастырылган малга деген цажет-тыжтщ жартысын да цамтамасыз ете алмайды. Бiр ауданга шаццандагы малдын шамадан тыс кеп болуына байланысты бул аудандардын есiмдiк жамылгысы элдецашан езгеркке ушырап, тозган. Т.М. Зорькйнанын сонау 1973 жылдын 1 цантарындагы мэлiметi бойынша, тозган жайылым-дардын ауданы, мысалы, Крстанай облысынын шаруашылыцтарында 1963,0 мын га цурады немесе сол облыстагы барлыц жайылымнын 40 %. Кершiлес облыстардын да жайылымдыц жерлерi жацсы жагдайда емес. Жалпы алганда, орманды дала
Дала аймагында есетiн еам-дiктердiн басымдыгына байланысты жайылымдардын бiрнеше тYрлерi ажыратылады. Олардын iшiндегi ен кен тараган тYрлерi:
аймагынын шаруашылыцтарында жайылым азыгынын жылдыц рацйон цурылымы цазiр 10-12 % цурайды. Осы аймацта ауылшаруашылыц жануар-ларын негiзiнен егiстiк алцаптары мен жерплжт жацсартылган жерлерден азыцтандырады, мунда жазгы цорек Yшiн кYздiк царабйдайды, судан шебiн жэне басца да бiр жылдыц дацылдар егiледi. Болашацта жазгы лагерьлердiн айналасында суармалы, ал су ресурстары жоц жерлерде, суарыл-майтын дацыл жайылымдарды, сонын шшде жеке сектордын малдары Yшiн де жасаган жен.
^азацстан Республйкасынын дала аймагыньщ шекарасында Павлодар, Ацмола облыстарынын солтYстiк аудандары, Крстанай облысынын орталыц аудандары жэне Шыгыс ^азацстан облысынын солтYстiк аудандары орналасцан. Дала айма-гында жауын-шашын мелшерi жылына 250-300 мм цурайды. Аймацтын солтYстiгiнде егш шаруашылыгы дамыган, сондыцтан жайылымдардын непзп аудандары онтYстiк жэне усац шоцылы белiгiнде орналасцан. Мунда жайылым кезещнщ узацтыгы шамамен 180 кYн.
- Аймак;тын, жазы; бeлiгiнiц кYHгiрт-цара цоныр жэне цара цоныр топырацтарындагы цауырсынды-
бетегелi. Шептегi негiзгi массасы Лессйнг цауырсыны шептерiнен немесе
—». ¿й 2 .-■'' ™ • --««¿¡{»а
Лк Шг ^
Сурет 1 - ^азацстаннын далалы аймагынын жайылымында ЩМ жаю
;ауырсыннан ;уралып, ею денгейлi ;урылымда бшктт 50-70 см болатын бiрiншi денгейдi ;урайды. Топыра;тын eсiмдiк жамылгысы 50-70 %. Фйто-массанын максймалды жйна;талуы жазгы кезенде бай;алады. Жалпы eнiм -5-тен 8 ц/га дешн, мал азы;тыгы -4,4 ц/га. Жайылымдарды пайдалану-дын ен жа;сы кезенi - жемшeптiн азы;ты; сапасы ен жогары болган ;ауырсын шeбiнiн саба;тана бастаган кезенi, ол кезде: сщiмдi акуыз - 3,8 кг жэне 100 кг табйгй ылгалдылы;та 30,0 кг азы; бiрлiгi.
- ^ауырсынды-бетегелi жайылым-дардын шeбiне жылына екi реттен арты; малды жаймау усынылады. Пайдаланудын ру;сат етыген шегi (пайдалану коэффйЦйентi) 60-70 % ;урайды. Жайылымнын басталуы мен ая;талу мерзiмi са;талмаган жYЙесiз пайдалану жагдайында шeптердi пайдалану коэффйЦйентiнiн ру;сат етыген мэнi жэне жайылым аумагынын бiрлiгiне ша;;андагы малдын тыгыз-дыгы тeмендейдi, eнiмдiлiк тeмендейдi.
Жайылымнын азаюынын бас-тап;ы кезенiнде ;ауырсыншeптщ шeптегi ;урамы сйрейдi; бетегенiн басымдыгы орын алады, олар eз кезегiнде жусанмен алмастырылады, ягнй жайылымды жусан басады. Осыган ;арамастан, бул ауысымдар азы; Yшiн eте манызды. Болаша;та eсiмдiк жамылгысы сйрей бастайды, сйрек жейтiн австрйялы; жусан тарайды, содан кейiн шeптер кeбiрек жу;арады жэне кYшпен ныгыздалган топыра;та eсетiн ;ус ;ара;умыгы (;ызылтаспа) сйя;ты жайылым арамшeптерi пайда болады.
Kауырсынды-алуаншeптi, ;ауыр-сынды-бетегелi-алуаншeптiлер дала аймагынын барлы; дерлiк жерлерiнде кен таралган. Олардын шeптерiнде эр TYрлi ;ауырсынды шeптер мен бетегелер басым. Kауырсынды-бетегелi жайылымдар жйi кездеседi, мунда
шeптiн негiзгi бeлiгi ;ауырсынды шeптiн бiрнеше TYрiнен, сондай-а; TYктi- ;ауырсыншeптi- бетегелi, ;ызыл ;ауырсындышeптi-бетегелi жэне осы тектес ксерофильдi шeптердiн бас;а шымтезектi асты;ту;ымдас TYрлерiнен турады.
Кумбалшы;ты жэне ;умайтты ^нпрт жэне ашы; ;ара-;оныр топыра;тарда ;ауырсынды шeптерге жа;ын TYрлерi: ;ыл;анбоз жэне ;ыл;ан селеу басымды; кeрсетедi. Маса;тану кезенiнде ;ыл;анбоздан алынган 100 кг табйгй азы;та 22 ;оректж бiрлiк жэне 3,9 кг сiнiмдi протейн болады. Кыл;ан селеудiн де ;оректж ;ундылыгы шамамен осын-дай. Бул азы; TYрлерiн ауылшаруа-шылы; жануарларынын барлы; TYрлерi кeктемде жа;сы жейд^ Жазда бул азы; TYрлерi ;ат;ылданып, бйязы жYндi ;ойларга зйянды болып табылады (;ауыздары гYлдi ;абырша;-тарымен бiрге олардын терiсiне кiрiп кетед^.
Шымтезектi да;ылдардан бас;а, шeптерде алуаншeптер де кездеседi: нагыз ;ызылбояу, а; ;ылтанды бeденешeп, TYЙнектi фломйс, нYктелi беткей, морты;тар (эдетте муз жусанмен аралас;ан, боз кeде). бшмдШк шамамен 8,0 ц/га таза eнiмдi ;урайды.
Шeп эдетте екi денгейлi болады. Бiрiншi денгей ;ауырсынды шeптер мен iрi алуаншeптердiн генератйвтi бYршiктерiнен ;уралады. Онын бйiктiгi 40-70 см. Бiркелкi жабыны 60-70 % ;урайды.
Аласа шо;ылардагы, жетiлмеген кYHгiрт ;ара-;оныр топыра;тардагы ;ауырсыншeп-сулы-бетегелi, бетегель жусанды, тобылгы мен ;араганнын буталы шогынан ;уралган жайылымдар. Бул жерлерде непзшен ;ауыр-сынды ;ауырсыншeптерi басым: ;ыр-гыз ;ауырсыншeбi, ;ызыл ;ауырсын-шeптер, субдомйнаттары - шeл сулысы, бетеге, шeптерде оларга эрдайым Лерха
жусаны бiрге жYредi, шалгынды буталар жэне ;арагананын бiрнеше TYрi.
Осы жайылым eсiмдiктерiнiн жа;сы даму кезенiндегi шeптщ ;урамы эрдайым екi денгейлi болады: бiрiншiсi, бйiктiгi 60-70 см, ;ауырсынды шeптiн генератйвтi eсiндiсi, ал Yлкен шeптер мен буталар ар;ылы- екiншiсi, бйiктiгi 15-40 см болатын айтарлы;тай ;алын, ;ауырсыншeптiн вегетатйвтi eскiндерi, бетеге, жусандардын алуаншeптерiнен ;алыптасады. Топыра;тын eсiмдiк жамылгысымен бiркелкi жабындысы 40-70 % ;урайды. Азы;ты; жагынан бул жайылым TYрлерi eте ;унды. Мысалы, ^лдену фазасындагы ;ызыл ;ауырсынды шeптiн 100 кг жасыл массасында 3,9 кг сщiмдi акуыз жэне 22 азы;ты; бiрлiк бар. Бул ал;аптын орташа eнiмдiлiгi 3-8 ц/га ;урайды, кeленкелi беткейлерде жэне сайлардын табанында ол жогары, ал ;урга;, шагылданган, ^н сэулесi TYсетiн беткейлерде аз.
Дала аймагынын жайылымдары жайылымнын Yш мезплшде пайда-ланылады: кeктемде, жазда жэне ^зде ;ой, жыл;ы шаруашылыгында жэне ;ыста да.
Далалы; айма;тагы шаруашы-лы;тардын ;азiргi тэжiрйбесiнде елдi мекеннщ айналасында немесе оган жа;ын орналас;ан жайылымды; учаскелерде жекеменшж малдарды ерте кeктемнен ;ара ^зге дейiн жаю Yшiн ;олданылады. Осы елдi мекенде ;ыстауга ;алдырылган елдердщ малдары, эдетте, кeктемде жэне бiраз уа;ыт кYзде ауылга жа;ын айма;тарда жайылады.
Жазгы кезенде, эдетте мамырдын екiншi онкYндiгiнен ;ыркYЙек айынын сонына дешн ;огамды; мал, мысалы, iрi ;ара мал жазгы лагерьлерде -;ыстаудан 10-70 км ;ашы;ты;та усталады. Койлар ;ыстауга кейiнiрек, ;араша айынын бiрiншi онкYндiгiнде ;айтарылады. Дала аймагынын
шаруашылы;тарындагы жазгы
жайылымдардын учаскелерi тура;ты болып келедi. Олар негiзiнен сумен ;амтамасыз етiлген. Бул массйвтердегi жануарлар жыл сайын дерлiк кeктемнен кYзге дешн жайылымды; айма;тарын eзгертпейдi. Kазiргi кезде дала аймагынын ал;аптары эртYрлi жетiлдiрiлген жайылымдармен таныс. Ен нашар жагдайда (тозган) ауыл манындагы жайылым учаскелер^ эсiресе ;ой шаруашылыгы дамыган шаруашылы;тарда. Шeптiн сйреуi жэне жусаннын басым болуы eзендер мен бас;а да ашы; су ;оймаларынын жагасында, ;уды;тардын айналасында орналас;ан жайылымдарда бай;алады.
Соган ;арамастан, табйгй жайылымдар сонгы жылдарга дейiн eте кeп мeлшерде мал азыгын берiп келдi. Мысалы, ;урга; дала аймагына Шыгыс Каза;станнын солтYстiгi, Павлодардын орталы; бeлiгi, Кара-гандынын батыс бeлiгi, толыгымен дерлiк А;мола, А;тeбе жэне Батыс Каза;стан облыстарынын орталы; бeлiгi кiредi. Ауылшаруашылы; тургыдан алганда бул ет жэне сYT багытындагы iрi ;ара мал eсiру, асты; шаруашылыгы жэне дамыган ;ой шаруашылыгы аймагы.
Курга; дала аймагында 5 жайылым тйпi ажыратылады. Юшкентай тeбелердiн ;йыршы; тасты кYHгiрт ;ара-;оныр топыра;тарындагы асты; ту;ымдасты дала кешеш. Мугоджарда жэне А;мола, Семей, Шыгыс Каза;стан, А;тeбе жэне Костанай облыстары манында кен таралган. Мунда муз жусаннын сйрек аласа бетегелi жэне бетегель алуаншeптi жамылгылары бар.
Ал;аптын орташа eнiмдiлiгi жэне тутынылатын ;урга; масса 2,7 ц/га.
Кургак, дала жэне швлейт жайылымдарды пайдалану
^бше ;урга; даланын кебiрлi ;ара-;оныр топыра;тарында жусанды-;ауырсыншeптi-бетегелi eсiмдiктерiнiн
тенбШ болады. Кара-;оныр топы-ра;тардын бYкiл аймагында таралган, ягнй Батыс Каза;стан, А;тeбе, Костанай, ^кшетау, А;мола, Караганды, Семей, Шыгыс Каза;стан облыстарында.
0сiмдiк жамылгысында бетегелер мен ;ыл;анбоз басым, ал Лессйнг ;ауырсыншeптерi жэне Лерха жусаны сйрек. Кeбiне жамылгы тенбiл жэне сэл кебiрлi топыра;тардагы да;ылды тенбiлдер эр TYрлi кебiрлi топы-ра;тарда жусанмен, тiптi ащышeптi-жусанмен ауысып отырады. Жамылгы тыгыздыгы бiркелкi емес, эдетте 40-50 % ;урайды.
Тенбiлдi далалар осы ^нде ауылшаруаш ылы; жануарларынын барлы; TYрлерiмен ;олданады. Жалпы eнiм мен eнiмдiлiк 4,4 ц/га.
Кумайтты кYHгiрт ;ара-;оныр топыра;тарындагы бетегель;ауыр-сыншeптi дала. Костанай, Павлодар жэне Семей облыстарынын ;умды
eлкелерiнiн онтYстiк бeлiктерiнде таралган. Kарашiрiктiн мeлшерi тeмен, кейде кебiрлi болады. 0сiмдiк жамылгысында ;умды ;ауырсынды шeп басым, мал жайылган кезде ;ауырсыншeп-;ыл;анбоз бен бетегенi онай алмастырады, кейде Сiбiр еркекшeптерiнiн ;оспасы аралас;ан. Алуаншeптiлер eте сйрек. Жабын-дынын тыгыздыгы 40-50 %, бйжтт 30-40 см. Жайылымдардын eнiмдiлiгi 5,2 ц/га ;урайды.
Курга; даланын ;йыршы; тасты кYHгiрт ;ара-;оныр топыра;тарындагы ;урга; даланын жутанданган ;ауыр-сыншeптi-бетегел далалар Каза;тын ;атпарлы eлкесi мен Мугаджардын шо;ы аралы; жазы;тар мен шо;ылар ангары бойымен таралган. Топы-ра;тары ;йыршы;тасты, кYHгiрт ;ара-;оныр, габшесе кебiрленген. Дала ;атты кYЙiп кеткен, ал eсiмдiк жамылгысынын кeп бeлiгi эртYрлi дэрежеде сар;ылуда, жйi да;танган.
Сурет 2 - Каза;станнын ;урга; далалы аймагынын жайылымында 1КМ жаю
Шeп жамылгысы бетегелi ;ыл-;анбозды, эктаста Кржйнскйй ;ауыр-сыншeбiмен, муз жусан, австрйя жусаны жэне Лерх жусаны аралас;ан. Жа;сы сападагы азы;. Жайылымнын eнiмдiлiгi 2,6 ц/га ;урайды.
КYHгiрт ;ара-;оныр топыра;-тардагы бетегелi-;ауырсыншeптi жэне ;ыл;анбозды ;урга; дала, кейде карбонатты. КYHгiрт ;ара-;оныр топы-ра;тардын аймагында, ягнй Батыс Каза;стан мен А;тeбе облыстарынын
солтYстiк жартысында, Ацмола облысынын онтYстiк белтнде, Павлодар жэне Семей облыстарынын солтYстiк жагында таралган. Кэдiмгi ^н^рт цара-цоныр топырацтар, кейде элсiз тузданган белгiлерi бар немесе беткi цабатынан цайнайды (карбо-натты), 3-4 % царашiрiктi. 0сiмдiгi сYЙiр жапырацты дацылды шептер басым (цылцанбоз немесе Лессйнгтщ цауырсыншебiмен цылцанбоз). Жем-шептiн жайылымдыц жйынтыгында бетеге жэне австрйялыц жусан Yстемдiк етедi. Азыц цорындагы астыц туцымдас дацылдар 70-80 % цурайды жэне олар тYгелдей дерлiк сYЙiр жапырацтыларга жатады. Алуаншептер кебiнесе цургац сYЙгiш далалыц тYрлерден, мысалы, шашацты тас-пашептен, сары цызылбояудан мын-жапырацтан турады. Шептiн тыгыз-дыгы 50-60 %, бйiктiгi 30-40 см. Жайылымдардын шыгымы 4,3 ц/га цурайды. ^ургац дала аймагындагы ауылшаруаш ылыц жануарларынын жылдыц рацйонындагы жайылымдыц мал азыгынын Yлесi 50 жэне одан да кеп пайызды цурайды. Сонымен, 1988 жылгы жылдыц есептер бойынша жайылымдыц мал азыгы жылдыц мелшерг Ацтебе облысы Алга ауданынын ХХ партсъезд атындагы колхозда 54,6 %, Семей облысы, Шар ауданындагы Кйров атындагы совхозда 59,2 %, Орал облысы Камен ауданынын «Красный Маяк» совхозында 61,5 %, Павлодар облысы Май ауданы, Жалтыр совхозында - 62,4 % цураган.
Шелейт аймагы - дала мен шел арасындагы етпелi аралыц екенi белгiлi. Онын цурамына Батыс Казацстан, Ацтебе, Костанай, Торгай, Ацмола, Караганды, Семей облысынын жэне Жезцазган облысынын шамалы аймагы кiредi, онда республйка жайылымдарынын 19 % -ы бар. Мунда жауын-шашын мелшерi 200-250 мм тYседi, олардын кепшШп жылы
мезгiлде жауады. Жайылым кезещнщ узацтыгы 240-270 кYн.
Флорйстйкалыц тургыдан шелейт аймацтын жагдайы онша емес, бул жердщ негiзгi еамдт дала жэне шел аймацтарындагы сйяцты есiмдiктер. Азыцтыц жерлердiн айрыцша ерекшелiктерi - жаппай жусандануы жэне еамджтер цауымдастыгындагы алуаншептердiн мелшерiнiн азаюы, сондай-ац ешмнщ аздап темендеуi, дегенмен онын орташа жылдыц мэндерi дала мен шелейтте жш ерекшелене бермейдi. Шелейтте дала аймагымен салыстырганда, нашар метеорологйялыц керсеткiштермен жылдардын саны, негiзiнен жауын-шашын мелшерi бойынша кебейедi, сондыцтан да енiмдiлiктiн жылдар бойгы ауытцуы айтарлыцтай кYрт керiнiс бередi.
Шелейт аймагында кен таралган дала жайылымдары цауырсыншепть бетегелi, цауырсыншептi-бетегелi ара-ласцан цылцанбозды-бетегел^ цауыр-сыншептi-бетегелi, эр тYрлi денгейде жусанданган. Кебiрлi жэне кебiрленген топырацта ац жусанданган жайы-лымдар кездеседi. Ац жусан немесе Перх жусаны бйiк емес (20-40 см) ксерофилдi жартылай буталы; цойлар жыл бойына, эсiресе кYзде жацсы жейд^ Ац жусаннын цоректiлiгi айтарлыцтай цунарлы, кектемде тармацталу кезенiнде 100 кг цурамында 3,7 кг сiнiмдi ацуыз жэне 21,5 цоректiк бiрлiк бар. 0шмдШк 4-тен 6,5 ц/га-га дешн, жылдын метеорологйялыц жагдайына байланысты орташа денгейден 35-40 % ауытцып отырады.
Жусанды жайылымдар, жайылым -ды; езгеру нэтижесшде, деградацияга ушыраган жерлерде де, эдетте елдi мекендердiн айналасында кездесед^ 1987 жылы Жезцазган облысынын Жана-Арца ауданындагы «Жещс» цой фермасынын жердi пайдалану барысын жэне № 5 белiмше елдi мекенiнiн
айналасындагы ац жусан жайылым-дарын зерттегенде, байыргы тур-гындар бул жерлердi (ац жусанды) бiраз гана уацыт бурын цауырсыншептi -бетегелi eсiмдiктер алып жат;анын атап еттi. Бул жYЙесiз жайылымнын жагымсыз салдары сол кездщ езiнде байцала бастаганын керсетедi, ал сол мезетте шаруашылыцтарда жайылым-дыц алцапца шаццандагы малдын жYктемесi онша кеп емес (3 га-га бiр цой)ед^
Кара жусанды жайылымдар едэуiр Yлкен алцаптармен жэне жазыцтар бойынша айтарлыцтай майда тенбiлдi болып кездеседi. Келесi тYрлерi жйi кездеседг цара жусанды, цара жусанды-кекпектi, цара жусанды-буйыргынды. Кара жусанды жайы-лымдардагы есiмдiк жамылгысымен топырацтын бiркелкi жабылуы 20-дан 80 % -га дешн езгередi, жусаннын бйiктiгi 15-20 см. Жалпы енiм 5 ц/га цурайды. Бул тйптегi жайылымдарга жылына бiр рет цана мал жайылымга пайдалану усынылады, бул жалпы ешмдШктщ 50-60 % цурайды.
Шелейттегi Yлкен аумацты кебiрлер мен сортандарда кекпект^ кекпектi-цара жусанды жайылымдар алып жатыр. Олармен топырацтын бiркелкi жабындысы орташа алганда шамамен 50 %, онын бйiктiгi 20-40 см. цурайды. Кекпект жайылымдардын жалпы енiмi шамамен 8 ц/га цурайды, бiр рет пайдаланганда руцсат етiлген пайдалану коэффйЦйентi 50-70 % цу-райды.
Батыс Казацстан, Ацтебе облыс-тарынын цумды жайылымдарында еркекшеп, еркекшептьшагырлы, ац-жусанды, буталы-алуаншептi тYрлерi кездеседi, жалпы енiмдiлiгi 7 ц/га дешн болады.
Шелейттiн ландшафтында шйдщ басымдылыгымен есiмдiктер цауымдас -тыгы манызды рел ат;арады. Шйдiн жапырацтары цатты, сондыцтан кектемде оны 50 % -дан аспайтын
белiгiн гана мал жейд^ Бiрац шйдiн шогыры желден жацсы цорган болады.
Шелейт аймагынын жайылым-дарынын солтYстiк белiгi дала аймагы шаруашылыцтарынын жайылымдарын пайдалану эдiстерiне уцсас, ал онтYстiгi - шел аймагынын жайылымдарын пайдалану эдктерше уцсас. Алайда шелейт аймагынын солтYстiк аудандарындагы елдi мекендер, шаруа цожалыцтарынын орталыцтары, бе-лiмшелер мен фермалар дала аймагына цараганда бiр-бiрiнен айтарлыцтай алшац орналасцан. Мал цыстайтын цора-жайлар мунда, эдетте, елдi мекен шекарасынан тыс жэне бiр-бiрiнен едэуiр цашыцтыцта салынган. Бул тшсшше, ауылшаруашылыц алцап-тарынын темен ешмдШгше, су цорынын жеткiлiктi мелшерiмен су кездерiнiн сйрек пайда болуымен байланысты.
СолтYстiк аймацшаныi цой еаретш шаруашылыцтарында малды цыста жэне непзшен кектемде цыстацца жацын жайылымдарда багады. Бул аудандарда, эдетте, телдету науцандары, ал кейбiр аудандарда цой цырцу жэне шомылдыру науцандары еткiзiледi. Басцаша айтцанда, жануарлар осы цыстацца жацын жайылымдарда маусымнын ортасына дейiн болады. Содан кешн цойларды цыстацтан 15-тен 100 шацырымга дейiн цашыцтыцта орналасцан жазгы жайылымдарга, жайлауга айдайды. Отарлар бул жерлерде цазан айынын ортасы -цараша айынын басына дейiн болады. Осы бес ай шшде су кездерiнiн тапшылыгына жэне жайылымдыц аумацтын шектеулi болуына байланысты жана жайылымдыц аудандарга цоныс аудару мYмкiндiгi мYлдем жоц. Жайылымдарды осылай пайдалану жылдан жылга орын алып келедi.
Аймацтын онтYстiк аудандарында Yш рет кешш-цону тэжiрйбесi бар: цыстацца жацын жайылымдар -
^ктемп айма;тар - жазгы айма;тар. Айма;тын жайылымдарынын жагдайы эртYрлi: iрi ;ара кeп eсiрiлетiн ет багытындагы фермаларда ;анагатта-нарлы;; ;ой шаруашылыгы жYргiзi-летiн шаруашылы;тарда бул бiршама нашар, бiра; далалы; немесе шeлейт айма;тардын шаруашылы;тарына ;араганда жа;сы.
Табйгй жайылымдардагы азы;тар мен шабынды;тардын жемшeптерi шeлейт айма;тардагы ауылшаруа-шылы; жануарларынын жылды; рацйонынын 90 жэне одан ^п пайызын алады. Табйгй шабын-ды;тары бар жэне негiзiнен iрi ;ара малдан туратын шаруашылы;тарда 3540 пайыз(жылды; рацйоннын) шeп, ;алганын 55-50 % жайылымды; азы;-тар ;урайды, ал табынды; жыл;ы шаруашылыгы бар дамыган ;ой фермаларында, эдетте 70 % жэне одан жогары - жайылымды; азы; ;урайды. Демек, бул айма;тагы жайылымдар мал шаруашылыгынын негiзi болып табылады.
Жайылым мэселеа бойынша соцгы гылыми эзiрлемелер
Сонгы жылдары Каза;станда жайылымды; мал шаруашылыгын утымды жYргiзуге байланысты бiр;атар гылымй жобалар жYзеге асырылуда. Оларга мыналар жатады:
«ГАЖ технологйяларын ;ол-дана отырып, жайылым ресурстарын тура;ты бас;ару, айдаудагы жан-уарларды дамыту Yшiн жайылымдарды жа;сарту жэне утымды пайдалану технологйясын жасау» жобасы. Жу-мысты 2015-2017 жылдары Каза; мал шаруашылыгы жэне жем-шeп eндiрiсi гылымй-зерттеу йнстйтуты жYргiзген. Далалы; зерттеулер мен цйфрлы; технологйялардын нэтйжесшде бiрiншi рет Каза;станнын жайылым ресурста-рынын мэлiметтер базасы жасалды, онын iшiнде келесi кeрсеткiштер бар: шeп ал;абынын ботанйкалы; ;урамы, жайылымдардын кластары мен TYр-
лерi, олардын eнiмдiлiгi, ауа-;урга; массасы мен азы;ты; бiрлiктегi жем-шeп ;оры, жайылымдарды суландыру, жайылымдардын жYктемесi жэне т.б. М 1:1500000 санды; картографйялы; модельдер ;азiргi кездегi республй-кадагы жайылым ресурстарын бас;а-рудын негiзгi ;уралы болып табылатын заманауй ГАЖ технологйялары непзш-де дайындалган. «Каза;станнын жайылым ресурстарынын йнтерактйвтi карталары» эзiрлендi. Осы непзде Каза; мал шаруашылыгы жэне жем-шeп eндiрiсi гылымй-зерттеу йнстй-тутында «Каза;станнын жайылымды; ресурстары» ГАЖ-порталы ;урылды.
1ске асыру сатысында Каза; мал шаруашылыгы жэне жем-шeп eндiрiсi гылымй-зерттеу йнстйтуты «Мал шаруашылыгы салаларынын ;ар;ынды технологйяларын эзiрлеу» (2018-2020 жж.) жобасын жYзеге асыруда, мундагы мшдеттердщ бiрi - Каза;стан айма;-тарында далалы; зерттеулер мен цйфрлы; технологйялардын нэтйже-лерiн ;олдана отырып, жайылымдарды утымды пайдалану бойынша усы-ныстар эзiрлеу [3-6].
Жумыс;а республйканын 6 аймагынын гылымй мекемелерi ;атысады: онтYстiк, батыс, солтYстiк, орталы; онтYстiк-шыFыс жэне шыгыс. Алдын ала мэлiметтер бойынша, жайылымдарды пайдаланудагы техно-логйялар жас Ангус ту;ымынын тiрiлей салмагын 120 жайылым ^ншде, тэулiгiне 960 г дешн арттыруга мYм-кiндiк береди Зерттеулер жалгасуда.
Каза; ултты; аграрлы; унйвер-сйтетiнде (2018-2020 жж.) «Каза;стан-нын деградацйяга ушыраган жайылым-дарына монйторйнг жYргiзудiн жэне багалаудын а;паратты; жYЙесiн эзiрлеу, оларды ;алпына келтiрудi тйiмдi бас;арумен ;амтамасыз ету» багдарламасы эзiрлендi. Бул жумыс;а Каза;тын гарышты; зерттеулер мен технологйялар гылымй-зерттеу йнстйтуты ;атысты. Далалы; маршрут
ботаникалык жэне жемшептж зерт-теулер деградация ошактарындагы жаИылымдарды камтыды: тауалды шелеИттер, шелдер, шелеИттер, к¥РгаК дала жэне дала. Эрбiр нуктеде II, III жэне IV (тозу) деградациясынын биологиялы; жэне физикалык кер-сеткiштерiне сипаттама берiлдi. Бул керсетгаштердщ барлыгы жаиылым-дардын деградациясы мен тозуы туралы колданыстагы мэлiметтер базасын тольщтырды, олар респуб-ликада жаиылымдардын деградация-сынын цифрлы; картасын калыптас-тыруда 1: 1000000 катынасында ку-рылды. Бул уюметтж мэселе боиынша ете манызды немiрi бiрiншi материал, оны жузеге асыру шугыл шешiмдер кабылдауды кажет еттi.
Тозган жаиылымдарды жаксарту мэселес кепжылдык жемшептiк есiмдiктердi себумен баИланысты болады. Осы iс-шаралар жузеге асырылатын эр аимак Yшiн жаиылымдарды тYбегеИлi жаксарту боиынша аимактык усыныстар жасалды. Осы жумыстарды жYзеге асыруга даиындык кезiнде басымдык ен бiрiншi кезекте 27,1 млн га тозган жаИылымдарга баса назар аудару кажет.
Уйымдастырушылык мэселелер:
Бiрiншiден, бул мэселемен гам жэне кандаи каражат есебiнен аИналысатындыгын аныктау кажет. Караганды облысында (кургак дала) еркекшеп себу куны гектарына 21-23 мын тенгеге багаланады.
Екiншiден, аудан денгеИiнде жаксартылатын аумактарды аныктап, картасын (ауданын нактылаИ отырып) жасау керек.
Yшiншiден, эр дакылдын себу мелшерiне сYИене отырып тукымга кажеттiлiктi жэне жаксарткыш-дакылдардын тYрлерiн аныктау кажет.
Тертiншiден, жумыс келемiне жэне оларды колдану шарттарына
негiзделген техникалык колдауды даИындау манызды. Непзшен, сериялы техникалар мен ауылшаруашылык машиналары колданылады, тек кебiрлерде буталарды жэне жартылаИ буталарды себудегi агротехнология-ларды коспаганда. Кепжылдык шептермен жумыс гстеудеп тэжiрибесi бар агрономдар да кажет болады.
Ашык жайылымдарды пайдалану-дыц халыкаралык тэжiрибесi
А^Ш-тагы ДYниежYзiлiк банктiн мэлiметтерi боИынша, олардын кепшШп (90 % -дан астамы) саты-лымы 250 000 доллардан аспаИтын шагын немесе аралык отбасылык фермалар болып табылады. Коммер-циялык шаруа кожалыктары (саты-лымы 250 мын доллардан асады) жалпы фермалар санынын 9 % кураИды, бiрак мал сатудын жалпы келемiнiн 48 % кураИды [7].
- Азын-аулац малы бар ферма (8 бас малдан аз жэне сатылым келемi 5 мын доллардан аз) - 361 031 (24,5 %);
- Профильдi (кэсштж) шаруа-шылыктар (сиыр, бугы, кYзен жэне т.б.) - 8834 (0,7 %);
- ЖаИылымдык; малы бар шаруашылыктар - 707 365 (53,8 %);
- Жаиылмаитын малы бар шаруашылыктар - 237821 (18,1 %).
ЖаИылымдык малы бар шаруа-шыльщтарга катысты (жаИылымдарды непзп паИдаланушылар) негiзгi типтегi шаруашылыктар орташа (70210 бас iрi кара) жэне усак (35-70 бас iрi кара) болып табылады. ¥сак шаруа кожалыктары мал еаруге паИдаланы-латын жерлердiн 74 % -ын бакылаИды. МундаИ шаруа кожалыктар 1000 га-га жетпеИтш жаИылымдык алкапта 100-ге жетпеИтш iрi кара мал устаИды (онын 60 % жеке меншжке тиесiлi, 40 % жалданады).
ЖаИылымдык жерлердщ кеп белiгi жеке меншiкте болганына карамастан, Федералдык Yкiметтiн
менштнде шамамен 250 га жер бар, олардын кепшШп 4 федералды органдардыц ба;ылауында (Жердi бас;ару бюросы, Орман шаруашылыгы ;ызмет^ Коры;тарды ;оргау ;ызмет^ балы; шаруашылыгы жэне жануарлар элем^. Бул жердiн кеп белiгi АКШ-тын батысында шогырланган кен жэне сирек цоныстанган жайылымдар. Жер ресурстарын бас;ару бойынша Бюронын иелтне жердiн 70 пайызы тиесiлi, онын 100 млн га жайылымды; жер ретшде ;олданылады.
Жер ресурстарын бас;ару бойынша Бюросынын негiзгi ;ызмет болып табылатын бул жерлердi басцару, эртYрлi зандармен жэне ережелермен реттеледi. Бул
учаскелердщ кеп белiгi жалга берыед^ Жердi жалга алу ;унына ;атысты бул мэселе элi кYнге дешн жалга алушылар, Yкiмет, азаматтардын эр тYрлi топтары арасында жалгасып келе жат;ан даудын та;ырыбы болып табылады, олар Yкiметтен келесi мэселелердi ;арастыруды талап етедi:
- Баганы реттеу механизма Жалга алынган жердiн а;ысы, жер ресурстарын бас;ару бойынша Бюронын жайылымды; жерлердi бас;ару мен жацсартуга байланысты шыгындарын етеуi керек деген даулы пiкiрлер айтылды. Сонгы жылдары малдын басына шакдандагы жайы-лымдарды тутыну Yшiн жалдау а;ысы 1,5-тен 2,0 АКШ долларына деИiн болды (1 бас iрi ;ара немесе 5 бас уса; мал). Алайда алынган юргс экiмшiлiк шыгыстардьщ тек % орнын толтырады.
- ЖаИылымдардыц жагдаИы. Казiргi кезде басты назар жайылымды; жерлерге мал жаю шыгындарына аударылады, сонды;тан буган ;осымша женiлдiктер мен ;ызметтердщ кен спектрiне назар аудару керек деген тюрлер бар.
- Кргамнын, цатысуы. Бацташылар-мен жумыс iстеуден бас;а (мысалы, тандап алынган жайылым пайда-ланушылардын консультативтiк комис-сйялары), жер ресурстарын бас;ару Бюросы жердi кешендi пайдалану шаруашылыгына кебiрек кенiл белуi, тYрлi мYДДелердi ескере отырып, жергiлiктi билiк органдарымен, мамандармен кенесуi керек.
- Элеуметтiк экономика. ЖаИы-лымды; мал жаю дэс^рге айналган, АКШ хал;ынын негiзгi ;ызмет^ сонымен ;атар халы;тын негiзгi табыс кезi екендiгi туралы пiкiрталастар бар. Сонды;тан, мал жаюмен байланысты секторды субсидиямен ;амтамасыз ету ;ажет.
Жогарыда айтылгандардыц Heei-3ÍHde Цаза^стан Республикасында жайылымдарды пайдаланудыц HeeÍ3ei проблемаларын атап вту керек:
1. Барлы; жерде, эрбiр жердi пайдалану шекарасында жемшеп ;оры мен есеп кезещндеп жайылым азыгына деген ;ажеттШктщ сэйкес келуше ;ол жеткiзiледi. Бул жайылымдардын эртYрлi тYрлерiн пайдалану норма-ларын жэне пайдалану нау;андары КР «Жайылымдар туралы» Занынын 6 бабынын заннама ережесшде кер-сетiлгендердi ;олдану кезiнде мYмкiн.
2. Тозган (27,1 млн га) жайылымдарды жа;сарту бойынша айма;-ты; технологияларды жетiлдiрy КР «Жайылымдар туралы» Занынын 6 бабынын ережесшде керсетыген. Бул к-шараны жылды; жауын-шашын мелшерi 250 мм жэне одан жогары аймацтарда iс жYзiнде ;олдану.
3. ГАЖ технологиясынын жеты-дiрiлуi есебiнен объективтi кернекi ;урал-жабды;тарды (карталар, модель-дер, сызбалар жэне т.б.) кенейту: жайылымдардын деградациясы жэне оларды жа;сарту: жануарлар тYр-лерiнiн талаптарына жауап беретiн
жайылым турлерг жайылымдарды пайдаланудын утымды технологиялары туралы медиароликтер жасау.
4. Жайылымды; мал шаруашы-лыгымен айналысатын шаруаларга (фермерлерге) Ауыл шаруашылыгы мйнйстрлiгi жэне кргамдык; уйымдар
Келеадей парадигмаларга негiз-делт жасалган ^орытындылар:
а) Каза;станнын жайылым жерлерi - ен манызды республикалы; жэне галамдык; ресурс;
б) бул жерлердi бас;арудын цозгаушы кYшi, олардын турацтылыгы болуы керек. Жер пайдаланушылар Yшiн крзгаушы кYш, осы жерлердi пайдалануга ;атысты тйiмдi ;олдану жэне эр тYрлi тэуекелдердiн менеджментi, эсiресе eнiмдi жогалту мен шамадан арты; шалгынды та;ырлау ар;ылы бйоалуантYрлiлiктiн жойылу ;ауштер^
в) мемлекеттщ рeлiнiн eзгеруi мYмкiн: ол жайылымды; жерлердi бас;аруды то;татады, керiсiнше жер ;орын пайдалануда жеке меншж йелерi мен жалга алушылардын тиiмдi болып жэне жерге, флорасы мен фаунасынын сапасына зиянын тйгiзбеуiн кддагалап, оган ;ам;ор болып, сонымен ;атар тургылыцты жер йелерiн ;амтамасыз етудi ;олдайтын орган болады.
ар;ылы жайылымдарды пайдаланудын озы; технологияларын кенiнен о;ыту жYргiзy ДYHйежYзiлiк банк осылайша Каза;станнын жайылымдарындагы ;алпына келетiн eсiмдiк ;орларын багалайды жэне ;орытынды жасайды.
Бiздщ ойымызша, келесiлердi бYгiнгi куш взектi деп санаган жен:
- жайылымдарды утымды пайдаланудын непзп элементтерш эзiрлеу жэне олардын тшмдШгш iс жYзiнде керсету (бiр бас iрi ;ара малга тэулiгiне 800-100 г салма; алу);
- ГАЖ технологияларын цолдана отырып, жайылымды; азы; жетю-пеушШп бай;алатын на;ты бiр ферма (немесе ауыл) мысалында алыс жайылымдарды игерудщ гылыми негiздерiн (усыныстарын) эзiрлеу;
- малды азыцтандыру кезiнде жайылымдарды тиiмдi пайдаланудын гылыми негiзделген технологияларын ;олдана отырып, сиыр етiнiн ;унын темендету.
Малды тиiмдi жаюдын тек кейбiр элементтерiн гана цолданганда Алма-ты облысынын, Райымбек ауданында iрi-;ара малдын Ангус ту;ымынын тайыншасынын 1 басынан орташа тэулiктiк ескен тiрi салмагы 960 г алу мYмкiндiгiн бердi (тау жайылымы).
Кесте 1 - Жайылым болашагынын есептелген жылды; ;уны
Жайылым 1 га-гы тура;ты eнiм 1 тоннаныц ;уны, АКШ долларымен Бiр жылдагы жалпы есептелген ;уны
Жазгы жайылым (5 ай, 100 млн.га) 500 кг 15 750 млн. АКШ доллары
Кыс;ы жайылым (15 ай, 25 млн.га) 100 кг 30 75 млн. АКШ доллары
Кузгь;ыс;ы жайылым (2 ай, 40 млн.га) 150 кг 20 120 млн. АКШ доллары
Дэрiлiк шeптердi жинау (жалпы есептелген саны) 50000 тонна 1500 (орташа) 75 млн. АКШ доллары
Елдi мекендер жерлершщ жайы-лымдары (жеке ;осал;ы шаруа-шылы;тар) келесi жYЙе бойынша ;олданылады: танертен оларды ;огамды; отарга айдап шыгарады (немесе жеке-жеке), кешке ;орага ;амайды. Бул жайылымдарда малдын шамадан тыс жайылуы салдарынан жагымсыз нэтйжелер орын алады. Шагын жэне орта шаруа;ожалы;-тарынын кeрiнiсiнiн басым кeпшiлiгi келесiдей. Олардын эр;айсысында жайылым жерлерш ;ос;анда на;ты бiр пайдаланатын жерлерi бар,
шаруашылы;та усталатын мал басы, эдетте пайдаланылатын жердiн жоспарынын шегшдеп жайылым-дардын жем-шeп ;орына сэйкес келмейд^ Мысалы, шаруашы;тардын жайылымды; ал;аптары - жердi пайдалану актiсiне сэйкес, табйгй ылгалдылы; кезiнде жемшeптiн орташа eнiмдiлiгi 7,5 ц/га болатын 500 га ;урайды. Жайылымдардын жемшeп ;оры 3500 ц. Шаруашылы; 600 бас ;ой устайды, олардын 240 ^ндеп жайылымды; азы;;а деген ;ажеттiлiгi 10 080 центнердi ;урайды. Теорйя бойынша, жануарлар ашты;тан аман ;алмауы керек. Бiра; жо;, бэрi жа;сы, ал малдын ;омдылы; кYЙi орташадан тeмен емес. Кандай жолмен? Кордагы жерлердщ жайылымдары, кeршiлердiн, туыстардын жайылымдары есебшен жэне т.с.с. Бiрiншi жагдайда жэне екiншi жагдайда да жайылымнын ;андай айналымы жэне жYктемеге сэйкес-ттнщ са;талып отыргандыгын туралы айтуга болады. Сонды;тан жайылымды ба;ылау ;ажет, адамдарга жайы-лымдарды утымды пайдалану эле-менттерiн YЙрету керек.
Ауыл шаруашылыгы жануарларын жаюдыц улгшк ережелерь
I. ¥йымдастырушылы; жэне ккерлж талаптар:
а) жемшeп ;орынын сэйкестiгiн ;амтамасыз ету (маусымды;, орташа жылды;) - есептж кезенге жайы-
лымдагы малдын жайылымга деген ;ажеттiлiгi, кYнделiктi ;ажеттiлiк жагдайында (iрi ;ара мал: ;ой мен ешк - 1,8 жемшеп бiрлiгi; iрi цара мал - 9,0 жемшeп бiрлiгi; жыл;ы - 10 жемшeп бiрлiгi);
б) Каза;стан Республйкасынын Жер кодексiндегi (36-бап) Каза;стан Республйкасынын «Жайылымдар туралы» (14-16-баптар) Зан баптарынын талаптарына сэйкес пайдаланылатын ал;аптагы жайылымды; мал азыгынын сэл гана жетiспеушiлiгi бай;алган жаг-дайлардын eзiнде, ол жайылымдар ;осымша жайылымды; айма;тармен толы;тырыла отырып, сол жерге ;ажетп малды кeшiру керек;
в) ауылга жа;ын жайылымдарда жем-шeп жетiспейтiн жагдайда, ол жайылымда тек (ен алдымен) сYTтi мал ;алдырылады (15-бап), ал малдын ;алган бeлiгi ;осымша бeлiнген жайылымды; учаскелерге азы; ;оры жетерлжтей жайылыммен ;амтамасыз ететiндей кепiлмен кeшiрiледi;
г) жайылымнын басталуы (барлы; табйгй-клйматты; белдеу-лерде) ауа температурасынын +10°С-тан жогары тура;ты ауысу кезенiне орайластырылуы керек, бул шалгын-дардын уза; eмiршендiгiн (жарамды-лыгын) са;тайды; (+10°С ар;ылы температуранын ауысуынын санды; картасын келтiруге болады);
д) жайылымдагы жануарлардын TYрлерiне сYЙене отырып жануарларды суару, малдын ауыз суга деген тэулiктiк ;ажеттiлiгiн ;амтамасыз етуi керек; судын мйнералды ;урамы бойынша сапасы ГОСТ 2874-82 талаптарына сай болуы керек;
Егер фермада ;осымша бeлiнген жайылымды; ал;аптар бар болса, оларды негiзгi жер пайдаланумен, Каза;стан Республйкасы Жер кодек-сiнiн 70 жэне 104-баптары негiзiнде ауданды; жерге орналастыру ;ыз-меттерi уйымдастыратын мал eткелiмен байланыстыру керек.
II. Fылыми ;олдау:
а) жеке шаруашылы; жYргiзетiн субъектiнiн шекараларында жайылым-дарга ботаникалы; - жемшeптiк зерттеу жYргiзу:
-жайылымдардыц тYрiн, ешм-дiлiгiн, жем-шeп ;орын аны;тау; жайылым тYрiнiн малдын сол немесе бас;а тYрiне сэйкеспп;
-жайылым азыгынын маусымдык; тагамдык; к;ундылыгын аны;тау;
-учаскенiц жем-шеп цорына сэйкес келетш, тйiмдi мал басын есептеу;
-шаруашыльщтын, жайылымдык; жерлерiн утымды пайдалану сызбасын ;уру (жайылымды; айналым, еркш-нормаланган жаю, iшкi жайылымды; айналымды ;олдана отырып жайы-лымдарды маусымды; пайдалану жэне т.б.).
III. Ветеринарлы; талаптар:
а) жануарларды жайылымда устау кезшде ветеринариялы; ереже талаптарын ;атан са;тау
Казахстан Республикасынын Ауыл шаруашылыгы мйнйстрлiгi алдында турган бiр;атар манызды мiндеттердi шешудегi ЖОО мен гылыми-зерттеу институттарынын жумысын атап eту керек (эзiрленген жэне дайындалган ГАЖ карталары, шаруашылы;ты жанаша жYргiзу жагдайындагы мал жаюдын техно-логиялары жэне т.б.) [8]. Мал жаюдын тиiмдi басым элементтерiн эзiрлейтiн уа;ыт келдi, фермерлердi жайылым-дардагы жем-шeп ;орына есептеулер жYргiзуге жэне eздерiнiн малдарын жайылымды; жем-шeппен ;амтамасыз етудi Yйрету, жайылымды; жем-шeптiн жетiспеушiлiгiн аны;тауды, ;осымша жерлердi бeлдiруге ;ол жеткiзу Yшiн аудан эгамджтерше жYгiнуге, ;осымша бeлiнген жайылымдарга деген ;ажет-тiлiгiн есептеуге жэне т.б Yйрету [9, 10].
БYгiнгi кYнi багдарлама жасау-шылар малшаруашылыгын жYргiзетiн фермерлер кезiктiретiн немесе ке-
зiктiруi мYмкiн ен манызды тYЙткiлдi мэселелер мен тэуекелдерге баса назар аударулары керек. Бул элементтердi на;ты шаруашылы;тарда эзiрлеп, оларды тэжiрйбеде крлдануга YЙрету жэне ;олданудын тйiмдiлiгiн гарсету ;ажет.
¥тымды гылыми элеуеттi ;ол-дана отырып, осы мэселелердi шешудiн тиiмдi жагына шогырландыру ;ажет. Жумыстар облысты; жэне рес-публикалы; телеарналарда жария-ланып, газет-журналдарда басылуы керек. Жайылымды; мал шаруа-шылыгынын «оянатын» жэне рес-публиканын азы;-тулж ;аушаздтн-дегi маныздылыгын сезiнетiн кез келд^ Ол Yшiн айдаудагы жайылымдармен, оларды суландыру мен гагалдан-дырумен, жайылымды; жердiн деградациясымен кYресу, шeптiн ту;ым шаруашылыгымен белсене айналысу ;ажет.
КОРЫТЫНДЫ
Жогарыда келтiрiлген мэселелер келесiдей ;орытындылар жасауга мYмкiндiк бередi:
1. На;ты бiр жайылымнын азы; ;оры мен жайылган малдын азыкда деген ;ажеттШп арасындагы дурыс ара;атынасты ;атан са;тау.
2. Жайылымды; жерлерд^ тiптi ашы; (крршалмаган) табиги жайы-лымдарды да мiндеттi тYPДе кезектендiру (ротациялау).
3. Жайылымдарды ;олданушы фермерлердi енбек eнiмдiлiгiн арт-тыруда жэне мал eнiмдерiн кeбейтуде манызды рeл ат;аратын жана прогрессйвтi агрозоотехнологияларга YЙрету.
4. Эрине, жайылым ресурстары-нын пайдаланылуын цадагалау. Бул, ен алдымен, жайылым жYктемесiнiн нормалары, жайылымды; жерлердщ кезектендiрiлуi, жайылымдарды пайда-ланудын толы; коэффициентшщ норматйвi, жануарларды суарудын кепШ жэне т.б.
бкшшке орай, бiзде жайылым ба;ылауы жо;. Соныц нэтижесiнде ;орларын пайдаланудыц еш;андай 27,1 млн га жайылым тозган.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 К^азацстан Республйкасы Презйдентi Н. Назарбаевтын 2018 жылгы 10 цантардагы жэне 2018 жылдын 5 цазанындагы К^азацстан хал;ына Жолдауы ^аза;стан Республйкасынын «Жайылымдар туралы» Заны 2017 жылдын 20 а;паны. «2017-2021 жылдарга арналган К^азацстан Республйкасынын агроeнеркэсiп кешенiн дамыту» мемлекеттж багдарламасы. ^аза;стан Республйкасынын Ауылшаруашылы; мйнйстрлтнщ ресмй [Интернет-ресурсы]: - Режйм доступа // mgov.kz 15.09.2018, свободный.
2 Инструкцйя й методйка проведенйя ботанйко-кормового обследованйя сенокосных й пастбйщных угодйй на террйторйй Казахстана. Алма-Ата. 1969. -С. 52-53.
3 Инструкцйя по пройзводству агрометеорологйческйх й зоометеорологйческйх наблюденйй в районах пастбйщного жйвотноводства. Ленйнград. 1978. - 37 с.
4 Методйка опытов на сенокосах й пастбйщах, Москва, ВИК. 1971. - ч. 1. -
229 с.
5 Методйка опытов на сенокосах й пастбйщах, Москва, ВИК. 1971. - ч. 2. -
174 с.
6 Справочнйк по сенокосам й пастбйщам. Москва. Россельхозйздат. 1986. - С. 228-254.
7 Методйка определенйя состоянйя пастбйщ. Калйфорнййскйй унйверсйтет, США. 1997. - 47 с.
8 Алймаев И.И, Крылова В.С. Практйческое йспользованйе ГИС карт в пастбйщном жйвотноводстве. //Геоэкологйя й географйя. Алматы, 2019. - №1. - С. 37-42.
9 Есполов Т., Алймаев И., Калдыбаев С. Кормопройзводство й пастбйщное хозяйство Казахстана (состоянйе й развйтйе). Исследованйя, результаты. 2019. -№02 (082). - С. 5-9.
10 Есполов Т., Алймаев И., Калдыбаев С. Современное состоянйе пастбйщ Казахстана й концепцйя йх рацйонального йспользованйя. Исследованйя, результаты. 2020. - №03 (087). - С. 5-11.
REFERENCES
1 ^aza;stan Respublikasy Prezidenti N. Nazarbayevtyн 2018 zhylry 10 к;ан^Магу zh9ne 2018 zhyldyн 5 ;azanyndary ^aza;stan khalnyna Zholdauy ^aza;stan Respublikasynyн «Zhayylymdar turaly» Zaнy 2017 zhyldyн 20 a;pany. «2017 -2021 zhyldarra arnalran ^aza;stan Respublikasynyн agroenerkgsip keshenin damytu» memlekettik bardarlamasy. ^aza;stan Respublikasynyн Auylsharuashyly; ministrliginiн resmi Internet-resursy // mgov.kz 15.09.2018.
2 Instruktsiya i metodika provedeniya botaniko-kormovogo obsledovaniya se-nokosnykh i pastbishchnykh ugody na territorii Kazakhstana. Alma-Ata. 1969. - S. 5253.
3 Instruktsiya po proizvodstvu agrometeorologicheskikh i zoometeorologiche-skikh nablyudeny v rayonakh pastbishchnogo zhivotnovodstva. Leningrad. 1978. - 37 s.
4 Metodika opytov na senokosakh i pastbishchakh, Moskva, VIK. 1971. - ch. 1. -
229 s.
5 Metodika opytov na senokosakh i pastbishchakh, Moskva, VIK. 1971. - ch. 2. -
174 s.
6 Spravochnik po senokosam i pastbishcham. Moskva. Rosselkhozizdat. 1986. - S. 228-254.
7 Metodika opredeleniya sostoyaniya pastbishch. Kalifornysky universitet, SShA. 1997. -
47 s.
8 Alimayev I.I, Krylova V.S. Prakticheskoye ispolzovaniye GIS kart v pastbishch-nom zhivotnovodstve. //Geoekologiya i geografiya. Almaty, 2019. - №1. - S. 37-42.
9 Yespolov T., Alimayev I., Kaldybayev S. Kormoproizvodstvo i pastbishchnoye khozyaystvo Kazakhstana (sostoyaniye i razvitiye). Issledovaniya, rezultaty. 2019. - №02 (082). - S. 5-9.
10 Yespolov T., Alimayev I., Kaldybayev S. Sovremennoye sostoyaniye pastbishch Kazakhstana i kontseptsiya ikh ratsionalnogo ispolzovaniya. Issledovaniya, rezultaty. 2020. -№03 (087). - S. 5-11.
РЕЗЮМЕ
С. Калдыбаев1, К. Ержанова1, Ж. Ертаева1, Н. Абдирахымов1, Б. Рустемов1 СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ПАСТБИЩ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН И ПУТИ ИХ ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ 1Некоммерческое акционерное общество «Казахский национальный аграрный университет», 050010, г. Алматы, проспект Абая, 8, Казахстан,
e-mail: KEM_707@mail.ru В статье рассмотрено современное состояние пастбищных угодии Казахстана, концепция их рационального использования в лесостепнои и степнои, сухостепнои и полупустыннои зонах республики. Отмечены последние научные разработки в стране по проблеме пастбищ, международным опыт использования пастбищ, основные проблемы. Пастбища Казахстана - важнеишии республикански и глобальныи ресурс. Актуальнои на сегодняшнии день является проблема разработки основных элементов рационального использования пастбищ и практического отражения их эффективности, разработки научных основ освоения пастбищ с применением ГНС-технологии, что в целом способствует укреплению и расширению сельскохозяиственного производства. Внедрение результатов исследовании в производство является большои основои в развитии животноводства республики для эффективного использования пастбищных угодии, их восстановления и улучшения.
Ключевые слова: пастбища, концепции, животноводство, географические информационные системы (ГИС), деградация, урожаиность, лесостепная, степная, сухостепная, ротация пастбищ.
SUMMARY
S. Kaldybayev1 , K. Yerzhanova1, J. Yertaeva1 , N. Abdirakhymov1 , B. Rustemov1 CURRENT STATE OF PASTURES IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN AND WAYS OF
THEIR EFFECTIVE USE 1Non-profit joint stock company «Kazakh National Agrarian University», 050010, Almaty, Abay ave. 8, Kazakhstan, e-mail: KEM_707@mail.ru The article discusses the current state of the pasture lands in Kazakhstan, the concept of their rational use. About how the pastures of the forest-steppe and steppe, dry-steppe and semi-desert zones of the republic are used today. The latest scientific developments in the country on the problem of pastures, international experience in the use of pastures, and the main problems
are noted. Kazakhstan's pastures are the most important republican and global resource. The problem of developing the main elements of the rational use of pastures and the practical reflection of their effectiveness, the development of scientific foundations for the development of pastures using GIS technologies, which generally contributes to the strengthening and expansion of agricultural production, is relevant today. The introduction of research results into production is a great basis in the development of animal husbandry in the republic for the effective use of pasture lands, their restoration and improvement.
Key words: pastures, concepts, animal husbandry, geographic information systems (GIS), degradation, forest-steppe yield, steppe, dry-steppe, pasture rotation.
