CC BY
92
3. Улмасова
БАЪЗЕ ХУСУСИЯТДОИ ПАЙДОИШУ ТАШАККУЛИ РОМАНИ ТАЪРИХЙ ДАР АДАБИЁТИ МУОСИРИ ТО^ИК
Вожатой калидй: адабиёти муосири тоцик, романы таършии тоцик, романы таърихиифорсй, романи таърихииарабй
Заминах,ои пайдоиш ва рушди жанри романи таърихй дар адабиёти муосири то^ик аз чумлаи мавзуъх,оест, ки то х,ол ба таври комилу х,ама^ониба ба риштаи га х,к, и к, кашида нашудааст. Пеш аз он ки ба мох,ияти масъала гузарем, як нуктаро бояд таъкид кунем: сухан дар бораи заминай пайдоиши насри реалистй наме-равад. Мо дар ни навишта кушиш ба харч медих,ем, ки ба ду суол чавоб пайдо намоем: аввалан, чаро дар нимаи дувуми асри XIX ва чоряки аввали асри XX дар Эрой, ки аз лих,ози таъриху фарх,анг бо Осиёи Миёна умумияти зиёд дошт, романи таърихй чун жанри комилиёр бо айвой мухталиф арзи х,асгй кард, вале ин амр дар Аморати Бухоро сурат нагирифт? Ва сониян, чаро дар даврони шуравй (1917-1991) ба маъноитоми илмию истило^й романи таърихй зухур накард?
Муцоисаи ном1ую теъдоди романх,ои таърихии дар давраи шуравй таълифшуда ва романх,ои таърихии дар адабиёти то^ик дар давраи испщлолият арзи х,асгй намуда, манзараи хеле а^ибро '(M.iiiai ар мекунанд. Дар давоми бештар аз 70 соли х,окимияти шуравй дар адабиёти то^ик асосан 10 романи таърихй ба миён омадааст, ки гацрибаи 60 фоизи он ба романх,ои таърихии ипк,и-лобй мансубанд. Романх,ои «Восеъ» ва «Фирдавсй»-и С.Улугзода ва асарх,ои «Ситорае дар тирашаб» ва «На ситорах,о мерезанд»-и Р.Х,одизода бошанд, аз ^умлаи романх,ои таърихии
тарчумаих,олианд. Дар давоми 20 соли испщлолият бештар 30 романи таърихй нашр гардид. Тацрибаи 30 фоизи асарх,ои мазкур ба зиндагию пайкори шох,он ва ашхоси бар^астаи таърихй аз цабили Зардушт, Куруши Кабир, Искандари Мацдунй, сулолаи Бармакиён, Амир Исмоили Сомонй, Мунтасир, Хо^а Низомул-мулк бахшида шудаанд. Дар ин '(о нуктаи дигареро бояд тазаккур дод, ки х,арчанд мо 20-соли давраи истицлолро ба инобат гириф-таем, дар асл сухан дар бораи 10-12 сол меравад, зеро аввалин ромаих,ои таърихии давраи сох,ибист1щлолй дар соли 1999 интишор шудаид, ки онх,о «Девори Хуросои»-и Мух,аммадзамони Солех, ва «Рухшоиа»-и Д.'1ох,ирй мебошаид.
Табиист, суоле ба миён меояд, ки чаро рушду инкишофи ин жанри адабй дар давраи шуравй ва замоии испщлолият чунин фарци бориз дорад? Чаро дар даврони шуравй бо вучуди таракан и бемисли [щтисодиёт, саиъату фарх,анг, саводиокии саро-сари мардум (манзур алифбои кириллй аст) ин жанри адабй инкишофи бояду шояд пайдо накард?
Барон рушанй андохтан ба ин масъала ба мо лозим меояд ба таври ичмолй сабабх,ову заминах,ои пайдоиш ва рушди романи таърихиро дар мамлакати х,амзабону х,амфарх,анги х,амсоя - Эрой аз назар гузаронем ва онх,оро бо шароити Осиёи Марказии цабл аз инцилобй (1917-1921) муцоиса намоем.
Адабиётшиноси эронй, муаллифи китоби «Романи таърихй. Сайр ва нацду тазушли романх,ои таърихии форсй: 1284-1332» Мух,аммад Пулом менависад: «Бидуни тардид, эрониён барои нахустин бор ба воситаи тарчумаи романх,ои таърихии Урупо бо ин навъи адабии чадид ошно ва аввалин романной таърихии форсй та^ти таъсир ва то х,адде ба тащлид аз ин асар навишта шудаанд» (7,с.89). Пас сабаби тава^^ух,и эрониён ба романх,ои таърихии Авруио, ва ба вижа Фаронса дар чй буд? Мутахас-сисони романи таърихнависии форсй дар асоси омузиши манобеи таърихй собит сохтаанд, ки Носируддиншох,и К,оч«р (1848-1896) х,ан^з дар сафари аввалин худ ба Фаранг китобх,ои хондании он давраи Авруиоро бо худ ба Эрон овардааст ва чун дар он замой Александр Дюма - падар (1802-1870) яке аз мах,бубтарин нависандагон буд, китобх,ои у ба дасти мутар^имон афтод. Умуман романх,ои фаронсавй дар байни дарбориён ва ашхоси тах,силкардаи он замон мухлисони зиёд доштааст (7, 91-92).
Маъруф аст, ки китоби «Се туфангдор»-и Дюма бо дастури шахсии Музаффаруддиншох,и 1896-1907) ва китоби «Кент
Мойте- Кристо»-и у (бо го^икй бо номи «Граф Мойте -Кристо» маъруф аст-З.У) бо дастури Носируддиншох, тарчума шудааст (7, 91). Хулоса, шох,, ах,л и дарбор ва габацаи тах,силдидаи аъёну ашроф дар самтгирии тарчума таъсири бевосита доштанд. Faííp аз ии ашхоси босавод ва мутар^имоии он давра ба ду забои -фаронсавию арабй алоцаи зиёд доштанд ва бинобар ни аксари романх,ои таърихй аз ни забонх,о ба форсй тарчума шудаанд. Faííp аз ин, сабаби дигари таваччу^п мутар^имонро ба осори Дюма ва нависандаи араб Чур^й Зайдон мунакдеидон дар он дидаанд, ки ки*юбх,ои нависандагони мазкур аз назари сохторию фаннй ба достойной омиёнаи форсй шабох,ати бисёр доштаанд (7,93).
Дар мухдаш кутох, тардумаи романх,ои таърихй аз забонх,он фаронсавию арабй вусъати беандоза ва ин китобх,о мах,бубияти том касб кардаанд, ки дар ин бора суханони олими маъруфи Эрой Парвиз Нотили Хонларй шах,одат медих,ад: «Аз солх^рдагон шунидаам, ки дар шабх,ои зимистонй хонаводах,ои ;(усгоп гарди х,ам '(avili мешуданд ва яке аз эшон тар думай китобе монанди «Алфу лайла» («Х,азору як шаб»-З.У.) ва «Кент Мойте Кристо»-ро бо садои баланд мехонда ва дигарон capono гуш медоданд» (7,93).
К,обили к,яйл аст, ки равобити нисбатан муназзами фарх,ангии Эрон бо кишварх,ои хоридй дар давраи хукмронии сулолаи К,одориён (1796-1925) ofo3 ёфтааст. Ба ин иртибот рафтуомади сох,ибмансабони дарбор, аз цабили Аббос Мирзо, К,оимацоми Фарох,онй, Амири Кабир ба кишварх,ои хоридй, монанди Русия, Фаронса, Англия вусъат бахшид. Чун фарзонагони миллат ацибмондагии эрониёнро дар баробари Fap6 эх,сос карданд, чораро дар омузиши донишу фунуни гарбй диданд ва дар ин бобат якчанд 1щдомх,ои муассир андешиданд: фиристодани донишдуён ба хориди кишвар дар давраи Аббос Мирзо; таъсиси Дорулфунун дар давраи Амири Кабир; аз мамолики Fap6 даъват кардани устодони сох,ах,ои гуногуни илм барон тадрис дар Дорулфунун.
Faííp аз ин дар соли 1812 дар Табрез чопхонаи аввалин кушода шуд ва сииас теъдоди чоихонах,о хеле зиёд гардид. Ба туфайли пайдоиши чоихонах,о матбуоти даврй равпаку риводи беандоза ёфт. Рузномаи аввалин дар Эрон соли 1837 чоп шуда буд (13,34). Чопи руитмаю ма^аллах,о низ ба зуддй вусъати бесобица ёфт.
Гуфтан кофист, ки баъди эъломи машрута(1906) дар Эрон бештар аз 20 р^знома нашр мешуд (13,35).
Аксари романх,ои таърихии форсй аввал дар сах,ифах,ои р^зномаю ма^аллах,о ба таври силсила чоп мешуданд.
Ч,олиби дивдат аст, ки марбутан ба пайдоишу рушди романх,ои таърихй манзараи шабех,ро дар адабиёти охири асри XIX ва аввали кдрпи XX -и араб низ метавон мушох,ида кард. Х,ануз дар давраи хукмронии Мух,аммад Алй (1805-1843) вобаста ба таъсиси саноату артиши миллй чхдиёч ба кадрх,ои миллй ба миён меояд ва ба Авруио фиристодани чавонон аз х,исоби давлат огоз мешавад. Масалан, дар солх,ои 1813-1843 давлати Миср ба ии мацсад 223.233 фунт сарф кардааст (4,13). Х,амзамон дар худи Миср мактабх,ои аврупой кушода мешаванд. Соли 1872 бошад дар К,ох,ира Дорулулум ба фаъолият шуруъ намуд, ки дар баланд бардоштани сатх,и маърифат пакдпи бузург бозидааст.
Баъди соли 1822 - соли кушода шудани матбааи аввалини Миср дар Булоц теъдоди матбаах,ои хусусию давлатй зиёд мегардад. Ба туфайли ни чопи адабиёти илмию бадей ру ба афзоиш меиих,ад. Ва табиист, ки матбаах,о боиси пайдоишу инкишофи матбуоти даврй низ мегарданд. Дар натидаи иртиботи фарх,ангй нах,заги тардума огоз ёфт. «Метавон бо итминони комил таъкид кард, ки...— мегуяд академик И.Ю Крачковский,— адабиёти навини араб бе тардумах,ои асри XIX тасаввурнопазир аст (11,63).
Соли 1870 дар Миср калонтарин китобхоиа дар Шарци Миёна «Дорулкутуб» ифтитох, гардид, ки 50000 нусха дастхату китоб дошт. Пас аз нух, сол дар К,ох,иря «Китобхонаи Донишгох,и Ах,зар» ва соли 1892 китобхони шах,рй арзи х,асгй карданд (4,15).
Баробари тардимаи осори илмй тардумаи асарх,ои бадей низ вусъат меёбад. Дар мухдати нисбатан кутох, «... аз забонх,ои аврупой асарх,ои Шекспир, Молйер, Гюго, Дюма- падар, Дюма-писар, В.Скопт, Шатобриан, Расин, Кориел ва дигарон тардума шуданд. Соли 1900 дар Бейрут тардумаи «Духтари капитан»-и Пушкин аз чоп баромад (4,14).
I аир аз ин арабони босавод, ки забоии туркиро хуб медонис-таид, имкон доштанд тардумаи туркии асарх,ои Монтескпё, Руссо, Волтер, Шекспир ва дигар муаллифоии аврупоиро к,и роя г кунанд. Х,амап ин тагйироту дигаргуних,о як^оя бо таъриху фарх,анги гании исломй заминай рушди сох,ах,ои гуногуни х,аёги дамъиятии
Миср, аз чумла пайдоишу инкишофи жанрх,ои нави адабй, аз цабили романи таърихй гардиданд.
Баррасии и^молии заминах,ои пайдоишу рушди насри таърихй, аз чу мл а романи таърихй дар адабиёти Эрону Миср имкон медих,ад чанд омилро махсусан ЧУДО кунем, ки дар иртибот бо мавзуи аслии маколаи мо ахДшяти махсус доранд:
Аввалаи, х,ам дар Миср ва х,ам дар Эрой дар асри XIX ва хусусан нимаи дувуми он ва ofo3h садаи XX ба сабаби вусъат ёфтани х,аракаги озодихох,ию боло рафтани худшиносии миллй га Г) а к, а и рушанфикри мамлакат, ки ба он аксаран дар кдюри ашхоси сох,ибфазлу фархехта намояндагони дарбор, аз чу мл а дар Эрой шахсияти вазироии аъзам дохил мешуданд, цафомондагию Чах,олати миллати худро эх,сос мекунанд ва барон рафъи пи х,ола г чораю тадбирх,о меандешанд. Яке аз пи тадбирх,о муцаррар кардани робитах,ои фарх,ангй бо мамолнки Авруио аст. Дар Эрону Миср цадамх,ои минбаъда иурра шабех,и х,ам сурат гирифтааст: робитах,ои фарх,ангй, фиристодани дониш^уён барон тах,сил ба Авруио, даъвати муаллимои аз Аврупо, кушодани мактабх,ои аврупоишакл, таъсиси Дорулфуиун ё Дорулулум, ташкили матбаах,ою, нах,зати тарчума. Ва них,оят дар мавриди мавзуи бах,си мо тарчумаи романх,ои таърихии нависандагони Fap6 ва тадри^ан ба вучуд омадани романи таърихии миллй.
Дувум, нуктаи мух,имтарин он аст, ки бинои робитах,ои фарх,ангии комилёри судбахш дар иояи исппукиияги сиёсии давлат кома г меафрозад. Алх,ол мавриди бах,си нуфузи сармояи Fap6 дар Эрон ё Миср ва ё ниммустамлика будани ин давлатх,о нест. Гаи дар сари он аст, ки Эрону Миср дар тасмимгириии сиёсати хори^й ва дохилй комилхуцуцу озод буданд.
Мутаассифона, дар х,амин давра дар Осиёи Миёна вазъияти тамоман дигар хукмфармо буд. Муаррихи маъруфи шуравй П.П. Иванов се омили асосии цафомонии Осиёи Миёнаро дар садаи XVI-XIX зикр кардааст: «Аз аввали царни XVI тагйнроти назаррас ба вук$ъ пайвастанд, ки сабаби оих,о кашфиёти бузурги бах,рй буданд. Кашфиёти мазкур (рох,и бах,рй ба Х,индустону Хитой дар назар аст- самти рохдои ти^орати чах,ониро куллан дигаргун сохтанд, ки дар нати^а як цатор мамолнки [Uaprçii Миёна, аз чумла Осиёи Миёна аз имкони иштирок дар мубодилаи байналхалцй мах,рум шуданд ва дар худуди танги
муайян махдуд монданд. К,атъ гардидани робитах,ои сиёсию ицтисодй бо Эрон ба сабабх,ои мазх,абй, яъне баъди ба сари кудрат омадани сулолаи Сафавиён мацоми давлатй пайдо намудани мазх,аби шиа дар Эрон.
Севум, халалдор гардидани робитах,ои ти40рати и Осиёи Миёна ва Хитой дар натирай муборизаю чаигх,ои тулоиии \оих,ои цазоцу узбек, ки аз асри XVI ofo3 меёбанд (8, 6-7). Омили севумро мулох,изаи зерини муаррихи маъруф, академик В.В. Бартольд тацвият медих,ад: «Пойдор шудани х,окимияти рус дар Сибир боиси дар хушкй низ ба вучуд омадани рох,и савдо аз Аврупо ба I Парк, и Дур гардид. Х,ануз дар нимаи дувуми цари и XVII то^и ропи Сибир дар тицорати корвонй бо Чин тавассути Осиёи Миёна ба шахри наздимарзии чинии Сучжоу ширкат меварзиданд; дар нимаи аввали цари и XVIII ба туфайли шартиомах,ои байни Русия ва Чин... рох, ба самти Чин - шох,рох,и Сибир арзи х,асгй намуд... ва ах,амияти Туркистон (Осиёи Миёна дар назар аст - З.У.) барон тицорати '(ах.опй беш аз иеш кох,иш ёфт» (2,5, 186).
Лозим ба таъкид аст, ки вазъи фалокатбори Мовароуннах,р аз назари сох,ибфазлони мах,аллй низ пушида набуд. Устод С.Айнй дар бораи ни давраи таърихи Мовароуннах,р х,ану s соли 1918 чунин навишта буд: «Ах,воли таърихияи илмияи Бухоро ба эътибори замони собиц-яъне пеш аз санаи 1000 х,и1фй (асри XVI) ба аксари ах,л и х,ибраг маълум ва боиси обрую шарафи Бухоро ва бухороиёи буд. Аммо баъд аз таърихи мазкур, ах,воли илмияи Бухоро ба тадрич, руз ба руз дар таназзул афтода, ба х,оли асафиштимоли х,озираи маълума расидааст. Лекин ин таназзул ва иицирози илмии Бухоро x,any ï ба аксари уламо ва ах,олии MaFpypii ин диёр маълум нест» (1,53).
Дар даврае, ки Мирзотацихони Фарох,онй дар Эрон дар мацоми садорат буд ва ба фиристодани допиш^усп ба Фаронсаю таъсиси Дорулфунун мекушид, амири Бухоро бо хонигарих,ои К,ук,аплу Хева ва мулкх,ои саркаши дохили аморат - Х,исор, Шах,рисабз, К,аротегину Дарвоз машгули ^ан1 буд. Масалан, таих,о дар 9»рфи 65 соли аввали асри XIX аморати Бухорою хонигарии К,ук;анд цари Г) 50 бор ба Уротеипа (алх,ол Истаравшан) лашкар кашиданд. Ч,ангх,ои байнихудии аморати Бухоро ва хонигарии К,уцанд «... ин сарзаминро ба яке аз гушах,ои
цяфомондяи чях,онй табдил дода, онро чун луцмаи хом ба коми Русияи иисбатаи иурикдидор омода карда буд» (15,4).
Натидаи х,ямин сиёсат буд, ки дар давоми солх,ои 60-ум цари и XIX имиератории Русия аморати Бухороро забт карда, як к, и с ми зиёди xyiyin онро ба мулкх,ои худ ворид сохт ва амирро ба вассали худ табдил дод. Мувофици шартономаи Зирбулоц (1868) ва шартномаи соли 1878-и байни Русияю Бухоро аморат аз хук,ук,и муносибятх,ои хоридии мустяцилоня мях,рум гардид (15,22) Муаррихон ба тафсил родеъ ба чих,ятх,ои мусбату манфии оцибатх,ои аз чониби Русия забт шудани Осиёи Марказй сухан рондаанд ва хрчате ба такрори онх,о нест. Дар ин до мехох,ем сиёсати нисбат ба Осиёи Миёна иешгирифтаи Русияро аз забони муаррихи рус Н. А.Халфин тавсиф кунем: «Хукумати Русия Осиёи Миёнаро бозори судовар ва ояндадори фуруши молх,ои русй ва манбаи ашёи хом, ки барон сох,аи аз х,ама рушдёфтаи саноати Русия - бофандагй аз ах,амияти фавцулодда бархурдор аст, мах,суб мекард» (14,66). Таърихнигори тодик Н. Акрамов дар ин бобат чунин навиштааст: «Дар асл сиёсати х,окимияти мутлаци нисбат ба халциятх,ои Туркистон иборат буд аз инх,идоми х,ар гуна давлатдорй дар байни онх,о, хароб кардани фарх,анги онх,о, махдуд кардани забони опх,о ва дар пих,оят, х,атталимкон рускунии опх,о» (3,4-5).
Х,амин амр, яъне аз даст додани ист1щлолияти сиёсй имкон надод, ки аморати Бухоро мисли Эрону Миср бо дигар мамлакат-х,о робитах,ои судбахши фарх,ангй дошта бошад. Гузашта аз ин, ба чунин робитах,о на амирони Бухоро манфиатдор буданду на имиераторони Русия.
Бо сабабх,ои дар фав^ зикргардида дар аморати Бухоро ба кддри кофй матбаах,о сохта нашуданд, инкишофу рушди матбу-оти даврй низ сурат нагирифт. Масалан, бино ба шах,одати С.Ай-нй «.. .'(аридаи «Тардумон» (соли нашраш 1883) авоили интишо-раш дар Бухоро се нафар хонанда маълум дошт. Хо^й Бурибек-Афандй, Мулло Мирхони Порсозода, К,орй Бурх,они Сарроф. Азбаски '(яридя хондяни ин се няфяр бя ях,олй мяълум буд, ипх,оро мярдум бя бобигярй вя бядмязх,ябй и11их,о\[ мекярдянд» (1,30).
Аввялин рузномяи тодикии «Бухорои шяриф» бя шярти х,укук,и сензуряи он дяр дясти элчихоняи рус будян 11- мярти соли 1912 няшр гярдид. Бяъди чор мох, 14июли соли 1912 няшри рузномяи туркии «Турон» 0f03 ёфт. Мутяясифоня, бяъди 10 мох,
х,ар ду ру шомаро амири Бухоро бает. Ах,воли кушода шудану баста шудани мактабх,ои нави ба ном чад ид дар аморати Бухоро дар адабиёти илмй муфассал инъикос гардидааст ва х,о^ат ба такрор нест. Хулласи калом, на р^зномаю рузномахонй ва на мактабх,ои усули чадид дар аморат ба чузъи таркибии фарх,анги омма табдил наёфт. Гузашта аз ни, дар аморати Бухоро хондани р^знома «гунох,» мах,суб мегардид. Устод С. Айнй менависад, ки х,атто соли 1915 мутобик; ба соли 1393 х,и1фй цушбегии Бухоро 11асруллох,бий дар цатори дигарон Айниро низ даъват намуда, барон чаридахониаш гаибех, кардааст (1,149). Дар ягон Мадраса забоих,ои хори^й (албатта, баистиснои забоин арабй, ки тадриси он бештар таъйиноти динй дошт) таълим дода намешуданд. Бо суханони дигар, барцарор кардани робитах,ои фарх,ангй, аз Чах,олагу цафомондагй баровардани хал к, сиёсати давлатй набуд. То барцарор шудани х,окимияти шуравй ба истиснои баъзе асарх,ои хурдх,а^ми адибони рус ба забоин готики аз забони руей ё забони дигар асарх,ои бадеии калонх,а^м, аз к, а пили романх,ои таърихй тарчума нашудааст. Аввал ни ки ашхоси забондон, махсусан донандагони забоих,ои аврупой хеле камангуштшумор буданд. Ва аз х,ама мух,имаш аморат ба ягон давлатй хори^й робитаи фарх,аигй иадошт. Дуруст аст, ки рафтуо бо Русия буд, вале он асосан робитаи сиёсию ги^орагй буд.
Бо сабаби хеле махдуд шудани робитах,ои фарх,ангии Эрону Осиёи Миёна имкони аз тарчумах,ои форсии осори адибони Аврупо истифода бурдан низ танг буд, х,арчанд ашхоси алох,ида бо рохдои гуногун баъзе тарчумах,ои форсиро дастрас мекарданд, вале ни кор асосан х,аракатери тасодуфию хусусй дошт. Масалан, бино бар ишораи Х,асан Ирфон, f дар наврасиаш тарчумаи форсии «Декамерон»-и Бокаччоро к,ироат кардааст (9,44).
Айнй низ цайд кардааст, ки «Дар нати^аи мутолиаи «Наводир-ул-вацоеъ» ва «Саёх,атномаи Иброх,имбек» барин китобх,о лузуми иицилоби илмй ва и^тимоиро фах,мида бошем х,ам, рохдои онро х,еч фикр накарда будем (2,26). Бино ба ишораи устод А. Сайфуллоев манцулан аз зиндаёд Рах,им Х,ошим асосгузори адабиёти муосири то^ик баъзе китобх,ои Ч,ур^й Зайдонро ба забони арабй мутолиа карда будааст (12,208). Вале бори дигар таъкид кардан мехох,ем, ки нах,зати тарчума чи тавре ки дар Эрону Миср дар охирх,ои к,арпи XIX ва аввали садаи XX
víais'(уд буд, дар аморати Бухоро вучуд надошт. Х,ам дар Эрон ва х,ам дар Миср нах,зати тарчума аз истикболи давлату ходимони давлатй бархурдор буд ва як чузъи таркибии сиёсати фарх,ангии давлатро ташкил мекард. Ошноии адибони тоники аввали цари и XX-и аморати Бухоро бо асарх,ои нависандагони Авруио бештар характери тасодуфй дошт ва давлатдорони аморати Бухоро х,еч гох, ба ин амр руи хуш намедоданд.
I ай р аз ин дар аввали царни XX як идда чавонони дониш-талаб аз аморати Бухоро барон гах,сил ба Туркия рафта буданд, ки Абдурауфи Фитрат аз он чумла буд, лекин дар ин маврид низ сафари онх,о характери хусусй дошт. Дар тамоми давраи протекторат, яъне аз соли 1868 то инцилоб бо ташаббуси давлат аз аморати Бухоро ба дигар мамлакатх,о донишчуён барон гах,сил фиристода нашудаанд. Ва ин кор имконпазир х,ам набуд, зеро аморат дар додугирифтх,ои хори^й сох,ибист1щлолият надошт.
Акнун меоем ба масъалаи х,арака ги равшангароию чадидия. Ба мох,ияти ин х,аракагх,о, ки дар адабиёти илмии давраи истик;-лолият мавриди омузишу баррасии амик; rçapop гирифтааст, дахо-лат намекуием, зеро он аз доираи мавзуъи бах,си мо берун аст. Фацат х,аминро цайд карданй растем, ки бо вучуди чахду талоттти равшанфикрон, аз чумлаи Ах,мади Доииш, Савдо, П1ох,ин ва дигарон ва баъдан саъю кушиши чадидон, аз цабили М.Бех,будй, Азизй, С.Айнй, А.Фитрат, А.Мунзим ва дигарон дигаргунии куллй дар танвири афкори оммаи халц, аморати Бухоро дар охири асри XIX ва аввали асри XX ба амал наомад. Чунин буд вазъияти аморати Бухоро то Инцилоби хал к, и и Бухоро дар соли 1920, ки баъди галабаи он сохти шуравй хукмфармо гардид.
Дар давраи х,окимияти шуравй бошад, тадри^ан забоин русй дар тамоми Иттих,оди Шуравй забоин давлатй гардид. Ч,ои алифбои арабиасосро аввал алифбои лотинй ва сипас алифбои кириллй гирифт. Тамоми ах,олй бо тах,сили миёна фаро шрифта шуд. Азбаски адабиёти рус анъанах,ои хеле дерину бои тарчумаи адабиёти цариб х,амаи халвой чах,онро дошт, баъд аз инцилоби фарх,ангй дар саросари Чумхурии Точикистои китобхонах,о ташкил шудаид, ки дар онх,о, махсусан дар шах,рх,ои калон осори тамоми адибони чах,он, аз чумла романх,ои таърихй мавчуд буданд. Аксарияти кулли сокинони шах,рх,о ва зиёиёни дех,ог забоин русиро хуб медонистанд ва ниёзашонро ба адабиёти
хори^й тавассути тардумах,ои русй цонеъ мегардониданд. Ин яке аз сабабх,ои асосии бевосита аз забонх,он хорной ба то^икй тарду-ма нашудани романх,ои таърихй буд. Ва гузашта аз ин, пах,ншавии забони русй боне гардид, ки дар давоми мавдудияти х,окимияти шуравй цари Г) ягон осори романи таърихнависони маъруфи дунё-А.Дюма-падар, В.Скотт, В.Гюго, А.де Винйй, Шатобриан ва дигарон ба забони тоники тардума нашуданд. Агар мах,орати тардумонии С. Улугзода, Р. Х.ошим, X,. Ах,рорй ва Э. Муллоцан-довро истисно кунем, дигар нависандах,ои тодик дониш ва мах,о-рати тардумоииро надоштанд. Мутаассифона, алх,ол низ вазъия-ти тардумаи романх,ои таърихй аз забонх,ои Fap6ñ ба забони годикй мисли даврони шуравй аст.
Худи раванди таълифи романх,ои таърихии тоники бошад дар давраи иттих,оди шуравй дар Тодикистон яктарафа сурат гирифт. Маълум аст, ки цах,рамонони аксари романх,ои таърихии х,амаи мамлакатх,о шоху шох,зодагон, аъёну ашрофи дарбор, рух,ониёни бузург ва гайраю ва х,оказо х,асганд. Масалан, асарх,ои А.Дюма-иадарро гирем: «Се туфангдор», «Граф Мойте Кристо», «Малика Марго»,«Луни Чах,ордах,ум» ва гайра. Идеологияи синфиятгарою мазх,абситези давлати шуравй имкон намедод, ки нависанда шох, ё нюх,зодаеро цах,рамони мусбати асари худ созад. Мувофици идеологияи он давр х,амаи шох,ону шох,зодагон ва аъёну ашроф, хулоса намояндагони синфи истисморгар биззот цах,рамоноии манфй буданд. Хед мумкин набуд, ки нависанда родеъ ба паём-бари ислом китобе навишта, уро к,ах,рамой и мусбат созад. Масалан, дар давраи шуравй чои шудани романи Б.Абдурах,мон «Куру и in Кабир» ё М.Солех, «Девори Хуросон» мутлако имконно-пазир буд. То ки гуфтах,оямон асоснок бошад, мисол меорем. Дар солх,ои Ч,анги Бузурги Ватанй сиёсати х,изби коммунистию давлати шуравй каме нармтар гардид ва дар иттих,оди шуравй баъзе филмх,ою кит обх,о, аз цабили филми «Александр Невский» манзу-ри тамошобинону хонандагон гардидаанд. Дар х,амин давра асар-х,ои таърихии С.Айнй «К, ах, рам о и и хал к, и тодик Темурмалик» ва «Исёни Муцаннаъ» низ аз чои баромаданд. Соли 1943 коргардону санъаткори маъруф М. Касимов ва режиссеру драмиависи то дик С.Саидмуродов пйесаи «Тах,моси Худандй»-ро таълиф карданд, ки ба ошубх,ои озодихох,онаи мардуми Мовароуниах,р бахшида шуда буд. Ин пйеса то соли 1946 дар театрх,о иамоиш дода шуд.
Дере нагузашт, ки царори КМ ВКП(б) «Дойр ба репертуари театрх,ои драмавй ва чорах,ои бех,тар намудани он» баромад. Асари «Тахдгоси Ху^андй» дар он к,арор «... х,амчун асари ах,амия-ти таърихию тарбиявй надошта сахт мах,кум карда, ба iyiiopn пйссах,ос, ки хонх,о ва аъёну ашрофро идеализатсия карданд, дохил карда шуд». Дар даврони шуравй айбе аз «идеализатсияи хонх,ою аъёну ашроф» сахттар набуд, зеро х,амаи х,одисах,ои таърихии цабл аз инцилоби Октябр, ба истиной шуришх,ои халцй х,атман бояд ба ранги сиёх, тасвир мешуд. Бино бар ни тасодуфй нест, ки нависандагони ш^равии то^ик бештар ба романх,ои таърихии инцилобй руй оварда буданд.
Бо сабабх,ои дар боло зикршуда, ба назари мо, дар асри XX то давраи испщлолият романи таърихй ба маънои илмии исти-лох,й зухур накард. Ва баробари аз байн рафтани монеах,ои мазкур ба шарафи испщлолият дар давоми 10-12 сол беш аз 30 романи таърихй аз дасти таълиф баромад. Жанри романи таърихй на танх,о ривоч ёфт, дар ни жанр на фацат ^ях,миш бесобица рух дод, балки вай мазмунан ва шаклан ганй х,ам гардид, ба такмил расид, айвой мухталифи он арзи х,ас гй карданд. Романи таърихии сиёсй, романи пятимой, романи биографй(х,асби х,олй), романи пуб-лисистй, романи х,а^вй, романи хамосавй, романи маишй, романи мо^арой, силсилароманх,о дар мавзуи таърихй ба вучуд омаданд, ки хоси давраи испщлолияти давлатии То^икистон, худшиносии миллии хал к, ва озодии э^одиёт мах,суб мешаванд. Сабаби асосии интишори зиёди романх,ои таърихй дар давраи сох,ибистицлолй боло рафтани тафаккури таърихии нависандагон ва ру ба \удоюх,ии миллй овардани онх,о аст. Дар байни ни асарх,о анвои гуногуни романх,ои таърихй мушох,ида мешаванд, ки цах,ра-монони онх,о ашхоси таърихианд, шох,он (Куруши Кабир, Искан-дари Мацдунй, Исмоили Сомонй...), шоирон (Рудакй, Камол, Дилшоди Барно, Туграл), вазирон (Бармакиён, Низомулмулк), иаямбарон (Зардушт) ...
Вале инсофан бояд к,айд намуд, ки инкишофи имр^заи насри муосири то^ик, бахусус романи таърихй, бе та^рибаю сабакдои насри ганию рангоранги даврони шуравй имконноиазир мебуд.
ПАЙНАВИШТ
1. Айнй С. Куллиёт. Ч,.14. -Душанбе: Матбуот, 2005
2. Айнй С. Таърихй инцилоби Бухоро. -Душанбе: Ирфон,1964
3. Акрамов Н. Русские исследователи и их вклад в изучение истории, археологии и этнографии народов Памира и Припамирья. - АДД. -Душанбе, 1975
4. Араслы Э.Г. Джирджи Зайдан и арабский исторический роман.-М.:Наука,1967
5. Бартольд В.В. Сочинения, т2(1).-М.,1963
6. Бартольд В.В. Сочинения. - М., 1968
7. Булом Мух,аммад. Романи таърихй.Сайру нак;ду тахдили романной таърихии форсии солкой 1284-1332 -Тех,рон,1381
8. ИвановП.П.Очерки по истории Средней Азии. - М.,1958
9. Ирфон. X,. Дар кулбаи косибон. -Душанбе: Ирфон,1964
10. Кадыров Г. Современный персидский исторический роман.-Душанбе:Дониш, 1982
11. Крачковский И.Ю. Избранные сочинения.т.Ш. -М.-Д., 1956
12. Таърихи адабиёти советии тодик / Инкишофи жанрх,о иборат аз шаш дилд. Ч,илди 1. - Душанбе: Дониш 1984
13. Муллоах,мадов М. Лирикаи Адибулмамолик Амирй. Душанбе: Дониш, 1985
14. Халфин H.A. Политика России в Средней Азии и англо-русское соперничество.-М., 1962
15. Х,отамов Н. Таърихи халк;и тодик (аз солкой 60-уми асри XIX то соли 1924).-Душанбе:2001
Некоторые особенности возникновения и формирования исторического романа в современной таджикской литературе
3. Ульмасова
Ключевые слова: современная таджикская литература, таджикской исторический роман, персидский исторической роман, арабский исторический роман
В статье предпринята попытка найти ответы на некоторые вопросы, связанные с возникновением и формированием исторического романа в современной таджикской литературе. В частности, для
— 22 ( НОМАИ ДОНИШГОХ
ответа нщ вопрос «Почему в советское время жанр исторического романа за некоторыми исключениями был представлен в основном историко-революционными романами?» автор проводит сравнительно-исторический анализ предпосылок возникновения исторического романа в Иране, Египте и Средней Азии.
Some Peculiarities of Rise and Formation of Historical Novel in Modern Tajik Literature
Z. Ulmasova
Key words: modern Tajik literature, Tajik historical novel, Persian historical novel, Arabic historical novel
The author of the article undertakes an endeavour to find answers to certain questions related to rise and formation of historical novel in modern Tajik literature. In particular, in order to answer the question "Why was the genre of a historical novel presented mainly with historic-revolutionary prose in the Soviet time with rare exceptions? " the author conducts a comparative-historical analysis of the pre re qui si ties which preceded a rise of this genre in Iran, Egypt and Middle Asia.
