Научная статья на тему 'СУД ҲОКИМИЯТИНИНГ ДАВЛАТ ИЖТИМОИЙ ФУНКЦИЯСИНИ АМАЛГА ОШИРИШДАГИ ИШТИРОКИ'

СУД ҲОКИМИЯТИНИНГ ДАВЛАТ ИЖТИМОИЙ ФУНКЦИЯСИНИ АМАЛГА ОШИРИШДАГИ ИШТИРОКИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
184
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
суд / ҳокимият / ҳуқуқ / ижтимоий функция / ислоҳот / мансабдор шахс / фуқаро / ҳуқуқий онг / ҳуқуқий маданият.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Умиджон Абдимуратович Қодиров

Мақолада мамлакатимизда суд-ҳуқуқ соҳасида амалга оширилаѐтган ислоҳотлар ѐритилган. Шунингдек суд ҳокимиятининг давлат ижтимоий функциясини амалга оширишдаги фаолияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУД ҲОКИМИЯТИНИНГ ДАВЛАТ ИЖТИМОИЙ ФУНКЦИЯСИНИ АМАЛГА ОШИРИШДАГИ ИШТИРОКИ»

СУД ХОКИМИЯТИНИНГ ДАВЛАТ ИЖТИМОИЙ ФУНКЦИЯСИНИ АМАЛГА ОШИРИШДАГИ ИШТИРОКИ

Умиджон Абдимуратович ^одиров

Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси Магистратура Хукукий фанлар кафедраси бошлиги, юридик фанлари номзоди, доцент

АННОТАЦИЯ

Маколада мамлакатимизда суд-хукук сохасида амалга оширилаётган ислохотлар ёритилган. Шунингдек суд хокимиятининг давлат ижтимоий функциясини амалга оширишдаги фаолияти очиб берилган.

Калит сузлар: суд, хокимият, хукук, ижтимоий функция, ислохот, мансабдор шахс, фукаро, хукукий онг, хукукий маданият.

КИРИШ

Суд-хукук сохасида амалга оширилаётган кенг камровли ишлар натижасида мустакиллик йилларида судларга фукароларнинг муносабати тубдан узгара бошлади. Суд-хукук сохасидаги ислохотлар жадал давом этаётганлиги ва тобора чукурлашиб бораётганлиги судлар фаолиятидаги инсонпарварлик ва демократияни кучайишига, уларнинг фукаролар хукук ва эркинликларини химоя килиш буйича ваколатларининг янада кенгайишига олиб келмокдаки, буларнинг барчаси жамиятимизда суд хокимияти нуфузининг ортишига сабаб булмокда.

Академик А.Х.Саидов кайд этганидек: "Инсон хукуклари билан боглик булган муаммоларнинг биринчи уринга куйилиши маънавий маданият ва ахлокда улкан туб узгаришлар юз берганидан далолат беради. Бизда бу жараён миллий мустакиллик ва маънавий янгиланиш гояси багридан усиб чикмокда. Бу гоя узида цивилизация ва тараккиётнинг сиёсий, иктисодий, ижтимоий-маданий муаммоларни мамлакат ичкарисида хам, глобал, яъни дунё микёсида хам хал этилишида инсоннинг реал иштироки зарурлигига таянади" .

Амалга оширилаётган суд-хукук ислохотлари фукароларнинг хукукий онги ва ижтимоий-сиёсий фаоллигини юксалтириш билан бирга уларнинг судларга турли сохадаги уз хукуклари химояси юзасидан мурожаатлари ортишига хам олиб келди. Судларга фукаролар мурожаатлари хажмининг кескин ортиши ва аризалар хажмининг кенгайиб бораётганлиги суд-хукук ислохотларининг яна бир йуналиши судларнинг ихтисослашуви жараёнларини жадаллашувига сабаб булди.

Умуман олганда, юкоридаги натижалар мустакилликнинг дастлабки кунлариданок суд-хукук ислохотларига, мустакил суд хокимиятининг карор топиши ва ривожланишига фавкулодда катта ахамият берилаётганлигининг самарасидир. Дархакикат, профессор М.Х,.Рустамбоев хакли равишда эътироф этиб утганидек: "Узбекистон Республикасида суд-хукук ислохотлари концептуал коидаларининг амалга оширилиш жараёнининг тахлили сунгги йилларда суд хокимиятини давлат хокимиятининг уз ваколатларидан инсон ва фукаро хукук хамда эркинликларини, конституциявий тузумни, корхоналар, муассасалар хамда ташкилотлар хукуклари ва конун билан мухофаза этиладиган манфаатларини химоялаш максадида фойдаланадиган мустакил, буйсунмас ва кучли тармоги сифатида карор топтириш буйича катъий чоралар курилганидан далолат бермокда. Хукукдй давлатда суд хокимияти давлатчиликнинг хакикий асоси, жамиятда тинчлик ва осойишталикни, хукук-тартиботни ва баркарорликни таъминловчи институт хисобланади" .

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Л.Ф.Кашинскаянинг фикрича: "Янги жамият, демократик хукукий давлат барпо этилар экан, Узбекистон учун узининг миллий давлатчилигига жавоб берадиган ижтимоий, иктисодий, маънавий камолот ва тараккиёт йулини белгилаш, фукаролар хукук ва эркинликларининг кафолатланиши, миллий кадриятлар ва маданиятимизнинг кайта тикланиши, инсоннинг маънавий, ахлокий баркамоллигини таъминлаш керак булади. Ана шу талабларни амалга оширишда суд хокимиятининг ахамияти бекиёсдир. Шунинг учун хам Узбекистон Республикаси Конституциясида суд хокимиятига махсус боб ажратилган, бунда одил судловнинг асосий коидалари, суд хокимияти тузилиши ва унинг фаолиятига оид демократик принциплар ёритилган" .

Давлат механизмининг конун чикарувчи ва ижро этувчи тармоклари факат уз функциялари билан шугулланадиган булмагунича хамда суд хокимиятининг фаолият курсатиш шартлари аник кафолатланмагунча инсоннинг ижтимоий хукуклари хам, бошка хукуклари хам реал равишда амалга ошиш кафолатига эга була олмайди.

Суд иш юритувини тартибга солувчи конституциявий нормалар Узбекистон Республикасида суд хокимияти фаолият курсатишининг конституциявий асосини ташкил этади. Шахснинг ижтимоий химояланганлигининг суд томонидан кафолатланиши сохасидаги имкониятларини кенгайтиради. Конституция коидалари уни инсон хукуклари тугрисидаги халкаро хужжатларда мустахкамлаб куйилган халкаро мезонларга

якинлаштиради. Бу биринчи навбатда, Узбекистон Республикасида одил судлов томонларнинг конун ва суд олдида тенглиги хамда суд процессининг тортишувлар асосида олиб борилиши лозимлиги тугрисидаги коидага тааллуклидир. Бу суд хокимияти фаолият курсатишининг сифат жихатидан янги боскичига чикишига имкон яратади.

Бу борада мамлакат Президенти Ш.М.Мирзиёев "Сунгги йилларда мамлакатимизда суд-хукук тизимини янада такомиллаштириш, фукаро ва тадбиркорларнинг хукук ва конуний манфаатларини ишончли химоя килиш чораларини кучайтириш, одил судловни самарали таъминлаш хамда судьялар хамжамияти ролини ошириш буйича изчил ишлар олиб борилмокда. Амалга оширилган ишлар натижасида одил судлов жараёнида инсон хукукларини химоя килиш даражаси янги боскичга чикди" - деб таъкидлаб утди.

Мамлакатимиз Конституциясига мувофик, инсон хукуклари масалалари барча даражадаги судлар, шу жумладан Олий суд томонидан хал этилиши мумкин. Олий суд ушбу сохадаги олий орган булиб, суд амалиёти устидан суд назоратини амалга оширади. Конституциявий суд эса "фукароларнинг конституциявий хукуклари ва эркинликлари бузилганлиги тугрисидаги шикоятлари ва судларнинг талаблари буйича маълум ишда кулланилган конуннинг Конституцияга канчалар мос келиши"ни текшириб чикади.

Конституцияга биноан, суд хокимияти мустакилдир, аммо унинг амалда шундай мустакил булиши учун тегишли шарт-шароитларни яратиш лозим. Судьялар узларини ноконуний тазйиклардан мустакил деб хис эта олишларига имкон яратадиган воситаларни куллаш мухимдир. Ушбу холатлар якин келажакда судларда ишларни куриш ва хал килиш янгича сифат касб этишига олиб келади.

Фукароларнинг ижтимоий хукуклари тугрисидаги масалаларни хал этишда фукаролик суд иш юритувининг йуналганлигига булган нуктаи назарларни узгартириш лозим. Анъанага кура, фукаролар хукуклари мухофазаси, давлатнинг конунийлик устидан назорат олиб бориши, ижтимоий муносабатлар химояси буйича оммавий-хукукий функциялар суд иш юритувининг ушбу булимига тегишлидир.

Бундан ташкари, фукаролик процесси келишувчиликни карор топтириш функциясини хам адо этиши лозим, яъни давлат томонидан тарафларга курсатиладиган тегишли хизмат булиши керак. Шу сабабли, бизнинг фикримизча, фукаролик процессида давлат мажбурловини куллашнинг ахамияти тобора камайиб, узаро ярашишлар, низоларнинг суд карори чикарилгунга кадар хал этилишининг ахамияти тобора ортиб боради.

HcnoxpTnapHH ^yKaponapHuHr h^thmohh xyKyKgapuHu aManra omupumga KaTTa pont yñHamura ca^apSap KunumHuHr SomKa Sup MyHanumu cyg Hm wpHTyBHHH TopTHmyBHHHHK, TOMOHnapHHHr TeHrauru Ba añScronuK пpeзyмпцнacн пpннцнппapн SyñuHa KañTa Kypumgup. By энgн um SyñuHa ganunnap HHFumHHHr acocuñ 3axMara TOMOHnap 3uMMacura WKnaTunumuHH aHraaTagu. Akc xonga, cyg xyggu aBBanrugeK aManga ^a^aT anönoB ^yH^uacuHu öa^apaBepagu.

MYXOKAMA BA HATH^A^AP

Y36eKucTOH PecnySnuKacuHuHr "OyKaponapHuHr Mypo^aaraapu тyFpнcнga"rн ^OHyHu KaSyn KunuHran, uhcoh xyKyKnapu xuMoacu coxacugaru a^Bon SupMyHna y3rapgu. By KoHyH ^yKaponapHu, SupuHnu HaBÖaTga, u^po этyвнн xoKuMu^THuHr FaHpuxyKyKuH xapaKaraapugaH xuMoa KunumHuHr acocuñ Ka^onara Syngu xaMga SyHgañ xapaKaraapHu Ha3opaT Kunum Ba Saxonamra umkoh apaTgu. Ammo SyHga u^po этyвнн xoKuMuaTHuHr uhcoh xyKyKnapuHu xuMoa Kunum Sopacugaru uM^HuaTnapu acno KaMañraHu ñyK. AKcuHna, KoHyHga ^yKaponapHuHr muKoaT SunaH u^po этyвнн xoKuMuaTHuHr WKopu ннcтaнцнacнra Mypo^aaT Kunumu, muKoaTu KpHgupunMaca, cygra эмac, Sarau u^po этyвнн xoKuMuaTHuHr WKopu ннcтaнцнacнra xaM "muKoaT Kunum xyKyKu" кoнcтнтyцнaвнн gapa^aga MycTaxKaMnaS KyHungu.

By xaKuKaTgaH xaM "muKoaT xyKyKugup". ^yHKu muKoaT MyHanTupunraH tomoh yHra ^bboS Sepumra Ma^Syp Synagu. By xyKyK KoHyHnunuKga SaTa^cun pacMuHnamTupunraH MaMnaKaraapga yHra ^aBoSHuHr maKrnapu Ha3apga TyranraH SynuS, muKoaT HyHaTrapunraH tomoh 3uMMacura Sup KaTop Ma^SypuaTnap WKnaranraH Ba ynapHu aManra omupum ñynnapu KaTtuñ SenrunaS KyñunraH.

Arap ^yKapo KaHgañgup gaBnaT opraHu eKu yзннн y3u SomKapum opraHu, SupoHTa ^UCMOHUH eKu ropuguK maxc xyKyK^apuHu Sy3gu geS xucoSnaca, y KoHyHra MyBo^uK cygra muKoaT SunaH Mypo^aaT Kunumu MyMKuH. ^yaugarunap myHgañ xapaKaraap cupacura Kupagu: maxcHuHr xyKyK Ba эpкннпнкпapннн SeBocuTa Sy3um; xyKyK Ba эpкннпнкпapнннr aManra omupunumura TycKuHnuK Kunum; maxcHuHr 3uMMacura HOKO^HUH Tap3ga KaHgañgup Ma^Sypuaraap WKnam eKu yHu HoKoHyHuñ ^aBoSrapnuKKa TopTum.

KoHyH aMan KunumuHuHr Mamuja Ba gaBpuñ nerapanapuHu Senrunam xaM MyxuM axaMuaT KacS этagн. Cygnap KypuS HuKunaeTraH muKoaTnapHu Ma3MyH ^uxargaH y eKu Sy Typra SynuS yTupMacgaH KypuS nuKaBepagunap, ^aKaT Кoнcтнтyцнaвнн cyg BaKonaTura TaannyKnu MacananapruHa uctucho Synumu MyMKuH, atHu nuKapunraH Kapop eKu aManra omupunraH xapaKaTHuHr KaHnanap

конституциявий эканлиги масаласи Конституциявий суднинг иш юритувига тааллуклидир.

^онунда белгиланганидек, масаланинг мохияти буйича суд томонидан кабул килинган карорнинг ижро этилиши мамлакат худудидаги барча давлат органлари учун мажбурийдир. Ушбу коида хамда ушбу конун хужжати узининг мазмун-мохияти билан ижро этувчи хокимият томонидан кабул килинган хар кандай карор устидан судда низолашиш имконини яратади, бунда иш хатто уша ижро этувчи хокимият органининг ваколатлари тугатилишига хам бориб етиши мумкин. Бу коида хукукий ижтимоий давлатнинг зарурий шартидир.

Шундай килиб, хозирги вактда жамиятимиздаги хукукни мухофаза килиш сохасида суднинг урни ва ролини узгартиришнинг асосий йуналишлари белгилаб куйилган булиб, конунчилик базаси шунга мослаштирилмокда. Аммо бу хол ушбу узгаришларни амалга ошириш учун барча шарт-шароитлар мавжуд деган маънони англатмайди.

Судга ишонмаслик ва судга мурожаат килишнинг одат тусига кирмаганлиги муаммоси хам гоят ташвишлидир, шу сабабдан булса керак, судда курилаётган ишлар орасида ижтимоий химояга оид шикоятлар жуда камчиликни ташкил этади.

Судда куриб чикилаётган ишлар руйхати хам тематик жихатдан нихоятда тор. Улар асосан мехнат низолари булиб, ижтимоий-иктисодий хукуклар химоясига тааллуклидир. Улар конун билан тартибга солинган хамда бу борада катта тажриба мавжуд.

Конституцияда мустахкамлаб куйилган ижтимоий-иктисодий хукуклардан яна бири - турар жой хукуки бузилганда судга мурожаат килиш хукукидир. Турар жойдан кучириб юбориш, фукароларнинг алохида гурухларига навбатсиз турар жой бериш борасидаги муаммолари шулар жумласидандир.

Шахснинг ижтимоий химоясини таъминлаш масалаларида Конституциявий суднинг роли унинг фаолияти йуналтирилганлигининг узига хослиги билан белгиланади. Зеро, юкорида таъкидлаганимиздек, Конституциявий суднинг фаолияти Конституция билан Узбекистон Республикаси конунлари уртасидаги узаро муносабатларни аниклашга йуналтирилгандир.

Фукароларнинг Узбекистон Республикаси Конституциясида тан олинган хукуклари ва конуний манфаатларини химоя килиш Конституциявий суднинг асосий максадларидан биридир. Конституциявий суд Узбекистон Республикаси Конституцияси билан Узбекистон Республикаси конунлари уртасидаги узаро

муносабатлар, Узбекистон Республикаси конунларининг хукукни куллаш амалиётининг халкаро шартномалар ва норматив хужжатларнинг Конституцияга мослиги тугрисидаги ишларни куриб чикиш йули билан ижтимоий сохада хам суд хокимиятини амалга оширади.

Ижтимоий химояга алокадор булган ишларнинг асосий кисми хукукни куллаш амалиёти билан хам боглик булганлиги боис, Конституциявий суд фаолиятининг айнан мана шу томонига эътибор каратайлик. Узбекистон Республикасининг "Конституциявий суд тугрисида"ги ^онунига мувофик, хукукни куллаш амалиётининг Конституцияга канчалар мослиги тугрисидаги ишларни куриб чикиш узларининг асосий хукуклари ва конуний манфаатлари конуний кучга кирган суд карори билан бузилган деб хисоблайдиган фукаролар, чет эл фукаролари, фукаролиги булмаган шахслар хамда юридик шахсларнинг индивидуал шикоятлари асосида амалга оширилади. Конституциявий суд иш юритувининг узига хослиги шундаки, аслида у кабул килинган карорларни ёки хукукни куллаш амалиётининг одатланишини юзага келтиришга кодир булган карорларнигина куриб чикади.

Бу ерда куриб чикиладиган ишларнинг асосий кисми ижро этувчи хокимиятнинг норматив хужжатлари Конституцияга канчалик мослигини, Конституция билан конунлар ва Президент фармонлари уртасидаги узаро муносабатлар тугрисида хулоса бериш максадида амалга оширилади.

Конституциявий суд фукароларнинг бир катор индивидуал шикоятларини куриб чикиши ва куйидагиларга нисбатан хукукни куллаш амалиётини гайриконституциявий деб топиши лозим: прокурор санкцияси билан эгаллаб турган турар жойидан кучириб юборилган шахсларнинг прокурор санкцияси устидан шикоят килиш хукуки, ишдан ноконуний бушатилган алохида тоифага мансуб булган давлат хизматчиларини ишга кайта тикланганда уларга етказилган зарарни коплаш масаласи.

Шу уринда мамлакатимизда суд-хукук тизимини ислох килишда хали ечимини кутиб турган жиддий муаммолар борлигини хам инкор этиб булмаслигига эътиборни каратамиз. Чунончи, мамлакат Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек: "Суд химоясини таъминлашдаги ортикча бюрократик тусиклар сакланиб колаётганлиги, суд карорларини кайта куришнинг бир-бирини такрорловчи боскичлари мавжудлиги, инвесторлар хукукларининг суд химоясида булиши етарли даражада ташкил этилмаганлиги ва бошка бир катор камчиликлар суд органларининг амалдаги тузилишини замон талаблари ва халкаро стандартларга мувофик кайта куриб чикишни такозо этмокда." .

Кискаси, суд-хукук сохасида юртимизда амалга оширилаётган ислохотлар жараёнида судларнинг ижро этувчи хокимиятдан мустакиллигини тула таъминлаш, судлар ихтисослашувини кенгайтириш, давлат органлари фаолияти устидан суд назоратини янада кучайтириш, судларни малакали, энг мухими - уз маънавий-ахлокий фазилатларига кура мустакиллигимизни янада мустахкамлашга, фукаролар хукук ва эркинликларини химоя килишга бел боглаган ватанпарвар мутахассис-кадрлар билан таъминлаш ишлари давом эттирилмоги хаётий заруратдир.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтадиган булсак, хукукий давлат хокимият ваколатларининг булинишисиз амалга ошиши мумкин эмаслиги аник. Чунки хозирги хукукий давлат шунчаки расман конунийликни эмас, балки инсон шахсининг олий кадрият сифатида тан олиш ва тула кабул килишга асосланган хамда унинг намоён булишига хизмат киладиган тузилмани таркиб топтирувчи муассасалар томонидан кафолатланадиган адолатни таъминлашга хам даъват этилгандир. Шунинг учун хам юкорида куриб утганимиздек, мустакиллик туфайли мамлакатимизда хокимиятнинг конун чикарувчи, ижро этувчи ва суд хокимиятларига булиниши конун билан мустахкамлаб куйилди. Зотан, уларнинг хар бирида авторитаризм ва тоталитаризм куринишларини истисно этувчи чинакам демократик нормалар хамда тартиботлар хукукий асосда белгилаб куйилганлиги билан алохида ахамият касб этади.

REFERENCES

1. Саидов А.Х. Права человека: единиство общечелевеческого и национального. Сборник международных договоров и законов Республики Узбекистан. Т. I. - Т.: Шарк. - С. 13.

2. Рустамбаев M.X. Современное состояние и перспективные задачи судебно-правовой реформы в Республике Узбекистан: Материалы международного симпозиума «Традиционное право Узбекистана и Японии». -Т.: 2002. - С. 10.

3. Каранг: Кашинская Л.Ф. Инсон хукуклари. Укув кулланма. - Т.: Узбекистон, 1997. - Б. 173.

4. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг "Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ПФ-6034-сон фармони. Халк сузи. 2020 йил 25 июль.

5. Каранг: Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг "Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ПФ-6034-сон фармони. Халк сузи. 2020 йил 25 июль.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.