Научная статья на тему 'Бизнес тизимда экологик жиҳатлар'

Бизнес тизимда экологик жиҳатлар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
260
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экологик менежмент / экологик хавфсизлик / экологик товламачилик / «яшил ниқоблаш» / экологик аудит / environmental management / environmental safety / environmental fraud "green camouflage" / an environmental audit

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ахунова Шоҳиста Номанжановна

Мақолада корхонада ҳалокатлар риски ва улардан мумкин бўлган зарарларни камайтириш имкониятини берадиган экологик менежмент тизимини ташкил этиш билан боғлиқ масалалар ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ENVIRONMENTAL ASPECTS IN BUSINESS

There is considered in the article the organization of the environmental management system on the enterprises. That has to improve of risks estimation and reduction of losses on the enterprises.

Текст научной работы на тему «Бизнес тизимда экологик жиҳатлар»

Ахунова Ш.,

ФарFона политехника институти «Ик,тисодиёт» кафедраси катта укитувчиси, ик,тисод фанлари номзоди

БИЗНЕС ТИЗИМДА ЭКОЛОГИК ЖИЩЛАР

АХУНОВА Ш. БИЗНЕС ТИЗИМДА ЭКОЛОГИКЖИЦАТЛАР

Маколада корхонада х,алокатлар риски ва улардан мумкин булган зарарларни ка-майтириш имкониятини берадиган экологик менежмент тизимини ташкил этиш билан боFлик масалалар урганилган.

Таянч иборалар: экологик менежмент, экологик хавфсизлик, экологик товламачилик, «яшил ник,облаш», экологик аудит.

АХУНОВА Ш. ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ В СИСТЕМЕ БИЗНЕСА

В статье рассмотренны вопросы организации системы экологического менеджмента. Внедрение этой системы дает возможность оценки рисков и уменьшения убытков на предприятии.

Ключевые слова: экологический менеджмент, экологическая безопасность, экологическое мошенничество, «зеленая маскировка», экологический аудит.

AKHUNOVA SH ENVIRONMENTAL ASPECTS IN BUSINESS

There is considered in the article the organization of the environmental management system on the enterprises. That has to improve of risks estimation and reduction of losses on the enterprises.

Keywords: environmental management, environmental safety, environmental fraud "green camouflage", an environmental audit.

Экологларнинг атроф-муцит муцофазасидан манфаат-дорлиги цамда йирик корпорацияларнинг у ёки бу эколо-гик лойицалардан норозиликлари борасида куп эшитган-миз. Бироц цозирги вацтда у цам, бошцаси цам теска-ри жицатларга эга булиши ва рацобатчилик курашида фойдаланилиши мумкин. Нисбатан ёш Узбекистон корхо-налари цам экологик менежментнинг мос келадиган жавоб царакатларига тайёр булишлари зарур. Бизнесни экология билан уй^унлаштириш масаласи цал цилиниши лозим.

Исталган бизнес-тузилма атроф-мухит билан у ёки бу даражада узаро таъсирла-шади. Бундай узаро таъсир хам ижобий, хам салбий булиши мумкин. Иккинчи-си, афсуски, куп учрайди. Шу сабабли х,ар кандай бизнес бирликларда атроф-мухит билан узаро таъсирнинг маълум тамойил-ларини шакллантириш зарур булиб, экологик жихатлар унинг узвий кисми булиши зарур.

Мазкур муносабатлар тизимига атроф-мухит мухофазаси сохасида назорат ва кузатувни амалга оширадиган давлат ор-ганлари хамда охирги вактларда уз фаол-лигини оширган жамоат ташкилотлари маълум таъсир курсатадилар. Бирок бу ерда жамоат ташкилотларининг фаолияти атроф-мухит мухофазаси вазифаларини хал килишга ва экологик хукукбузарликларнинг олдини олишга эмас, балки мутлако бошка максадлар, масалан, улар томонидан йирик корпорациялардан молиявий ёрдам олиш ёки уларнинг у ёки бу фаолияти ёки махсулотини дискредитациялаш учун таби-атдан фойдаланувчилар уртасидаги ракобат курашида катнашишга

каратилмокда.

Экологик сиёсатнинг негизлари, тартиб-коидалари, илмий асосланган концеп-циялари, тактика ва стратегияси олим ва мутахассислар, давлат ва жамоат ташкилотларининг йул-йуриклари асосида ишлаб чикилади. Улар маълум тартибга келтирил-ган тарзда давлатнинг конун чикарувчи муассасаси томонидан тасдикланади. Узбекистонда экологик сиёсат давлат сиё-сати даражасигача кутарилган. Узбекистон

Республикасининг 1992 йил 9 декабрда кабул килинган «Табиатни мухофаза килиш туFрисида»ги конун ва Вазирлар Махкамаси кабул килган карорлар мамлакатнинг экологик сиёсатини хукукий конунлар ва карорлар асосида мустахкамлайди.

Экологик сиёсат давлат микёсидаги даражада амалга оширилса, атроф-мухитни ях-шилашнинг белгиланган чора-тадбирлари самарали булади. Узбекистонда бу маса-лага мустакилликка эришилгандан сунг алохида эътибор берила бошланди. Президент Ислом Каримовнинг «Узбекистон XXI аср бусаFасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт ка-фолатлари» номли асарида экология му-аммолари бошка давлат ахамиятига молик булган иктисодий, ижтимоий, ташки сиёсат таркибида атрофлича тахлил килиниб, амалга ошириладиган вазифалар аник-равшан белгилаб берилган.

Узбекистонда атроф-мухитни мухофаза килиш, табиий ресурслардан окилона фойдаланишнинг хукукий, иктисодий ва ташкилий асосларини Узбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабрдаги «Табиатни мухофаза килиш туFрисида»ги конуни белгилаб берди. Мазкур конунга мувофик, республикада табиатни мухофаза килишга тааллукли хукукий муносабатларни тартибга солиш Олий Мажлиснинг зиммаси-га юклатилган. Буларга табиатни мухофаза килиш сохасидаги давлат экологик сиёсатини белгилаш, давлат табиатни мухофаза килиш дастурларини тасдиклаш, шу сохага оид республика конун хужжатларини ишлаб чикиш ва кабул килиш, табиатни мухофаза

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

килишга тааллукли конунлар ижросини на-зорат килиш ва мувофиклаштириб бориш ва бошка вазифалар киради.

Табиатни мух,офаза килиш ишларига умумий рах,барлик Вазирлар Мах,камасига юклатилган. Конуннинг «Атроф табиий му-х,итни мух,офаза килишнинг давлат бош-каруви» деб номланган 8-моддасида куйидагилар белгиланган: «Атроф табиий мух,итни мух,офаза килиш ва та-биат ресурсларидан фойдаланишнинг давлат бошкарувини Узбекистон Республи-касининг конунлари ва бошка норматив х,ужжатларига мувофик Узбекистон Респуб-ликаси Вазирлар Мах,камаси, Узбекистон Республикаси Табиатни мух,офаза килиш давлат кумитаси, давлат бошкаруви мах,аллий идоралари амалга оширадилар»1.

Узбекистон Республикасининг 2006 йил 28 сентябрдаги «Хавфли ишлаб чикариш объектларининг саноат хавфсизлиги туFри-сида»ги конуни х,амда Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 17 январ-даги «Геология-кидирув ишларини ташкил килишни х,амда Узбекистон Республика-си давлат геология ва минерал ресурслар кумитаси фаолиятини тубдан такомил-лаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги карори кабул килинганлиги экология ^укукининг янада такомиллаштирилишига хизмат килди.

Республикада экологик сиёсатни амалда ижро этиш ва вазиятни соFломлаштириш, атроф-мух,ит ифлосланишининг олдини олиш, таркиб топган табиатни мух,офаза килиш муаммоларини боскичма-боскич ечиб бориш максадида давлат дастурлари ишлаб чикилиб, х,аётга татбик килинади.

1994 йилдан бошлаб Фан ва техника Давлат кумитаси 15-илмий-техник дастури «Атроф-мух,итни мух,офаза килиш ва та-биатдан окилона фойдаланишнинг илмий асослари ва муаммолари ечимини ишлаб чикиш» доирасида бир неча йирик илмий

1 Узбекистон Республикасининг 1992 йил 9 де-кабрдаги «Табиатни мух,офаза килиш тутрисида»ги 754-ХП-сонли конуни.

ва илмий-лойих,а ташкилотларининг (Фан-лар академияси институтлари, Узбекистон гидрометеорология институти, Кишлок хужалиги академияси, Урта Осиё ирригация институти ва бошк.) 38 та топширик ва мавзуларни бажариши амалга ошири-ла бошланди. Бу республикада тупланиб колган турли экологик муаммоларни ижо-бий х,ал килиш, табиат мух,офаза килиш би-лан боFлик турли тадбирларни илмий асос-лаш, атроф-мух,итни соFломлаштириш каби масалаларнинг жойлардаги ечимини тезла-тишга ёрдам берди.

Бундан ташкари, х,озирги даврда икти-содиётни модернизациялаш ва кайта узгартириш жараёни кетмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 27 июлдаги «2007-2011 йиллар мобайни-да кимё саноати корхоналарини модернизация килиш, техник ва технологик кайта жих,озлаш дастури туFрисида»ги ПК-677-сонли карори кабул килинганлиги бу бо-рада мух,им кадам булди. Мазкур карор, хусусан, Тошкент вилояти кимё саноатини янада баркарор ва мутаносиб х,олда ривож-лантириш, ишлаб чикариш кувватларидан окилона фойдаланиш, энергия тежовчи х,амда экологик хавфсиз самарали тех-нологияларни жорий этиш, экспортга мулжалланган ва импорт урнини босадиган ракобатбардош кимё мах,сулотлари ишлаб чикаришни купайтиришга каратилган.

Яна экологик менежментнинг нафакат конуний ва иктисодий сабаблар билан (энг аввало, жамият иктисодий онгининг етарли эмаслиги билан), балки катор ва-зиятларда урта буFин бошкарув ходимла-рининг компанияга садокатсиз муноса-батда булишликда айблаш туфайли ишини йукотишдан куркув билан боFлик уларнинг паст касбий даражасини х,ам кайд этиш ло-зим. Шу билан бир каторда, экологик таркиб бошкарувининг паст сифати компания-ни катта рискка тортади: мазкур камчилик ракобатлашувчи компаниялар, давлат ор-ганлари ва жамоат ташкилотлари томони-дан фойдаланилган булиши мумкин. Бу уз

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

ортидан йирик зарарларни ва иктисодий фаолиятнинг батамом тугатилишини келти-риб чикаради.

Бизнес-тузилмаларнинг экологик тар-кибий кисми куйидаги омиллар мажмуи-ни узида мужассамлаштиради: табиий ре-сурсларни ишлаб чикариш учун кулайлик, бизнес учун экологик тусиклар, корхона махсулотига экологик талаблар, корхона-нинг махсулот ишлаб чикариш ёки хизмат курсатиш жараёнида атроф-мухитга таъсир курсатиш шакллари.

Экологик менежментни амалга оши-риш усуллари.

Экология сохасида сифатли менежментни таъминлаш учун бизнеснинг экологик конунчилик талабларига катъий мувофиклиги шароитида унинг атроф-мухит билан узаро таъсир стратегиясини аниклаш зарур. Бу ерда унинг динамик узгаришлари доирасида экотизим билан узаро таъси-ри ва бизнес-тизим ривожланиши шароитида уларни хисобга олиш энг оптимал хисобланади. Бизнес лойихаларни тузиш-да лойиханинг хам, у таъсир курсатадиган геотизим кисмининг хам динамикасини акс эттирадиган батафсил ландшафт-экотизим экспертизаси зарур булади.

Менежмент экологик соха мутахассиси, экологик хавфсизлик учун жавоб беради-ган булимлар ёки таркибий булимлар то-монидан аутсорсинг ёрдамида амалга оши-рилиши мумкин.

Экология сохаси менежери нафакат давлат назорат ва кузатиш органлари, илмий-тадкикот институтлари ва уларнинг булимлари, экологик жамоат ташкилотлари билан, балки жамоатчиликда корхонанинг экология сохасидаги фаолиятига ижобий муносабатни шакллантириш максадида хам узвий узаро таъсир курсатиши зарур. Бунда корхона фаолияти хамда мазкур сохада ин-новациялардан фойдаланиш буйича муам-моли семинарлар ташкил килиш максадга мувофик. Бундан ташкари, экология сохасида юзага келадиган муаммоларни хал

килиш буйича инновацион-лойихавий гурухларни ташкил килиш хам мухим.

Экологик менежмент атроф-мухитга энг кам таъсир курсатадиган ва унинг динамикасини хисобга оладиган лойихаларни хамда мумкин булган халокатли вазиятлар-нинг олдини олиш ва тугатиш буйича стра-тегик режаларни ишлаб чикишни уз ичига олиши зарур. Бунда риск-менежменти ва су^рта химояси услубиятидан фойдаланиш лозим.

Шундай килиб, корхонада турли ташки ташкилотлар билан узаро таъсирлашувчи ва одатдаги хужалик фаолиятида атроф-мухитга таъсирни нафакат пасайтириш им-конини берадиган, балки халокатлар риски ва улардан мумкин булган зарарларни энг камига келтириш имкониятини хам ярата-диган экологик менежментнинг бир бутун тизими ташкил килинган булиши зарур. Бу хакда Узбекистон Президенти Ислом Каримов шундай дейди: «Корпоратив бошкарув тизимидаги принцип ва ёндашувларни туб-дан узгартириш, ишлаб чикариш, ташки иктисодий ва инвестиция жараёнларига замонавий халкаро корпоратив менежмент стандартларини жорий этиш жиддий эъти-борни талаб килади»1.

Шу каби тизимни нафакат йирик саноат корхоналари, балки урта ва кичик бизнес-ни мужассамлаштирадиган компаниялар хам аутсорсинг ёрдамида яратиши мумкин.

Экологик хавфсизлик ва атроф-мухит холати мониторинги венчур фаолият тур-лари хисобланади. Демак, корхонада тузил-ган экологик бошкарув тизимини ривож-

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бе-риш - устувор вазифамиздир. / Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь сони.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

лантириш, масалан, EMS-технологиялардан фойдаланиш зарур1.

Экология бизнес-тузилмаларда иктисо-дий таркибни мужассамлаштириб, купрок мажбурий харажатлар сифатида кабул килинади. Бирок табиий мух,итнинг кулай х,олати - бу нафакат минтакадаги ижобий ижтимоий вазият курсаткичи, балки биз-несни ривожлантириш учун актив х,амдир.

Асосан, табиат мух,офазаси буйича бар-ча тадбирлар табиий тизимларга таъсирни тартибга солишга каратилган. Уларга, масалан, меъёрлар урнатиш, лицензиялаш, сер-тификатлаш, стандартлаштириш, экологик аудит, атроф-мух,итни ифлослантирганлик учун тулов, атроф-мух,ит ифлосланиши учун соликлар, экологик суFурталаш киради.

Тизим хоссаларидан фойдаланиш, уларни кенгайтириш имкониятлари х,амда геоти-зим динамикаси усулларини ишлаб чикиш талаб этилади. Бошкарув тизими мажмуа-вий булиши лозим, бу ерда бир томонлама ёндашув номакбулдир. Экологияга таъсир билан боFлик барча жамоатчилик кескин-лигининг вужудга келиш х,олатларини ба-тафсил тадкик этиш ва уни пасайтириш-га каратилган чора-тадбирларни ишлаб чикиш лозим. Бу ерда давлат органлари, табиатдан фойдаланувчилар ва жамоатчилик томонидан уч томонлама пухта назорат талаб килинади. Факат барча томонларнинг узаро таъсири табиий ресурслардан фойдаланиш ва кулай табиий мух,итни саклаш буйича самарали чора-тадбирларни ишлаб чикиш имконини беради.

Экологик товламачилик ва ни^облаш.

Табиат мух,офазаси сох,асидаги салбий х,аракатларнинг турларидан бири экологик товламачилик ва никоблаш х,исобланади. Масалан, нафакат табиатдан фойдаланиш тартибини бузадиган компаниялар билан курашиш учун, балки «яшиллар х,аракати»ни дискредитациялаш, экологлар ютукларини нейтраллаштириш х,амда жа-

1 Ильенкова С.Д. Инновационный менеджмент. Учебник для ВУЗов. - М.: «Банки 1999.

моатчиликда саноат лойих,аларига салбий муносабатни шакллантириш учун ОАВдан фойдаланиш х,ам экологик товламачилик усулларидан х,исобланади2.

Жамоатчилик томонидан экологик муам-моларнинг кабул килинишини узгартириш максадида оммавий ахборот воситалари-нинг реал вазиятни онгли равишда бузиб курсатиши, бир томондан, куп жих,атдан экологик товламачиликни чеклашнинг му-раккаблиги, бошка томондан эса бизнес томонидан х,акконий бузилишларни бел-гилайди. Мазкур вазиятда табиатдан фой-даланувчи компаниялар томонидан х,ам, «яшиллар» томонидан х,ам мумкин булган узига хос ахборотлар жанги туFрисида га-пириш мумкин булади.

Экологик товламачиликнинг бошка усул-лари каторида табиатдан фойдаланувчилар томонидан турли экологик меъёрларнинг бузилиши, зарар келтириши; пикетлар ва митинглар ташкил килиниши; реклама-га карши фаолият олиб бориш; давлат органларининг тез-тез текширувларини аниклаш; лойи^аларда ало^ида му^офаза килинадиган табиий ^удудлардан фойдаланиш учун зарур участкаларни руйхатга олиш; дала-х,овли участкаларини ташкил килиш ва х,.к.лар туFрисида суд даъволари кУзFатилишини келтириш мумкин. Бу барча тадбирлар табиатдан фойдаланувчилар томонидан кушимча харажатларни узига жалб килади.

Экологик товламачилик х,акикатдаги экологик муаммолардан эътиборни чалFитган х,олда нафакат бизнесни ривожлантириш, жамият, балки табиий мух,итга х,ам кат-та зарар келтиради. Х,акикатан ^ам табиат му^офазаси ёки лойих,ани дискредитация-лашга каратилган бу х,аракат меъёрлари ва стандартларининг бузилиши уринлими-йукми, пухта аниклаш зарур.

Экологик товламачиликка карама-карши ^одиса - бу «яшил никобланиш», яъни алох,ида компаниялар ёки а^оли

2 Журнал «Управление компанией», 2005, №8. -С. 32.

гурухларининг табиатни мухофаза килиш учун бериладиган, хакикатда эса улар учун иктисодий фойда олишга каратилган фао-лиятдир.

Бунда табиий мухитнинг узида зарар-ни жойлаштириш масаласи иккинчи да-ражали булиши мумкин ёки умуман, кута-рилмаслиги керак. Экологик никоблаш буйича харакатлар табиатдан фойдала-нувчилар томонидан махаллий ахолида ва давлат органларида хусусий фаолият, ком-паниянинг экологик обрусини яхшилаш ва х.к. туFрисида ижобий фикрларни шакллан-тириш учун амалга оширилмокда.

Экологик менежмент тизими экологик товламачиликнинг салбий окибатларини пухта назорат килиши ва кейинчалик кор-хона фаолиятига талофат етказа оладиган ахборотлар окими эхтимолини энг камига келтирган ва унинг баркарор ривожланиши-ни таъминлаган холда «яшил никоблаш»нинг ривожланишига йул куймаслиги керак.

Экологлар ва жамоатчилик томонидан босимларни бартараф килиш билан боFлик мухим вазифалар - компания томонидан узлаштириладиган экологик ко-нунчилик бузилган худудларни аниклаш ва лойиха амалга оширилгунга кадар табиий мухит холатини батафсил бахолашдир. Вактида утказилган бу тадкикотлар за-рурат туFилганда компанияга мазкур худудни узлаштириш буйича лойиха амалга оширилгандан кейинги унинг табиатни мухофаза килиш фаолияти туFрисида хисобот бериши мумкин.

Экологик конунчилик талабларини хи-собга олган холда бизнесни ривожланти-риш жахон бозорида ва жамоатчилик ол-дида компаниянинг ижобий обрусини шакллантиришга ёрдам беради. Никоблаш ходисаси катта зарар келтиради, чунки табиий мухитни мухофаза килиш буйича реал тадбирлар мавжуд булмайди, жамоатчилик янглиш ишга тушади, атроф-мухит эса йукотишларга учрайди. Нафакат компания-нинг ижобий экологик обрусини шакллан-тириш, балки шериклар ва жамоатчилик

учун унинг жозибадорлигини таъминлаш хам зарур. Экологик аудит утказиш ва компания фаолиятининг ИСО 14000 стандарт-ларига мувофиклиги бу йулда мухим кадам хисобланади1.

Бундан ташкари, компания томонидан утказилаётган ва молиялаштирилаёт-ган табиатни мухофаза килиш чора-тад-бирларини ОАВда ёритиш мухимлигини таъкидлаш зарур. Бунда мазкур акциялар реклама тавсифига эга булмаслиги, балки экотизим холатини хакикатда яхшилашга олиб келиши керак. Шу тарика экологик менежментнинг мувозанатлашган тизими зарур булиб, унинг асосий вазифаси экологик товламачиликдан мухофазалаш ва экологик никоблашни бартараф килишдан иборат2. Экологик экспертиза, масалан, нефть объектларининг нафакат атроф-мухит, балки туб ахоли анъанавий турмуш тарзига хам салбий таъсир даражасини аниклаши зарур булди. Етказиладиган за-рарни коплаш хакидаги талаб хам кутариб чикилган.

Нефть лойихаларини ишлаб чикиш билан боFлик экологик ташкилотлар Fарбий Тинч Океани кулранг китлари популяцияси-га юкори кизикиш намоён килганликлари холати хам кизикиш уЙFотмокда. Нефтчи-лар фаолияти бошлангунга кадар кулранг китларга табиатни мухофаза килувчилар алохида эътибор каратмаган булсалар, лойихалар туфайли уларни урганишга катта маблаFлар ажратилди. Шундай килиб, мазкур харакатлар, бир томондан, «яшил никоблаш» сифатида, бошка томондан эса «яшил товламачилик» сифатида каралиши мумкин.

Узбекистонда бугунги кунда стационар манбалардан атмосферага 150 дан куп турдаги ифлослантирувчи чикиндилар, шу жумладан, юкори даражада хавфли - оFир металлар, ваннадий беш окиси, бензапи-

1 Журнал «Управление компанией», 2005, №8. -С. 38.

2 Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. Учебное пособие для ВУЗов. - М.: «Аспект-пресс», 1995. -С. 24.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

рен, озон, маргимуш ва бошкалар чикади. Худудий жихатдан уларнинг тахминан 90%и Тошкент, Кашкадарё, ФарFона, Бухоро, На-воий ва Сирдарё вилоятлари хиссасига туFри келади1. Айнан ушбу минтакаларда экологик «зарарли» махсулотлар ишлаб чикарадиган республиканинг асосий саноат салохияти тупланган. Булар кора ва рангли металлургия, кимё, нефть кимёси, газ ва нефть казиб чикариш хамда уни кайта иш-лаш, энергетика ва курилиш материаллари саноати корхоналарини ташкил килади.

Статистик маълумотларга кура, 2000 йилда Узбекистонда 81 мингдан ортик атмосферани ифлослантирувчи стационар манбаларга эга булган 1971 та корхона руйхатга олинган. Уларнинг умумий куввати 192822,1 минг метр куб булган 11756 та газ ва чангдан тозалаш ускуналари билан жихозланган. 2000 дан ортик корхоналар чанг ушлагич ва газ тозалагич воситалари билан етарли даражада таъминланмаган. Зарарли чикиндиларни тозалаш самара-дорлиги 70,1%ни ташкил этади, чунки 77% асбоб-ускуналар жисмоний ва маънавий жихатдан эскирган.

Стационар манбалар томонидан чи-карилаётган зарарли моддаларнинг 34,1%и энергетика корхоналари, 31,9% -«Узбекнефтегаз» МК, 16,5% - металлургия, 3,8% - курилиш индустрияси, 3,6% - ком-мунал хизмат курсатиш, 2,6%и кимё саноати хиссасига туFри келади. Бошка кор-хоналарнинг улуши 7,4%дан ортмайди. Чикиндилар, асосан, Тошкент, Кашкадарё, ФарFона, Бухоро ва Навоий вилоятлари хиссасига туFри келади2.

Миллий хисоблар тизимида узок муддат-ли баркарор иктисодий усиш имкониятла-рини акс эттириш учун уларда, жумладан, табиатни асраш тадбирлари ва антропоген ифлосланиш таъсири остида атроф-мухит

1 Ишмухамедов А.Э., Рахимова М.Р., Ишмуха-медова Л.А. Минтакавий иктисодиёт. - Т.: 2007. - 324-б.

2 Ишмухамедов А.Э., Рахимова М.Р., Ишмуха-медова Л.А. Минтакавий иктисодиёт. - Т.: 2007. -325-б.

сифатининг узгаришини акс эттирувчи хи-соблар етишмайди. Бундай хисоблар ёр-дамида иктисодий ривожланишнинг комп-лексли курсаткичлари - ЯИМ ва миллий даромадда мухитнинг таназзулга юз тутган-лик даражасини акс эттириш ва шу тарика экологик созланган макрокурсаткичларни олиш мумкин.

Миллий хисоблар тизимида ушбу ва-зифаларни хал этишнинг методологик ва услубий асосларини куйидаги илмий тад-кикотлар таъминлаши лозим:

- экологик конунбузарликлар туфайли йукотишларнинг икки тури - хозирги ва ке-лажак авлодлар дуч келувчи йукотишларни фаркловчи макроиктисодий курсаткичларга узгартиришлар киритиш вариантларини ишлаб чикиш;

- миллий бойликни бахолашга табиат элементларини киритиш ва экологик конунбузарликлар туфайли миллий бойлик-даги йукотишларни аниклашнинг тахминий усулини ишлаб чикиш;

- халк хужалигида тармоклараро ба-лансни экологик тартибга солиш, шунинг-дек, корхонанинг бухгалтерия балансини экологизациялаш усулларини ишлаб чикиш, олий укув юртларида бу сохада кадр-лар тайёрлашни йулга куйиш.

Узбекистонда экологик менежмент эн-дигина ривожланмокда. Чет эл компания-ларида эколог-мутахассислар куп холларда мехнат мухофазаси буйича мутахассислар вазифасини бажармокдалар. Узбекистан корхоналарида уларнинг мажбуриятла-ри, асосан, турли лойихалар буйича хуж-жатларни келиштириш ва тайёрлашга олиб келмокда. Илмий-тадкикот ва ихтисослаш-ган ташкилотлар НИОКР ва пудрат шарт-номаси буйича йирик лойихалар билан шуFулланмокдалар. Шу сабабли бу ерда руйхатга олинган ижтимоий экологик ташкилотлар фаоллигини ошириш такозо эти-лади.

Хулоса урнида куйидаги тавсияларни ишлаб чикиш мумкин:

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

1. Никоблаш ва товламачилик чега-раларини аниклаш жуда кийин, чунки купинча уларнинг усуллари аралашиб кета-ди. Муаммо нафакат у ёки бу томонга че-гарадан чикишдангина эмас, балки бирин-чи усулнинг хам, иккинчи усулнинг хам максади атроф-мухит мухофазаси, сало-матлик ёки табиатни мухофазалаш тузил-малари ва табиатдан фойдаланувчилар уртасида узаро таъсир тизимини яратиш-дан иборат, уз манфаатларини кондириш эса ракобатчилар билан курашиш, фойда олиш ёки бошка тарзда булади.

2. Табиатдан фойдаланувчилар устидан назоратни амалга ошириш сохасидаги жа-моат ташкилотларининг фаолияти узининг ижобий томонларига эгалиги, шубхасиз. Бирок хеч нарса билан асосланмаган норо-зиликлар хам мавжуд булади, илгари сури-лади. Шу сабабли ижтимоий экологларнинг

лойихаларга булган талаблари пухта тахлил килинган ва лойихаларни амалга ошириш фойдасиз булиб коладиган шароитлар-ни яратишни бартараф килиш максадида хар томонлама асосланган булиши зарур. Аникланган бузилишлар вазиятида жамоат ташкилотлари компания фаолиятидан суд тартибида шикоят килишлари мумкин.

3. Экологик талабларни иктисодий ва сиёсий талаблар билан чалкаштирмаслик лозим: шу каби холатлар экологик менеж-мент тизими оркали пухта кайта ишланиши керак.

4. Компания экологик менежменти экологик товламачилик ва никоблаш ходи-саларига фаол карши туради хамда уз куч-ларини махаллий ва минтакавий дара-жаларда экологик хавфсизлик холатини ушлаб туришга йуналтириши зарур.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабрдаги «Табиатни мухофаза килиш туFрисида»ги 754-Х11-сонли конуни.

2. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. / Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь сони.

3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. Учебное пособие для ВУЗов. - М.: «Аспект-пресс», 1995.

4. Ильенкова С.Д. Инновационный менеджмент. Учебник для ВУЗов. - М.: «Банки и биржи: ЮНИТИ», 1999.

5. Ишмухамедов А.Э., Рахимова М.Р., Ишмухамедова Л.А. Минтакавий иктисодиёт. - Т.: 2007. -359-б.

6. Райзберг Б.А., Фатхутдинов Р.А. Управление экономикой. Учебник. - М.: АО «Бизнес-школа «Интел-Синтез», 1999.

7. Журнал «Управление компанией», 2005, №8.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.