CC BY
16
-ВЕСТНИК КАЗНМУ #1-2021 -( Щ )-
ФАРМАЦИЯ И ФАРМАКОЛОГИЯ PHARMACY AND PHARMACOLOGY
ЭОЖ 581.91
DOI 10.53065/kaznmu.2021.47.91.051
Д.К. Айдарбаев, А.Ж. Жарк;ынбек
Абай атындагы Цазак ¥лттык педагогикалыкуниверситету Цазакстан
ПЕРСПЕКТИВТ1 ДЭР1Л1К 6С1МД1К CISTANCHE SALSA (С.А. MEY.) G. BECK ЭТНОБОТАНИКАЛЫК ЗЕРТТЕУЛЕР1
Тушн. Макалада сущгыланыщ биологиялык - экологиялык сипаттамасы жэне этноботаникалык зерттеулеру рационалдьды пайдалану усынымдары карастырылган. Цазакстанда кездесетт Cistanh мацыздылыгы тужырымдалады. Orobanchaceae тукымдасына жататын сущгыланыщ халык медицинасында негiзгi колдану аясы аныкталды. Фармакологиялык кец спектрлi есшдж ретшде зерттеулердегi негiзгi жетекшшк рвлi кврсетшедь Сортацды цистанхе популяциясына маршруттк-рекогносцировтк жyргiзiлген зерттеулерте талдау жасалынып, негiзгiорналаскан флористикалык аудандар бойыншажыл сайынгы дайындамаларынъщ таралуы, корларымен квлемi аныкталды. Алматы облысы Балкашмащындагы жиналган шиюзат дайындамаларыныщ орташа суммарлык квлемш есептеу жyргiзiлдi. ^азiргi кезде галамдык жылыну нэтижестде климаттык жагдайлар взгеруде, сол себептi квптеген всшдж тyрлерi жойылып кетуде. Сондыктан казiргi тащда всiмдектердi коргау жэне тиiмдi пайдалану аса взектi мэселелердщ бiрi. Сонышен катар халык медицинасында колданылатын сущг^1ланыщ дэршк всшдж реттде зерттелуi вте мащызды.
Tyürndi свздер: шикзат, CistanФе, дэршк вамджтер, этноботаникалык зерттеулер, фитопрепарат, ресурс, дайындама.
Дэршж еамджтер фармацевтикалы; енеркэсш ушш шиюзат Ke3i болып табылады. Табигаттагы саныныц ece6i, дурыс эксплуатациясы олардыц уза; мерзiмдi пайдалануыныц мацызды алгышарты [1]. Дэршж еамджтердщ кебшесе мацызды шиюзат коры болып аз зерттелген жабайы турлер екеш белгш.Соныц ;атарына сортац суцгыла (Cistanche salsa) еамдтн жат;ызамыз.Бул еамдж ботаникалы; жагынан аз зерттелген жэне фармацевтикалык, фитотерапиялы; ;асиет жогары жэне багалы тагам болып та саналады. Дэрiлiк еамджтердщ тек 26 % гана (1500-ге жуы; TYрi) дэлелденген биологиялы; белсендiлiкке ие жэне кешендi фитопрепараттар ;урамында да, монозаттар ретшде де эртYрлi аурулардыц алдын алуда ем ретiнде пайдаланылады. Каза;стан флорасы екшдершщ фармакогностикалы; тургысынан 667 эндемиктершщ iшiнде фитохимиялы; зерттеулер тек 20 TYрi Yшiн гана ЖYргiзiлгендiгi, ал дэрiлiк TYрлердщ eсiп-eнуi белгiлi бiр географиялы; аймагыныц тек 0,02% гана жататындыгы, дэрiлiк eсiмдiктердi зерттеудщ ;аншалы;ты мацыздылыгын кeрсетедi [2].
Cistanche salsa (С. А. Mey.) G.Beck толыгымен бас;а eсiмдiк TYрлерiмен паразиттiк ;алыпта тiршiлiк етедi. Cistanche salsa- Каза;станныц ресми медицинасында аз зерттелген, пайдаланылмайтын TYрлерге, жабайы есетш дэрiлiк. Orobanchaceae Vent. ту;ымдасынын шелдж немесе шeлейттiк жерлерде eсетiн, Cistanche туысыныц бiр eкiлi. Cistanche туысынтары солтYстiк жартышардыц субтропикалы; жэне ;оцыржай белдеулерiнде таралган. Кешендi химиялы; ;урамымен ерекшеленуiмен Кытайда, Кореяда, Жапония мен АКШ-та биологиялы; белсендi зат ретшде пайдаланылады [3]. Антиоксидантты; белсендiлiгiмен кец спектрлi фитопрепараттарды алу кeзi ретшде, сондай-а; эректильдi дисфункцияныц
алдын алудыц профилактика ;уралы ретiнде ;олданылады. Шиюзат экспорты Кытай Халы; Республикасында eсуi бай;алганымен, онда оныц ;оры азаюда. 2000 жылдан бастап сортацды суцгыла Кытайдыц Кызыл кiтабына енгiзiлген. The Plant list ботаникалы; базасыныц мэлiметтершщ негiзiнде цистанхе ту;ымдастарыныц 27 TYрi кeрсетiлген. Сортацды цистанхенщ негiзгi ;оры (eндiрiстiк) Ohtyct^ Бал;аш мацында аньщталган. Халы; медицинасында ;олданыс;а ие дэршк еамджтердщ кепшшж бeлiгi жабайы жэне де жер бетшщ шелейт, шелд^ таулы, ;ыратты жерлерiнде таралган. Сонды;тан кeбiнесе оларды аны;тап, зерттеу ЖYргiзу мэселелерi ;олайсыз жагдайларда орындалады. Тiзiмге енген TYрлердiц iшiнде кецшен таралган, 20 флористикалы; айма;та, соныц шшде Бетпа;дала, Мойын;ум, Бал;аш-Алакелде eседi [4]. Суцгыла кепжылды; шeптесiн eсiмдiк, бшкпп 10 - 40 см дешн жетедi. 6сiмдiк TYктi, саба;тарыныц ортацгы белтнщ жуандыгы 5 - 20 см-ге дешн барады, жогаргы жагы ;абырша;тармен жабылган TYктi жэне бYЙiрi TYктi ;ылшы;тармен жабылган. ГYл тэжшщ бойы тегiс болып келген. Сексеуш (Haloxylon Bunge), тамарикс (Tamarix L.) жэне ЖYзгiн (Calligonum L.) еамджтершщ тамырына бекшш, ;оректж заттарын сорып, паразиттiк ^ршшж етедi [5]. Тула бойы шырынды, улы емес. Ту;ымдары ар;ылы кебейедь Сэуiр - мамыр айларында гулдейдь Халы; арасында каскыржем, сущгыла деген аттарымен белгiлi, себебi ;ыстан элареп шы;;ан к;аск;ырлардыц осы eсiмдiктi ;азып жеу ар;ылы eздерiне KYш-куат жинаганын ацшылар ба;ылап керген екен. Суцгыланы емдiк кэсиеттерi Yшiн жинаганда ту;ымын шаш;анан кейiн жинаган дурыс, себебi eсiмдiктiц сол жерде са;талып ;алуына MYмкiндiк бередi. Суцгыланы ГYлдеп турган кезiнен бастап жинайды, eсiмдiк TYгелдей
пайдаланады. Тамыры болмайды, халык арасында жер асты бeлiмдерiн «тамыр» деп атайды. Бiрак та ол дурыс емес, суцгыланын, жер асты бeлiмiн «столон», ягни «денесЬ, сабагы деп аталуы керек. Бул eсiмдiктер туысы хлорофиллдщ жетiспеуi эсерiнен коректж заттар мен су кезш eздерi паразиттiк ^ршшж ететiн eсiмдiктердiн, тамырларынан алады, себебi баска eсiмдiктердiн, eсiп-eнуiне eте кажет алгышарт -фотосинтез процесi мунда журмейдь Хлорофилл болмаганымен цистанхеда жш жагдайда баска да пигменттер байкалып турады.
Жумыстьщ мацсаты: Cistanche salsa (С. А. Mey.) G.Beck этноботаникалык зерттеулерш карастыра отырып, онын, шиюзат ретiнде мацызын зерттеу жэне оны тиiмдi пайдалану.
Материалдар мен эдктемелер. Зерттеу нысаны: 2016 жылдын, сэуiр айынын, басында ресурстык зерттеу ма;сатында Алматы облысы, Балкаш экiмшiлiк ауданынын, аймагында сортацды цистанхе популяциясына маршруттж-рекогносцировтж
зерттеулерi ЖYргiзiлдi. Алматы облысы Балкаш ауданы Баканас орманшылыгы КММ "Баканас орман шаруашылыгы" (206-207, 213-214, 240-241, 247-248 кварталдары) жэне Акжар орманшылыгынын, КММ "КYртi орман шаруашылыгы" (77-79 жэне 80-82 кварталдары) аумагында цистанхеннщ жыл сайынгы дайындамаларынын, таралуы, корлары мен кeлемiн аныктау бойынша экспедициялык зерттеулер ЖYргiзiлдi. Зерттеу жумысы барысында облыс бойынша дайындамаларды жоспарлауга, сондай-а; аудандардын, мамандануына арналган Алматы облысынын, шагын масштабты (1:1 000000) эюмшшж картасы пайдаланылды. Баканас орманшылыгынын, зерттелген аумактарынын, ауданы 206-207, 213-214, 240-241, 247-248 кварталдары шепнде 21295 га, Акжар орманшылыгынын, аумагы 77-79 жэне 80-82 кварталдары шепнде 11097 га курады. Цистанхе аумагында дайындамаларды жинауга жарамды екi орманшылык кварталдары бойынша жалпы зерттелген суммарлык галем 32392 га курайды. Цистанхенщ жобалык жабыны орта есеппен 1-2% екенш ескере отырып, цистанхенщ алып жаткан
ауданы кемiнде 323,92 га. Цистанхенщ шикi шиюзатынын, жиынтык пайдалану коры 380 тонна, онын, iшiнде Баканас орманшылыгы аумагында 250 тонна, Акжар орманшылыгы аумагында 130 тонна курады. Шиюзатты дайындаганнан кейiн цистанхенi калпына кел^рудщ 4-5 жылдык кезецш ескере отырып, жыл сайынгы шикiзат дайындамалары кeлемi 76,0 т шикi шиюзаттан аспауы керек, онын, iшiнде Баканас орманшылыгы аумагында 50 т, Акжар орманшылыгы аумагында 26 т. Нэтижелер мен талцылаулар. Осылайша, ресурстык зерттеу нэтижелерi Алматы облысы Балкаш ауданынын, Cistanche salsa зерттелген мемлекеттж орман коры аумагынын, жалпы ауданы 32392 га курады.Зерттелген аумактагы шикi шиюзаттын, жиынтык коры 380 т курайтынын кeрсеттi. Зерттелген аумакта жыл сайынгы Cistanche salsa шикiзат дайындамалары кeлемi 76,0 т шикi шикiзаттан аспауы тшс.
Cistanche salsa eсiмдiriнщ столондарына ЖYргiзiлген фитохимиялык анализдер бойынша бос моносахаридтер, ксилоза, глюкоза, амин кышкылдары аныкталган.Биологиялык активтi заттардын, непзп топтары Cistanche salsa столондарында кездеседi екен. Олар: флавоноидтар, кумариндер, кeмiрсутегi, амин кышкылдары, органикалык кышкылдар,
алкалоидтар, тритерпеноидтар, сапониндер болып табылады.Зерттелген материалдар бойынша тек курамы MYлдем зерттелмеген десек те болады. Cistanche salsa курамы 90% судан турады. Алматы облысы мен Жамбыл облысы территориясында жиналган материалдардын, зерттеу ЖYргiзу нэтижесiнде эртYрлi цистанхе топтарынан
аныкталган fí —ситостеролдарды ерекше атап eте аламыз.Ол фитостеролдардын, мацызды бiр тобы жэне клеткалык мембрананын структуралык компонент [6].
Фитохимиялык ЖYргiзiлген мэлiметтерге сэйкес C.salsa столондарында 10 макро- жэне микроэлементтер аньщталган [7].
Макро жэне микроэлементтердщ цистанхе столондарындагы курамы
Элемент % -дык кeрсеткiштерi
Cistanche salsa 1 Cistanche salsa 2 Cistanche salsa 3
K 31,5% 46,9% 47,1%
Na 22,5% 36,3% 35,8%
Ca 0,8% 10,8% 7%
Mg 6,4% 4,2% 8%
Элемент мг/кг есептж кeрсеткiштерi
Cistanche salsa 1 Cistanche salsa 2
Al 21,4 66,5
Fe 7,1 43,8
Mn 6 21
Zn 3 4
Cu 5 14
Ni
Жогарыда гарсетшген мэлiметтер бойынша Cistanche salsa эртYрлi дараларынын, столондарында K, Na, Ca элементтершщ кeрсеткiштерi баска
макроэлементтерден салыстырмалы жогарылыгы байкалады [8 ].
Фитохимиялык анализдер гарсеткендей цистанхе курамындагы лигнандар, фенолдар, полисахаридтер, эфир майлары организмге жаксы фитотерапия болып саналады. Дэрiлiк eсiмдiкте кандагы кант курамын реттеп туратын TYрлi гликозоидтардын, Yлкен Yлесi байкалFан.Дэрiлiк eсiмдiктiн, организм Yшiн келесi пайдалы касиеттерш атап eте аламыз:
• Аурудын, кабынуын алдын алу
• Иммундык ЖYЙе жумысын реттеу
• 1сж ауруларынын, eршуiн окшаулау
• Жумсак табиги iш ЖYргiзетiн курал
• еркш радикалдардын, зиянды эсерiн бейтараптандыру
Стимуляциялык касиеттерге, тиiмдi дисфункцияга ие жэне бедеулжке кeмектеседi. Сондай-ак, цистанхе бYЙректiн кабыну ауруларын, нефрогендiк артериялык гипертензияны емдеуде eте тиiмдi. Танымдык функцияны жаксартады (зейiн мен акыл-ой белсендшп), жалпы колданыста тоникалык эсерге ие. Сонымен катар, цистанхе eте жумсак эрекет етедi, ягни, жанама эсерлерi жок жэне узак уакыт колдануга жарамды. Цистанхенщ жер yctí бeлiгi(столон) эсiресе емдiк касиеттi.Оны тунба немесе кайнатылган дайындамалары TYрiнде колдануга болады. Цистанхе eсiмдiriнiн, шикiзат корын карастыру Yшiн фармакогностикалык зерттеулермен катар гербарий материалдарымен танысып, осы уакытка дейiн дайындалган гербарийлерiмен салыстырмалы карастырылады. Кдзакстанда цистанхе гербарийлерi «Ботаника жэне фитоинтродукция институтында» гербарлык фондта сакталган.Ондагы мэлiметтер бойынша Cistanche salsa eсiмдiriнiн, негiзiнен 19351986 жылдар аралагында жиналган гербарийлерi eте кeп флористикалык аудандарында кездескен. Алматы облысындагы Балкаш ауданы флористикалык ауданы бойынша жалпы 7 гербарий жасалган. Онын, барлыгы 1935-1956 жылдарда жиналган eсiмдiктер. Жиналган зерттеу объектшершщ непзп коллекторлары
Н.В.Павлов, Н.И.Рубцов, А.Дмитриева, А.Оразова, Л.Гвоздева болды.
Сортацды цистанхе кэстшшк массивтертщ рациональдыпайдалану усынымдары.Шиюзатты ^□мд^^н, жер усп жэне жер асты белжтерЦ гулдену кезецшде, сэуiрдiн, екiншi онкундтнен бастап жинай бастайды, жиналган учаскеде гулдену улгшершщ кем дегенде 25-30% - ын тукымдык жацару ушш калдыру усынылады. 6сiмдiктердi жинау тек колмен табиги жагдайда, курекпен казу аркылы усынылады. 6сiмдiктi алып тастаганнан кейiн, калыптаскан шуцкырларды казып, оларды топырак бетiмен тегiстеу керек. Копаларды жырту аркылы механикаландырылган жинауга жол бершмейд^ eйткенi цистанхе сексеушдщ тамырына паразит етедi, сондыктан Chenopodiaceae тукымнан шыккан eсiмдiктердiн, тамыр ЖYЙесi закымдалуы MYMкiн. Бул кейiннен сексеушдердщ жойылуына экелуi MYмкiн. Казылган eсiмдiктер кумнан шайкалады, тез жуылады, бойымен кеалш, ашык ауада келецкеде немесе шатыр астында кептiрiлiп, матага немесе кдгазга калыцдыгы 5-10 см кабаты койылады. 6сiмдiктер сынгыш болган кезде кептру токтатылады. ТYPДiц табиги популяциясын сактау максатында пайдаланылган массивтерде шикiзатты кайта дайындауды 4-5 жылдык Yзiлiстен кешн гана -"тыныгу" ЖYргiзу усынылады.Цистанхе шикiзатын накты аумакта кайта дайындауды ресурстык тексеру нэтижесiнде жасалган корытынды негiзiнде гана ЖYргiзiледi.
Цорытынды. Осылайша, Балкаш мацында бул TYPДiц шиюзат базасыныц болуы жэне осы аймакта таралуыныц аныкталган ерекшелiктерi
Казакстанныц тамак жэне фармацевтика eнеркэсiбiнде пайдалану Yшiн, сондай-ак iшкi пайдалану жэне экспортка шыгару мацыздылыгымен аса перспективалы етедь Цистанхенщ кэсiпшiлiк алкаптарын пайдалану аркасында эр TYрлi шайлар мен фитопрепараттардыц курамы тецдеспршген жэне туракты болып келедi. Мунда жыл сайын ЖYздеген тонна кептiрiлген шикiзат eцделедi, ол бYкiл элемде биологиялык активтi косындылар дайындау Yшiн кунды шикiзат, дэрьдэрмек, косметикалык eнiмдер ретiнде де сураныска ие.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Кекенов М.К., С.М. Эдекенов, КД Рахымов, Э.И. Исамбаев, Б.Н. Сауранбаев. Каза;станнын, дэрiлiк есiмдiктерi жэне онын, ;олданылуы. Алматы «Гылым»-1998, - 22 бет.
2 Байтенов М.С. Флора Казахстана Родовой комплекс флоры. Том 2 .- Алматы, 2001.-279с.
3 Исабаев С.О. Эколого-биологические особенности цистанхе сомнительной (Cistanche ambigua Hoffmgyet Link) саксаульных лесов пустыни Мойынкум: автореф. дис...канд. биол. наук. - Алматы: 2010. - 22с .
4 Сарсенбаев К.Н., Исабаев C.O., Колосова Н.Г. Новое полезное растение флоры Казахстана - цистанхе сомнительная // Современное экологическое состояние Приаралья, перспективы решения проблем: мат. международной научной конференции. -Кызылорда, 2011. - С. 195-200.
5 Флора Казахстана. - Т.8. - Алма-Ата, 1956-1966. - С. 151 .
6 Гемеджиева Н.Г., Ермозанова М.К., Арысбаева Р.Б. Выявление особенностей распространения цистанхе солончаковой в Южном Прибалхашье// Известия НАН РК, Серия Биологическая и медицинская. №1(295), 2013. - С.10-17.
7 Гемеджиева Н.Г., Л.М.Грудзинская, Ж.Ж.Каржаубекова, Н.В.Курбатова Ресурсная характеристика хозяственно ценных растений Прибалхашья.-Алматы,2017.- 125 с.
8 Гемеджиева Н.Г., Л.М. Грудзинская, Ж.Ж. Каржаубекова, Н.В.Курбатова Ресурсная характеристика хозяственно ценных растений Прибалхашья.-Алматы, 2017.- 126 с.
2
2
1 Kekenov M.K., S.M. 9dekenov, KD. Rahymov, 9.I. Isambaev, B.N. Sauranbaev. Kaza;stannyH, darilik esimdikteri zhane onyH, ;oldanyluy. Almaty «Fylym»-1998, - 22 bet.
2 Bajtenov M.S. Flora Kazahstana Rodovoj kompleks flory. Tom 2 .- Almaty, 2001.-279s.
3 Isabaev S.O. Jekologo-biologicheskie osobennosti cistanhe somnitel'noj (Cistanche ambigua Hoffmgyet Link) saksaul'nyh lesov pustyni Mojynkum: avtoref. dis...kand. biol. nauk. - Almaty: 2010. - 22s .
4 Sarsenbaev K.N., Isabaev C.O., Kolosova N.G. Novoe poleznoe rastenie flory Kazahstana - cistanhe somnitel'naja // Sovremennoe jekologicheskoe sostojanie Priaral'ja, perspektivy reshenija problem: mat. mezhdunarodnoj nauchnoj konferencii. - Kyzylorda, 2011. - S. 195-200.
ВЕСТНИК КАЗНМУ #1-2021
5 Flora Kazahstana. - T.8. - Alma-Ata, 1956-1966. - S. 151
6 Gemedzhieva N.G., Ermozanova M.K., Arysbaeva R.B. Vyjavlenie osobennostej rasprostranenija cistanhe solonchakovoj v Juzhnom Pribalhash'e// Izvestija NAN RK, Cerija Biologicheskaja i medicinskaja. №1(295), 2013. -S.10-17.
7 Gemedzhieva N.G., L.M.Grudzinskaja, Zh.Zh.Karzhaubekova, N.V.Kurbatova Resursnaja harakteristika hozjastvenno cennyh rastenij Pribalhash'ja.-Almaty,2017.- 125 s.
8 Gemedzhieva N.G., L.M. Grudzinskaja, Zh.Zh. Karzhaubekova, N.V.Kurbatova Resursnaja harakteristika hozjastvenno cennyh rastenij Pribalhash'ja.-Almaty, 2017.- 126 s.
1Д.К. Айдарбаева, !А.Ж. Жаркынбек
1 Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г. Алматы, Казахстан
ЭТНОБОТАНИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ПЕРСПЕКТИВНОГО ЛЕКАРСТВЕННОГО РАСТЕНИЯ CISTANCHE SALSA (С.А.
МЕУ.) G. BECK
Резюме. В статье рассматриваются биологические и экологические особенности цистанхе, а также предусматривается этноботанические исследования, рекомендации по рациональному использованию. Выявлены некоторые значения ^ШпФе, которое произрастает в Казахстане. Определена область использования в народной медицине цистанхе из семейства ОгоЬапФасеае. В исследовании показана роль цистанхе, как растения с широким спектром фармакологических свойств. Проведен анализ маршрутно-рекогносцировочных исследований
популяции цистанхе, определены распределение, запасы и объемы ежегодных заготовок по основным
расположенным флористическим районам. Проведен расчет среднего суммарного объема заготовок сырья, собранных в Прибалхашье Алматинской области. В настоящее время в результате глобального потепления климатические условия меняются, и многие виды растений вымирают. Поэтому защита и эффективное использование растений является одной из самых актуальных проблем. Также важно изучить цистанхе, используемый в народной медицине как лекарственное растение.
Ключевые слова: сырье, ^ШпФе, лекарственные растения, этноботанические исследования, фитопрепарат, ресурс, заготовка.
!D.K. Aidarbayeva, !A.Zh. Zharkynbek
1Kazakh national pedagogical university named after Abai, Almaty, Kazakhstan
ETHNOBOTANICAL RESEARCH OF THE PERSPECTIVE MEDICINAL PLANT OFCISTANCHE SALSA (С.А. МЕУ.) G. BECK
Resume. The article discusses the biological and ecological features of cistanche, as well as provides for ethnobotanical research, recommendations for rational use. Some values of Cistanche, which grows in Kazakhstan, are revealed. The scope of use in folk medicine of cistanha from the family Orobanchaceae is determined. The study shows the role of cistanche as a plant with a wide range of pharmacological properties. Conducted analysis of route-reconnaissance studies of cisterna populations, determined the distribution, stock and volumes of annual preparations for the main
floristic areas. Calculated the average total volume of raw materials collected in the Balkhash region of Almaty region. As a result of global warming, climatic conditions are changing and many plant species are dying. Therefore, the protection and efficient use of plants is one of the most pressing problems. It is also important to study the tanks used in folk medicine as a medicinal plant. Keywords: raw materials, Cistanche, medicinal plants, ethnobotanical research, phytopreparation, resource, blank.
