Научная статья на тему 'СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО НОРМИРОВАНИЯ (ИСТОРИКО-ПРАВОВОЙ АНАЛИЗ)'

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО НОРМИРОВАНИЯ (ИСТОРИКО-ПРАВОВОЙ АНАЛИЗ) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
123
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
экологический норматив / экологический стандарт / эколгический сертификат / экологическое нормирование / лимит / квота. / environmental standard / environmental valuation. Types of environmental standards / limits the impact on nature / quotas and limits.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Нариман Ражабов

в данной статье анализируются вопросы дальнейшего совершенствования системы экологического нормирования, а также перспективы его развития. При этом особое внимание уделено на такой важный вопрос как особенности и этапы развития системы экологического нормирования. Автор анализирует национальную и международную научную литературу, а также опыт развитых стран в сфере экологического нормирования. Данный вопрос рассматривается в историко-правовом, теоретико-научном аспекте, а танже обосновываются авторские предложения.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CURRENT STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF ENVIRONMENTAL REGULATORY SYSTEM (HISTORICAL AND LEGAL ANALYSIS)

In this article analyzes the issues of further improving ecological standardization system, with special attention paid to the important question of how the procedure for establishing environmental standards. This issue is discussed in the historical and legal, theoretical and scientific aspect, and justifies the author's suggestions.

Текст научной работы на тему «СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО НОРМИРОВАНИЯ (ИСТОРИКО-ПРАВОВОЙ АНАЛИЗ)»

Review of law sciences

Q-------------- |

- Д^

Nariman Rajabov,

Docent of Tashkent State University of Law, Candidate of law

CURRENT STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF ENVIRONMENTAL REGULATORY SYSTEM (HISTORICAL AND LEGAL ANALYSIS)

Abstract: In this article analyzes the issues of further improving ecological standardization system, with special attention paid to the important question of how the procedure for establishing environmental standards. This issue is discussed in the historical and legal, theoretical and scientific aspect, and justifies the author's suggestions.

Key words: environmental standard, environmental valuation. Types of environmental standards, limits the impact on nature, quotas and limits.

Нариман Ражабов,

доцент Ташкентского государственного юридического университета, кандидат юридических наук

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО НОРМИРОВАНИЯ (ИСТОРИКО-ПРАВОВОЙ АНАЛИЗ)

Аннотация: в данной статье анализируются вопросы дальнейшего совершенствования системы экологического нормирования, а также перспективы его развития. При этом особое внимание уделено на такой важный вопрос как особенности и этапы развития системы экологического нормирования. Автор анализирует национальную и международную научную литературу, а также опыт развитых стран в сфере экологического нормирования. Данный вопрос рассматривается в историко-правовом, теоретико-научном аспекте, а танже обосновываются авторские предложения.

Ключевые слова: экологический норматив, экологический стандарт, эколгический сертификат, экологическое нормирование, лимит, квота.

Нариман Ражабов,

Тошкент давлат юридик университети доценти, юридик фанлари номзоди, n.rajabov@tsul .uz

ЭКОЛОГИК МЕЪЁРЛАШ ТИЗИМИНИНГ Х,ОЗИРГИ Х,ОЛАТИ ВА РИВОЖЛАНИШ ИСТИЦБОЛЛАРИ (ТАРИХИЙ-^УЦУЦИЙ ТА^ЛИЛ)

Аннотация: мацолада экологик меъёрлаштириш буйича цонунчиликнинг хозирги уолати уамда уни такомиллаштиришга оид масалалар тарихий-ууцуций, илмий-назарий нуцтаи назардан таулил этилган. Муаллиф томонидан экологик меъёрлаш тизимининг ривожланиш босцичлари барча даврлар доирасида, тарихий манбалар урганилган уолда, шу билан бирга, дунё мицёсида ривожланган давлатларнинг тажрибаси урганилган ва бу борада муаллифлик таклифлари ишлаб чицилган.

Калит сузлар: экологик меъёр, экологик стандарт, экологик сертификат, экологик меъёрлаштириш, лимит, квота.

Дунёда барча жамиятларинг бутун бир тадрижий ривожланиши шундан далолат берадики, инсонларнинг онгида маълум бир экологик билимларнинг тобора такомиллашиб бораётганлигини, жамият манфаатлари йулида табиат билан булган узаро муносабатларини тугри тартибга солишнинг хаётий зарурат эканлигини ички хис билан сезган холда англаганлари, колаверса, одамлар илк ибтидоий жамоа тузум даврларида хам барча кабилаларда эришилган тажрибалардан келиб чиккан холда мавжуд такик хамда чекловларга риоя килишганлиги, шу аснода ов килиш, балик овлаш, урмон ва худудлардан фойдаланиш коидалари аник (катъий) белгиланганлиги мухим ахамиячт касб этади.

Файласуф олимлар хам табиат билан жамият уртасидаги ижтимоий муносбатларнинг тартибга солиниши юзасидан турли карашларни билдириб утганликлари мухимдир. Чунончи, таникли файласуф олим В.Н.Лавриненко шундай ёзади: "Х,озирги пайтга келиб жамиятнинг табиатга таъсири ошиб бормокда, бу уз навбатида охирги юз йилликда илм-фан хамда техниканинг шиддат билан ривожланиши муносабати билан булмокда. Бунда инсоният зехни ёхуд идрокининг табиатнинг турли доираси ёки жабхаси - микро ва макро дунёга таъсирининг ошиб боришида намоён булмокда. Инсоният яшаш мухити кенг маънода инсоният акл-идрокининг фаол таъсири остидаги мухит - ноосфера (юнонча noos - акл, фахм, идрок)га айланиб бормокда. Шу аснода эса инсон яшаш мухити кайта-кайта кенгайиб, табиатга таъсир курсатиб бормокда"[1].

Шунингдек, атроф табиий мухитни мухофаза килиш зарурияти шарк алломалари таълимотларида хам узининг илмий-фалсафий, хукукий хамда бадиий ифодасини топган [2]. Маълумки, туркий халкларнинг энг кадимий маданий, маънавий ва маърифий ёдгорлиги хисобланмиш "Авесто"да хам атроф табиий мухитни мухофаза килишга алохида эътибор каратилган. Уша даврларда мавжуд турт унсур, яъни: ер, олов, сув ва хаво шундай эъзозланганки, хавони бузиш ёхуд ифлослантириш нафакат хайвон жасади, балки одам жасадини ерга кумиш, сувга окизиш, оловда ёкиш гунохи азим хисобланган. Зардуштийлик дини конунларида хам ер, олов, сув ва хавони ифлослантириш жиноят хисобланиб, бундай жиноятлар учун 400 камчи уриб жазолаганлар ёки содир этилган жиноят огиррок булса, гунохкор улим жазосига махкум этилган ёхуд бундай жиноят килганларни катта жарима эвазига афв этиш ёки кул сифатида улардан жамоат ишларида фойдаланиш масалаларини олий судья Заратуштра Оксоколлар Кенгаши вакиллари ва жамоанинг нуфузли аъзолари иштирокида бамаслахат адолатли конунлар асосида хал килганлигининг гувохи булишимиз мумкин [3].

^олаверса, сувни, хавони, тупрокни, хайвонот дунёсини авайлаб-асраш тугрисида мукаддас ^уръони Карим оятлари хамда пайгамбаримизнинг хадиси-шарифларида хам эътироф этилади [4]. Айникса, табиатга нисбатан окилона муносабатда булишнинг юксак намунаси буюк Амир Темур олиб борган сиёсатда хам кузга ташланиши мухимдир, яъни

"Яна амр этдимки, - деб ёзади буюк Сохибкирон Амир Темур "Темур тузуклари" асарида, - кимки бирон-бир сахрони обод килса ёки кориз (Урта Осиё ва Кавказнинг тог этакларидаги худудларда ер ости сувларини окизиб чикариш учун курилган иншоот) курса, ё бирон бог кукартирса, ёхуд бирон хароб булиб ётган ерни обод килса, биринчи йили ундан хеч нарса олмасинлар, иккинчи йили раият уз розилиги билан берганини олсинлар, учунчи йили (эса олик-солик) конун-коидасига мувофик хирож йигсинлар" [5]. Шу аснода атроф-табиий мухитни асраб авайлаш, етказилган зарарли хамда айбли килмишлар учун жавобгарликнинг белгиланиши бир неча минг йиллик тарихга эга эканлиги ахамиятлидир.

Юридик адабиётларда экологик меъёрлаш масаласига турли тарзда ёндашув мавжудлигига амин буламиз, чунончи турли олимларнинг экологик меъёрлаш институтининг атроф-мухит сифати нормативлари, табиатга нисбатан йул куйиладиган таъсир курсатиш нормативлари ва атроф-мухитни мухофаза килиш сохасидаги бошка нормативлар, шунингдек, давлат томонидан хужалик ва узга фаолиятни атроф-мухитга таъсирини давлат томонидан тартибга солиш максадида кулай атроф-мухит ва табиий экологик тизимларни устувор тарзда ривожланишини таъминлашни кафолатловчи атроф-мухитни мухофаза килиш сохасидаги норматив хужжатларини ишлаб чикиш, урнатиш сохасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи хукукий нормалар мажмуини ифодалашлари каби фикрлари хам мухим ахамиятга эга [6].

Аввало, экологик меъёрлашнинг ривожланиши хусусида бир мунча узига хос хусусиятлар мавжуд. Илмий адабиётларда, табиат-жамият тизимидаги кадимий-тарихий жараённи урганиш осон булиши максадида шартли равишда уч боскичга булинишининг гувохи буламиз хамда шу аснода, купгина мутахассис ва олимларнинг эътироф этишларича экологик меъёрлаш хам уз ривожланиш даврига хамда тарихига эга ва унинг ривожланиши учта боскични уз ичига олади.

Жумладан: биринчи босцич - тарихдан олдинга давр. Ушбу давр гигиеник меъёрлаштириш тизимида булган захарли моддаларнинг сувларда, хавода, озик овкат махсулотларида хамда тупрокда мавжудлиги билан боглик булиб, утган асрнинг 30-йилларида ривожлана бошлаган. Гигиеник меъёрлаштириш экологик меъёрлашнинг таянч ёхуд шунга ухшаш нуктаси булиб ривожланган. Ушбу экологик меъёрлаш тизими ривожига академик С.С. Шварц хамда Н.С. Строгановлар улкан хисса кушиб, экологик тизимни бахолашда антропоцентризм тамойили мазмунидаги базавий коидани ифодалаб берганлар.

Умуман олганда, академик С.С. Шварцни экологик меъёрлашнинг асосчиси дея аташ мумкин, гарчи унинг асарларида ушбу масалаланинг муаммолари замонавий талкин этилмаслигини куриш мумкин булса-да [7].

Иккинчи босцич назарий тадцщотлар даври булиб, унда меъёрлаштиришга оид муаммоларни уз олдига куйиш ва уларни хал этиш буйича турлича тарзда ёндашувларни юзага келтириш билан боглик ишларнинг амалга оширилишини куришимиз мумкин. Бунга В.Д.Федоров, А.П.Левич, Д.А. Криволуцкий, Ю.А. Израэль, Ю.Г. Пузаченко, А.М. Гродзинскийларнинг асарларида мустахкамланган илмий ёндашувларни мисол килиб келтириш мумкин. Чунончи, ушбу даврда экологик меъёрлаш тизимининг мукаммал тарзда ёйилган концепцияси пайдо була бошлайди, ушбу масала А.Д. Александрова ва О.Ф. Садыковнинг асарларида уз аксини топган.

Учинчи босцич - бу амалий жиуатдан ёндашув булиб, бунда экспериментал ишларни руёбга чикариш бошланган, жумладан экологик тизимда богликликни тахлил этиш буйича "улчовли микдор - самара" номли экпериментал ишлар амалга оширилган (таникли

onuMnap: ro.Ä. Hзpaэnb, A.M. OrenaHOB, A.^. ApMaHg, B.C. HuKonaeBcKuM, A.^. noKap«eBcKuM, H.r. EynraKOB Ba 6. acapnapuga y3 aKcuHH TonraH [8]).

^onaBepca, KynruHa aga6ueTnapga myHra yxmam Typnuna Kapamnap xaM MaB«ygnuruHH Ky3aTHm MyMKHH. Mucon TapuKacuga, TaHHKnu onHM M.M. PeguHaHHHr ^HKpuna, экоnогнк MetepnamTupumHHHr puBO«naHHm 6ocKunnapu KyMugaru ynTa 6ocKunga puBO«naHa 6omnaraH, «yMnagaH, öupunnu öoc^uh - TapuxuM, atHH aHtaHaBuM Tap3ga Ta6uHM pecypcnapgaH ^oMganaHHm «opuM этнnгaн gaBp. HyHOHHH, xo3upru KyHga MatnyM Ba Mamxyp '^KonoruK KOHyH" cu^araga KaguMru Eo6un gaBnaTH xyKMgopu XaMMypanu TOMOHHgaH apaTHnraH ypMOHMapHU Myxpfyaza ^nurn myzpucudazu KpwyH (3paMH3gaH aBBanru 1792-1750 Munnap)HH Mucon Kunu6 KenTHpumHMH3 MyMKHH. Ym6y KOHyHga ypMOHnapHH xaggaH TamKapu Kyn Kecum eKH Ho6yg KunraHnuK ynyH ynHM «a3ocu KaTtuM 6enrunaHraH.

fflyHHHrgeK, TaHHKnu ap6o6 runnoKpaTHHHr acapnapuga xaM unK MapoTa6a aTpo$-Myx,HT cu^aTH xaMga O3HK-OBKaT MaxcynoTnapuHHHr cu^aTH TyFpucHgarH ^HKpnap TanKHH KunuHraH ^paMH3gaH aBBanru 460-377 Munnap). ^yMnagaH, onuMHHHr "OyBnap, xaBO Ba ynKanap (xom) xaKHga"ru Mamxyp acapuga axonu amam xygygnapu exyg maxapnapga aTpo^-MyxHT KOMnoHeHTnapu xonaTHra xaM anoxuga эtтн6оp 6epunraH. fflyHHHrgeK, KapuMu6 400 Mun yTraHgaH KeMuH Phm ^aMnacy^H ПyкpeцнM KapHHHr "Amenap Ta6uaTH" HOMnu энцнкnопegнк acapuga ym6y экоnогнк Metepnam Macananapu epuTunraH.

fflyHHHrgeK, Э$нопнaga эpaмнзgaн aBBanru IV acpnapga "HopMagaH roKopu" (MetepgaH opthk) Tap3ga gape 6anuKnapu, Kymnap, eBBoMu xaMBOHnap 6unaH caBgo KunuHumu TaKHK^aHraH 6ynu6, roKopu tof TH3Manapu axonucu эca KopaMonnapHH yTnaTum (6oKum) xaMga ynap MaxcynnoTnapura KaMTa umnoB 6epunumu TaKHKnaHraH, 6yHga KyMu gape 6yMnapu axonucu ynyH KynaM Ba TO3a 6ynraH gape cyBnapuHHHr TO3anurH TatMHHnaHraH. An6aTra, cyHrpa EyroK Kapn 3aMOHHga (742-814 M.) ypMOHnapHH, ynapHHHr MaxcynoTnapuHH Myxo$a3a Kunum Ba acpa6-aBaMnam TyFpucHga Kupon ^apMOH^apu xaMga napnaMeHT geKperaapu Ka6yn KH^HHraH.

fflynap KaTopu KaguMru Mucpga yMyMaH Kypunum coxacuga aroHa 6up CTaHgapTga FumT umnaTunraH 6ynu6, yma gaBpgaru Maxcyc Ha3opaTHH aMangopnap FumTnapHHHr ynnaMHHH Ha3opaT KunumraH. ffly gaBpga xyHapMaHgnunuK coxacuga xaM MatnyM 6up aHgo3agaru MaTonapHHHr ynnaMH aroHa 6up xun Tap3ga KynnaHHna 6omnaHraH. ffly acHoga 6y THKyBHHnuK coxacuga xaM aroHa Tap3ga KynnaHuna 6omnaHraH [9].

1891 Munga ÄHrnuaga Ba 6omKa gaBnaTnapga cTaHgapT Tap3garu Bhtbopt yHMa HaKmu (groHM ynnaMnu) «opuM этнna 6omnaHraH. fflyHHHrgeK, 1846 Munga TepMaHHaga TeMup Myn H3H Ba BaroHnapHHHr unraKnapu ycKyHanapu 6up maKnra KenTupungu. 1970 Munga EBponaHHHr 6up KaTop gaBnaTnapuga FumTnapHHHr cTaHgapT ynnaMnapu ypHaTungu.

^agHMru Poccuaga Ta6uaTHH Myxo^a3a Kunum 6yMuHa unK HopMaTHB xyKyKuM aKTnapgaH 6upu ob KunumHH neKnam 6yMuHa xy««aT xuco6naHagu. Mucon ynyH, ^pocnaB MygpuM 3aMOHuga naMgo 6ynraH xaMga "Pyc xaKHKaTu" ge6 HOMnaHraH xy^^araap. Ym6y xy^^amapga Ha^aKaT 6apna Typgaru xaMBOHnap, 6anKH ypMOHnap Ba ynapgaru pecypcnapHHHr Myxo^a3acu xaM HHo6aTra onuHraH. fflyHHHrgeK, HBaH rpo3HuM 3aMOHHga KypuKxoHanapHH TamKHn этнm xaMga ynapHH gaBnaTHHHr MyxHM 6yFHHH Ba MyKaggac MynKH cu^aTHga Myxo^a3a Kunum Macananapura Karra эtтн6оp KapaTunraH.

fflyHHHrgeK, KaguMru Pyc gaBnaTHga, atHH 1645-1676 Munnapga ob Kunum KOuganapu, yHHHr MyggaTnapu xaMga yHra KyMunraH Typnu Tana6nap «opuM этнnгaнnнгн yma gaBpnapga xaM Ta6uaT HetMaTnapuHH acpa6-aBaMnamra «yga KaTTa эtтн6оp KapaTunraHnurugaH ganonaT

беради. Аммо уша даврларда меъёрлаштириш ва назорат масалалари ижобий тарзда хал этилмаган, яъни сифат ва сон жихатдан бахолаш, етказилган зарар микдорини аниклаш учун аник бир улчов бирликларининг мавжуд эмаслиги, турли хайвонот оламининг нобуд булиши ва йук булиб кетиши уша даврдаги вазиятнинг издан чикиши ачинарли холат эди.

Ушбу тарихий жараёнларда албатта конткрет тарзда экологик норматив меъёр мана бу дея олмаймиз, бирок юкорида кайд этилган тарихий хужжатларнинг мазмунида табиат ва унинг бойликларидан чекланган тарзда фойдаланиш хакида нормалар мавжуд эканлигининг гувохи булишимиз мумкин. Фикримизча, уша даврларда хам чегара ва меъёрлар табиат билан жамият уртасидаги муносабатларда урнатилиб, давлатнинг расмий хужжатларида уз аксини топгандир.

Шунингдек, албатта экологик меъёрлаштиришни ривожланишининг кейинги боскичи, яъни иккинчи босцич - хавода, сувларда, озик овкат махсулотларида хамда тупрокда мавжуд захарли моддаларни гигиеник жихатдан меъёрлаштиришнинг илмий асосланган тизимининг шаклланиши билан чамбарчас богликдир. Гигиеник меъёрлаш утган асрнинг 30-йилларида вужудга келган булиб, экологик меъёрлашнинг асосий таянч ёхуд бошланадиган нуктаси хисобланади. Экологик меъёрлаш тизимининг ривожланишига сезиларли даражада узининг муносиб хиссасини кушган гигиеник, токсикологик ва биолог олимлардан академик С.С. Шварц, Н.С. Строганов в.б.лар экологик тизимни бахолашда антропоцентризм тамойили, "яхши" биогеоценоз мезони турисидаги коидаларни яратганлар.

Ва нихоят учинчи босцич эса 70-йиллар охири ва 90-йиллар бошларидаги давр булиб, бу назарий тадкикотлар даври деб аталади. Бу давр таникли олимлар - В.Д. Федоров, А.П. Левич, Д.А. Криволуцкий, Ю.А. Израэль, Ю.Г. Пузаченко, А.М. Гродзинский, Н.Ф. Реймерс ва бошкаларнинг асарларида экологик меъёрлашга оид турли карашларнинг пайдо булганлиги билан тавсифланади. Шу даврда экологик меъёрлаш тизимининг гоятда кенг концепцияси вужудга келади ва А.Д. Александрова, О.Ф. Садыков, В.В. Дмитриев в.б. олимларнинг асарларида уз аксини топади [10].

Умуман олганда, экологик меъёрлашнинг ривожланиш тарихи аввало XIX аср охирларига бориб такалади хамда ушбу даврда илк маротаба саноат захарларининг бошлангич таъсири тугрисидаги маълумотлар асосида айрим бир токсик (захарли) моддаларнинг меъёрларини ишлаб чикиш таклиф этилган [11].

Шунингдек, 1920 йилларда собик Иттифокда илк маротаба дунё микёсида иш майдонларида ёхуд худудларида зарарли моддаларнинг йул куйиладиган даражадаги (Й^Д) тупланиши меъёри (экологик норматив) жорий этила бошланди. 1939 йилдан бошлаб эса санитар-гигиеник меъёрлаштириш буйича бир катор ишлар амалга оширила бошланган эди. Ичимлик сувларида зарарли моддаларнинг йул куйиладиган даражада тупланиш меъёрлари 1939 йили тасдикланган. Бирок хозирги даврга келиб кимёвий моддаларнинг икки мингдан ортик тури аникланган хамда уларнинг атроф табиий мухитга канчалик таъсир этиши хусусиятлари бахоланмаган ёхуд аникланмаган [12].

Илк нормативлар, яъни йул куйиладиган даражадаги меъёрлар 1938 йилда собик Иттифок Согликни саклаш вазирлигининг Давлат санитария инспекцияси томонидан тасдикланган булиб, шу пайтнинг узида сув ва сув хавзаларига окава сувларни окизиш буйича коидалар хам ишлаб чикилган. 1948 йилдан бошлаб эса сув ва сув хавзаларига захарли модддаларнинг йул куйиладиган даражадаги микдорлари нормативлари коидага кушимча тарзда расмий тарзда чоп этила бошланган эди. Атмосферада Й^Д меъёрларини ишлаб

чикиш 1949 йилдан бошланди. 1952 йилда ахоли яшаш жойларидаги атмосфера хавосида захарли моддалар тупланишининг Й^Д нормативлари хамда чикариб ташлашнинг Й^Д меъёрларини ишлаб чикиш буйича тузилган комиссия иши натижаларига кура Давлат санитария инспекцияси томонидан атмосферани ифлослантирувчи 40 дан ортик захарли моддани уз ичига олган Й^Д руйхати тасдикланди. 1955 йилда тебранишга оид хам тегишли меъёрлар кабул килинган хамда 1956 йилда шовкин буйича хам Й^Д меъёрлар урнатила бошланган. Ушбу нормативлар, аввало, мехнатга оид масаларни хал этишда ишлаб чикилиб, кейинчалик эса ахоли яшаш мухитлари буйича хам кулланила бошлаган эди. Ушбу нормативларни экологик меъёрлар сифатида кулланила бошланганлигининг асосий сабаби профессор Н.Лазарев бошчилигида гигиеник врачлар томонидан илмий одатга "геогигиена" терминини киритиш харакатлари бошланган эди, аммо ушбу термин узини окламади ва у илмий жамоатчилик томонидан умуман кулланилмади. 1980 йилларга келиб тупрокдаги зарарли моддаларнинг йул куйиладиган даражадаги тупланиш микдорларини жорий килинганлигининг гувохи булишимиз мумкин. Чунончи, баликчилик хужалиги сув хавзалари, урмон усимликлари учун атмосфера хавосининг тозалиги буйича, кишлок хужалигида фойдаланиладиган ер усти сувлари учун алохида шундай меъёрлар белгиланган.

Албатта, экологик меъёрлашнинг ухшаш тушунчаси МДХ, Парламентлараро Ассамблеяси томонидан 2006 йил 16 ноябрда 27-86 - сон билан кабул килинган Мустакил Давлатлар Х,амдустлиги иштирокчи давлатлар учун намунавий Экологик кодекснинг 1-моддасида келтириб утилган хамда у ерда инсон учун таъсирнинг меъёри хакида хам айтиб утилгандир. Унга кура экологик меъёрлаш - бу илмий асослантирилган мезонлар хамда атроф-мухитга ва инсонга йул куйиладиган даражада таъсир курсатиш меъёрларини, шунингдек, умумуслубий ёндашув тарзида экологик тизим ва унинг алохида компонентлари имкониятларини комплекс тарзда урганиш ва тахлил этиш асносида табиатдан фойдаланиш буйича меъёр ва коидаларни ишлаб чикиш ва жорий этишдир [13].

Ушбу фикрдан келиб чиккан холда экологик меъёрлашни амалга ошириш тизими куйидаги боскичларда амалга оширилиши мумкин: биринчи босцич - мавжуд экологик тизимнинг баркарорлигини бахолаш ёхуд инсонларнинг бундай таъсирларга нисбатан жавоби юзасидан тадкикотларни амалга ошириш; иккинчи босцич - атроф-мухитга хавфсиз булган даражаларни асослантириш, яъни узлаштирилиши, мослашувчанлик, зарарнинг микдори хамда зарарнинг камайтирилиши максадида таъсирнинг давомийлигини белгилаш; учинчи босцич - инсониятга хамда экологик тизимга таъсирнинг окибатларини прогнозлаш, яъни муайян далиллар асосида унинг кандай булишини, кандай кечишини ва окибатини олдиндан айтиб бериш; туртинчи босцич - натижаларни текширувдан, синовдан ёки мухокамадан утказиб тасдиклаш, маъкуллаш хамда уни хукукий жихатдан таъминлаш.

Экологик меъёрлаш тизимлари хорижий тажриба асосида инсонларнинг хужалик фаолияти чеклаб ёхуд тийилиб турилиши асносида хозирги кунларда ифлослантирганлик учун туловлар сингари асосий хукукий инструмент хисобланади. Х,али кам чикиндили ёки чикиндисиз технологиялар эришиб булмайдиган ёки иктисодий жихатдан максадга мувофик эмасликдан келиб чиккан холда ушбу инструментларни такомиллаштириш - бу атроф-мухитни мухофаза килиш ва инсон саломатлигини таъминлашнинг ягона бир усули хисобланади [14].

Шуни кайд этиш лозимки, Хитой давлатида мавжуд чикиндиларнинг пайдо булиши ва уларни жойлаштириш меъёрлаштирилмайди. Бунинг учун корхоналар чикиндилар микдорини чеклаш учун, биринчи навбатда, тоза энергияни куллаш, кам чикимли, юкори энергетик

самарадорлик мавжуд технологияни жорий килиш ва зарарли моддаларни кучсизлантиришга эътибор беришлари лозим булади. Шунингдек, мунтазам равишда атроф-мухитни ифлослантирувчи эскирган ишлаб чикариш ускуналари ва техникалари руйхати чоп этилиб келинади. Хитой Халк Республикасининг "^аттик чикиндилар билан ифлослантиришга карши кураш ва олдини олиш тугрисида"ги конуни 3, 28-моддасига кура ишлаб чикарувчилар бундай ускуна ва техникани ишлатишни тухтатиши лозим булади. Х,атто, бундай техникаларни сотиш, фойдаланишга бериш хамда уларни куллаш катъиян такикланади [15].

Маълумки, Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги ПФ-5863-сон Фармони билан тасдикланган 2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикасининг Атроф-мух,итни мух,офаза килиш Концепциясига мувофик, 2019 йил 1 ноябрдан бошлаб Давлат экология кумитасининг давлат инспекторлари окава сувларни жой рельефига ёки очик хавзаларга, шунингдек, коммунал канализация тизимига нормадан ортикча ёки рухсатсиз окизиш каби холатлар аникланганда тезкор назорат тадбирларини назорат органлари фаолиятини мувофиклаштирувчи ваколатли орган билан олдиндан келишмасдан, утказилган текширув хакида Текширувларни электрон руйхатга олиш ягона тизимида руйхатдан утказиш оркали текширув бошланган пайтдан бошлаб йигирма турт соат ичида ваколатли органни мажбурий равишда хабардор килган холда амалга ошириш тартиби белгилаб куйилди.

Умуман олганда, зарарли моддаларнинг йул куйиладиган микдорда тупланиши ва атроф-мухитга йул куйиладиган зарарли таъсир курсатиш меъёрлари хусусидаги дунёкараш купгина илмий жамоаттчилик томонидан мана бир мунча даврлар утиб танкид остига олиб келинмокда. Бирок бошка бир манбаларда ушбу мавзуга оид масалаларда асоссиз равишда ушбу тизимни корхоналарни саклаб колиш ва ривожланиши хамда улар фаолиятини экологик мотив асносида тухтатмасликнинг ягона йули эканлиги эътироф этилиб келинмокда [16].

Бундан ташкари, хозирда мамлакатимизда экологик нормативларни ишлаб чикиш тартиби узига хос тарзда амалга оширилиб келинмокда. Чунончи, Вазирлар Махкамасининг 2014 йил 21 январдаги 14-сонли карори билан тасдикланган низомга мувофик, экологик нормативлар лойихаларини ишлаб чикиш куйидаги боскичда амалга оширилади, жумладан, биринчи босцичда - ташламалар, окаваларнинг манбалари, чикиндиларнинг пайдо булиши ва жойлаштирилиши хатловдан утказилади, яъни ташламалар, окавалар, чикиндиларнинг пайдо булиши ва жойлаштирилиши параметрлари аникланади, нормативларини ишлаб чикиш учун бошлангич маълумотлар аникланади, ташкилотда фойдаланиладиган технологиялар ва материалларнинг экологик тавсифлари бахоланади в.б. Иккинчи босцичда эса ташламалар, окавалар, чикиндиларнинг пайдо булиши ва жойлаштирилишини нормалаш амалга оширилади.

Бундан ташкари, И.О.Красснова хам уз асарларида РФнинг Экологик кодексини яратиш буйича олиб борган тадкикотларига асосан куйидаги фикрларни эътироф этишининг гувохи булишимиз мумкин, яъни: "экологик кодекс лойихаси доирасида экологик меъёрларни урнатишнинг учта процедураси (тартиб)ни жорий килиш максадга мувофикдир. Биринчиси - умумий анъаналар доирасида шакллантирилади, албатта такомиллашган доирада хам ривожлана бошлайди хамда учта узаро алокада бир-бирига боглик жараёнларни камраб олади: булар - сув, тупрок, атмосфера хавоси сифати меъёрларини урнатиш; атроф-мухитга таъсир меъёрлари; чикариш, ташлаш меъёрлари. Иккинчиси эса - зарар келтирувчи, ифлослантирувчи йирик манбалар хисобланган

корхоналар анъанавий меъёрлашдан озод килиниб, зарарли таъсир учун алохида тарзда рухсатнома асосида фаолият олиб борадилар, яъни кискача килиб айтганда, комплекс тарзда зарарли таъсир учун факат битта рухсатнома оладилар. Учинчиси эса - унча зарарли булмаган таъсир курсатувчилар учун татби; этиладиган меъёрлаш, бунда ушбу субъектларга таъсир учун рухсатнома талаб этилмайди. Яъни бунда уларга нисбатан хеч кандай меъёрлар татби; этилмайди [17].

Шу билан бирга, атроф табиий мухит сифатини меъёрлаш ва бошка экологик меъёрлашни давлатнинг экологик бошкарув функциясига киритиш атроф-мухит ва тараккиёт буйича Рио-де-Жанейро декларациясининг 2-тамойилига мосдир. Унда шундай дейилади: "Давлатлар атроф-мухит сохасида самарадор конун хужжатларини кабул киладилар. Экологик андозалар, шунингдек, хужалик фаолиятининг максадлари ва устуворликлари атроф-мухит сохасидаги шароитни акс эттириши лоз им".

Жахон тажрибасига таянган холда таъкидлаш жоизки, танг ахволга олиб келувчи атроф-мухитга таъсир концепцияси бутун ер юзида антропоген таъсирни окилона чеклаш буйича мухим дастуриламал жуда кенг ривожлана бошлади [18]. БМТнинг ишчи кенгашида "Огир (кескин) таъсир" тушунчаси куйидагича талкин килинган, яъни: "замонавий билимларга мувофик атроф-мухитнинг узига хос ута таъсирчан (нозик) элементларига нисбатан ахамиятли зарарли таъсир килинишига олиб келмайдиган бир ёки бир нечта ифлослантирувчи моддалар таъсирининг микдорий бахоланиши" [19]. Шу аснода В.Н.Башкиннинг эътирофича: "огир (кескин) таъсир бу экологик тизим функцияси хамда тузилишини узок давомли давр мобайнида (50-100 йиллар) тиклаб булмайдиган даражадаги узгаришига олиб келмайдиган ифлослантирувчи моддаларнинг максимал даражада келиб тушишидир" [20].

Экологик меъёрлаш буйича хорижий тажрибага асосан атроф-мухит холати ва табиатдан фойдаланишни меъёрлаш тажрибаси жуда куп вакт мобайнида табиатни мухофаза килиш ва ишлаб чикариш тизими ривожланиши жараёнида вужудга келган талабдан катъи назар прецедент методи асосида шакллана бошлаган [21]. Мисол учун, Германияда DIN стандартлар тизимида экологик меъёрлаш яхлит тарзда амалга оширила бошланган. Ушбу давлат худудида ажратилган махсус майдончаларда доимий тарзда атроф-мухит холати тупрок, сувлар, атмосфера хавоси холати параметрлари асносида бахоланиб турилади. Шу аснода эса ушбу экологик меъёрларнинг амалда кулланилишига оид нормалар федерал ва худуд микёсида уларга риоя этилиши конун нормаларида уз аксини топганлиги мухим ахамиятга эгадир.

Шу билан бирга, Франциянинг экологик конунчилигида табиатдан фойдаланувчиларнинг давлат табиатни мухофаза килиш органлари билан узаро алокадорлигининг хукукий асослари катъий белгилаб куйилгандир. Экологик меъёрларни ишлаб чикиш, тасдиклаш хамда уларни куллаш тартиби хукумат микёсидаги органлар зиммасига юклатилган. Албатта барча экологик нормативлар хамда уларни куллаш тартиби Атроф-мухит вазирлигининг куйи ташкилотларга юбориладиган тегишли фармойиши асосида жорий килинади хамда барча куйи худудий департамент бошликлари томонидан бажарилиши мажбурий булади [22].

Хитойда 1973-2013 йиллар мобайнида табиатга зарарли моддалар ва микроорганизмларни чикариш ва ташлаш лимитлари уша моддаларни ташлашни боскичма-боскич камайтирувчи режага мувофик кулланилиб келинган. Бу эса уз навбатида табиий объектларнинг фактик жихатдан ифлосланишига олиб келди. Натижада 2013 йилда Хитойнинг "Атроф-мухитни мухофаза килиш тугрисида"ги конунида ушбу лимитлар бекор

килинган. Чунончи, ХХР Экология ва атроф-мухит вазирлиги ЙДД таъсир ва бошка Й^Дни меъёридан ошиб кетганлиги натижасида хужалик ва узга фаолиятни чеклаш ва бекор килиши лозим булиб колди [15].

Маълумки, хозирда мамлакат иктисодиётининг барча тармокларига энг янги, илгор, инновацион жихатдан макбул янги технологияларни жорий килиш хамда бу билан албатта, биринчи навбатда атроф-мухит масаласини хал этиш хар бир давлат олдида турган улкан вазифалардан бири хисобланади. Х,орижий тажрибани урганиш давомида шу нарсага амин булдикки, Россия Федерациясининг экологик меъёрлаш тизими юзасидан хозирги замонавий ёндашуви бошка давлатлар тажрибасига караганда бир мунча макбул хисобланади. Чунончи, РФнинг экологик меъёрлаш тизимини такомиллатириш борасида аввало конунчилик нормаларининг такомиллаштирилиши юзасидан анча муваффакиятларга эришилмокда. Яъни, экологик меъёрлаш тизими атроф-мухитга зарарли таъсир курсатувчи объект тоифасидан хамда технологик нормативлар, йул куйиладиган таъсир меъёрлари хамда вактинчалик ташлаш ва чикариш меъёрларидан катъий назар табакаланади [24].

Шу аснода куйидаги хулосага келишимиз мумкин, яъни амалдаги атроф табиий мухитни мухофаза килиш сохасидаги конунчиликка мамлакатимиздаги барча йирик корхоналар якин келажакда мажбурий равишда уз ишлаб чикариш жараёнларига энг яхши илгор технологияларни жорий килиш чора-тадбирларини амалга оширишлари лозимлиги тугрисида нормани киритиш зарурдир. Бирок мазкур холат улар учун энди йул куйиладиган даражада (Й^Д) чикариш ва ташлаш номативлари урнатилмайди дегани эмас, аксинча, ушбу энг йирик булган ифлослантирувчи корхоналар учун конунчиликка асосан иккиламчи меъёрлаш тизими назарда тутилади деган маънони англатади.

Шунингдек, мамлакатимизда атроф табиий мухитга зарарли таъсир курсатувчи корхоналарнинг таснифини белгилаб куйиш мухим ахамиятга эга. Шунинг учун хужалик юритувчи суъбектларни тоифаларга ажратиш буйича аник урнатилган мезонларни ишлаб чикиш лозим булади, жумладан уларни куйидагича тоифаларга ажратиш лозим: 1-тоифа -атроф-мухитга улкан даражада таъсир курсатувчи ва энг зур технологияларни кулловчи объектлар; 2-тоифа - атроф-мухитга уртамиёна даражада таъсир курсатувчи объектлар; 3-тоифа - атроф-мухитга унча куп булмаган, озгина даражада таъсир курсатувчи объектлар; 4-тоифа - атроф-мухитга минимал (оз) даражада таъсир курсатувчи объектлар.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда, ушбу максадда, биз тадкикотларимиз натижасида амалдаги конунчиликни такомиллаштириш юзасидан илгари сурилган бир катор таклифларимиз хеч шубхасиз келажакда экологик конунчиликни янада ривожланишига хизмат килади, натижада табиатдан фойдаланишда энг мухим талаб ва коидаларга риоя этилишини таъминлашга олиб келади. Бу эса хозирги пайтда экология сохасида урнатилган тартибларга риоя этилиши, айникса уз фаолияти табиатга нисбатан купрок таъсир курсатиш билан боглик йирик тадбиркорлик субъектларининг экологик маданияти юксалишига замин яратади. Бу эса келажак авлод олдидаги бурчимизни виждонан бажаришимиз хамда барчамиз учун кулай булган атроф табиий мухитни яратишимизга гайрат багишлайди.

References:

1. Lavrinenko V.N. Filosofiya. Uchebnik. 7-e izd., pererab. - M.: Izdatelstvo Yurayt, 2015. 711 s

2. Berdimuratova A.K. Filosofsko-metodologicheskiy analiz ekologicheskogo krizisa na poroge XX veka (na materialax Priaralya). - T.: FAN, - 1999. - S. 11-20.

3. Xasanov S. «Ovesto»-xuquqiy manba. // Muloqot. - 1999, - № 1. -B.51.

4. Qur'oni Karim. Tarjima va izohlar muallifi Olovuddin Mansur. - Toshkent. Cho'lpon, 1992. 71, 79-80-betlar.

5. Temur Tuzuklari. Forschadan A. Sog'uniy va X. Karamatov tarj. - T. G'.G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyayoti. 1996. - B.344.

6. Brinchuk M.M.Kolbasov O.S. Normirovaniye kak pravovaya mera oxrani okrujayushey sredi // Gosudarstvo i pravo. - M.: Nauka. - 1997. - № 3. - S. 72.

7. Vorobeychik Ye.L., Sadikov O.F., Farafontov M.G.Ekologicheskoye normirovaniye texnogennix zagryazneniy nazemnix ekoyemetem (lokalniy uroven). Yekaterinburg: UIF «Nauka», 1994. -50 s.

8. Vorobeychik, Ye.L. Ekologicheskoye normirovaniye toksicheskix nagruzok na nazemnie ekosistemi / Ye.L. Vorobeychik - M.: Spark, 2007. - S.27.

9. Redina, M. M. Normirovaniye i snijeniye zagryazneniy okrujayushey sredi: uchebnik dlya bakalavrov / M. M. Redina, A. P. Xaustov. — M.: Izdatelstvo Yurayt, 2014. - 431 s. -Seriya: Bakalavr. Bazoviy kurs.

10. Xaustov, A.P. Normirovaniye i snijeniye zagryazneniya okrujayushey sredi: Uchebnik dlya Akademicheskogo bakalavriata / A.P. Xaustov, M. M. Redina. - 2-e izd., pererab. i dop.

- M.: Izdatelstvo Yurayt, 2017. — 387 s. - Seriya: Bakalavr. Akademicheskiy kurs. - S. 19.

11. Protasov V. F., Molchanov A.V. Ekologiya, zdorove i prirodopolzovaniye v Rossii. -M.: Finansi i statistika, 1995. - S. 235.

12. Petrov V. V. Ekologicheskoye pravo Rossii. - Uchebnik. Moskva: BEK, 1997. B. -198199.

13. Modelniy Ekologicheskiy kodeks dlya gosudarstv-uchastnikov Sodrujestva Nezavisimix Gosudarstv, prinyatiy Mejparlamentskoy Assambleyey gosudarstv-uchastnikov Sodrujestva Nezavisimix Gosudarstv 16 noyabrya 2006 goda № 27-8 // Etalon

- Mejdunarodnie dogovori - Minsk, 2014.

14. Zinovkin N.S. Ekologicheskoye normirovaniye i plateji za zagryazneniye okrujayushey sredi: noviy podxod // Aktualnie problemi rossiyskogo prava. - 2015. - №1 (50) yanvar. -S. 64

15. Ma Sin. Ekologicheskoye normirovaniye kak pravovaya mera preduprejdeniya ekologicheskogo vreda po zakonodatelstvu Kitaya // J. Ekologicheskoye pravo. - № 1. -2019, - S.37-41.

16. Shirobokov A.S. Pravovie osnovi ustanovleniya i primeneniya limitov na vibrosi i sbrosi zagryaznyayushix veshestv i mikroorganizmov // Yurist. - 2006. - № 2. - S. 46-49; - № 3. -S.32-34.

17. Krasnova I.O. Razvitiye instituta ekologicheskogo normirovaniya i kodifikatsiya zakonodatelstva ob oxrane okrujayushey sredi // Ekologicheskoye pravo. -2010. - № 6. -S.24-28.

18. Moiseyenko T.I. 1995. Metodicheskiye podxodi k normirovaniyu antropogennix nagruzok na vodoyemi Subarktiki (na primere Kolskogo severa) // Problemi ximicheskogo

i biologicheskogo monitoringa ekologicheskogo sostoyaniya vodnix ob'yektov Kolskogo severa. Apatiti: Kolskiy NTS RAN. - S. 7-23.

19. Critical Loads for Sulphur and Nitrogen (Report from a Workshop held at Stokhoster, Sweden, March 19-24, 1988) / Miljo Rapport. Copenhagen: Nordic Council of Ministers, 1988. 15 r.

20. Bashkin V.N. 1999. Otsenka stepeni riska pri kriticheskix nagruzkax zagryaznyayushix veshestv na ekosistemi // Geografiya i prirodnie resursi. - № 1. - S. 35-39.

21. Predlojeniyax po razvitiyu sistemi ekologicheskogo normirovaniya. - M.: Goskomekologiya Rossii, 1998.

22. Shugart H.H. Ecoclogical modeling of landscape dynamics//Disturbance and Ecosystems. - N.Y.: Springer Verlag, 1983.

23. Zinovkin N.S. Ekologicheskoye normirovaniye i plateji za zagryazneniye okrujayushey sredi: noviy podxod / J. Aktualnie problemi rossiyskogo prava. - 2015. - №1 (50) yanvar, -S. 64

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.