CC BY
70
ФИЛОЛОГИЯИ ТОЧ.ИК ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
С. Аъзамзод ЧАНД САХ,ИФА АЗ ТАЪРИХИ НАКДИ АДАБЙ
(Мирзо Турсунзода ва маршалам сталинии муносибат ба мероси адабй)
Вожатойкалидй: адабпётимуоспрп тоцик, таърихи нацди адабй, ацоиди адабиюинтицодии М. Турсунзода, исти-лощ "адабпёти форсп-тоцикп"
Шаклгирии афкору андешах,ои адабй-интикодй ва зебоиши-носии суханвари мумтози то^ик дар садаи бист Мирзо Турсунзода ро^е ь ба чойгох,и адабиёт ва мероси адабй дар партави ду давраи сиёсй-и^гимой ва фарх,ангии чомеа добили андеша аст.
1. Муносибат ба арзишдих,ии осори адабиёт ва мероси адабй то нимаи аввали солх,ои 50-уми садаи бист - марх,алаи сталинии шинохти адабиёт ва меросбарй;
2. Муносибат ба арзшш,ои адабии кух,наву нав аз нимаи дувуми солх,ои 50-уми садаи бист - марх,алаи иасосталинй.
Шинохти афкори адабй-инт икодии М. Турсунзода дар робита ба давраи дувум - солх,ои 50-70-уми садаи бист то ч<>е дар равиши нак;ди нацди адабии то^икии ш^равй ва пасош^равй сурат гирифтааст.(1) Аммо мох,ияти чусторх,ои у дар шинохти мацоми адабиёт ва арзиши осори адабй, муносибат ба мероси адабй ва меросбарй тах,ти таъсири мафкурагароии давраи сталинй - охири солх,ои 30 ва солх,ои 40-уми садаи бист камтар мавриди гуфтугуи '(идди и тахассусй царор доштааст.(2)
Дар асл тава^^ух, ба муносибати М. Турсунзода ба мероси адабй ва шинохти арзишх,ои адабй солх,ои 40-уми садаи бист
баъди солх,ои 80-ум бо зухури падидаи бозсозй ва ошкорбаёнии Горбачёв 0F03 гардид. Дар ин зимн дойго^и мавсуф ба сифати ситоянда ва ташвицгари ормонх,ои шуравй мавриди гуфтуг^и зиёд rçapop гирифт. Бах,су мунозираи шадиди ахди гах,к,и к, ва адаб дар х,ошияи маколаи профессор Р. Мусулмониён яке аз нахустин арзёбии мох,ияти рузгору дойго^и осори М. Турсунзода аз диди нав ба шумор меравад.® Ба назари мо, дар них,оди ин мубох,исот матолибе иухуфтаанд, ки фах,миши онх,о аз иигох,и имруз масъаларо ба манфиати фах,мшни х,як,и1у1ги давраи шуравй ва воцеияти дойгох,и нафароне амсоли М. Турсунзода х,аллу фасл мекунад. Минбаъд низ таддиди назар ба мероси шоир бо купгишу ибтикори мунавдидони х,ирфай идома ёфта, намунаи хуби солимфикриеро дар фазой га х, к, и к, ба вудуд овард.(4)
Яке аз тамоюлоти хос ва шеваи мумтози арзёбии осори адабй ва адабиётшиносй пас аз солх,ои 80-ум - аз думла, давраи исгицлолияги Точикистон тавъам будани 1ях,к,ик,и филологй бо ормонх,ои худшиносй мебошад. Дар бархе аз [1ажух,ишх,о[1 риштаи таърихи и я к, д раванди шаклгирии афкори адабй дар робита ба масъалаи худшиносии миллй арзёбй гардид а, кушиш ба харч рафтааст, ки сах,ифах,ои мамиуъ, номакшуф ва, ба исгилох,, дога давраи шуравй ошкор карда шавад. Дар ин замина пеш аз х,ама кушиши академик М. Шакуриро метавон ёдоварй кард, ки дар осори мухталифи у, аз думла "Хуросон аст, ин до!" пайгирй шудааст (17).
Даркитоби "Таърихи ганцидваадабиётшиносй"-и М. Радабй дидгох,и меросшиносии М. Турсунзода мат pax, шудааст, ки аз як су, матлабро то 40e дуруст пеши назар меоварад, аз суи дигар, мох,ияти руйдодх,ои он давра ва нак,ши уР° ЧУН цазияи мубох,нсаангез боцй мегузорад (8).
Аз ин лих,оз, ба назари мо нацду тах,лили андешах,ои интикодии М. Турсунзода, хусусан, муносибати у ба мероси адабй дар солх,ои 40-уми садаи бист имруз аз х,ар ди^ат мух,им аст. Ин амал, пеш аз х,ама, барон дилавгирй аз фах,миши номатлуб, натидагирии дурусту воцей аз андешах,ои сусту бемояву каммояи сиёсатгаро дар он марх,алаи шаклгирии афкори пдтимой, дурй дустан аз нодидагирии хидмати шоистаи равшанзамирони миллат дар садаи бист мух,им мебошад.
Аз иацду тахдили цазия чунин суол cap мезанад, ки оё рох,и шаклгирии афкору андешах,ои шоир ва суханвари мумтоз дар он солх,о х,амеша х,амвор ва суфта буд? Мо дар бах,су баррасии цазия ба маводе руй овардем, ки раванди афкору андешах,ои шоирро бо х,ама фарозу нишебаш бозгуй мекунанд.
М. Турсунзода охири солх,ои 30-юми садаи бист баъди бозгашт ба мух,ити пойтахт - Сталинобод хидмати адабиро ба таври густурда идома дод. Фаъолияти у дар риштах,ои адабиёт ва фарх,анги нави то^икй ба сифати ранен правленияи Иттифоци нависандагони Тодикистон, ки давраи аввали он солх,ои 1932-1942 сурат гирифтааст, добили мулох,иза мебошад. Маколах,ое тахди унвони "Николай Островский", "Сарояндаи орзух,ои хал к" - дар бораи Н. А. Некрасов, "Санъати хал к, и озод" ва Faiipa бунёди шаклгирии андешах,ои адабии мавсуфро бозгуй мекунанд.(4)
Соли 1938 мадмуаи эдоднёти шифох,ии хал к, - "Намунах,ои фолклори го^ик" ба нашр расид, ки тах,ияи онро М. Турсунзода бо х,амкории ховаршиноси маъруфи рус А. Н. Болдирев андом додааст. Ин мадмуа солх,ои 50-ум низ таддидан рун нашрро дид.
Кори мух,ими дигари М. Турсунзода дар охири солх,ои 30-юм ширкат дар тах,ияи мадмуаи «Намунах,ои адабиёти тодик» (1940) аст, ки ба истикболи 20-солагии таъсиси Ч,умх,урии шуравии То^икисгон азтарафи X. Мирзозода, Ч,. Сух,айлй, Ч,. Икромй, К. Лутфуллоева, J1. Бузургзода дастдамъона гах,ия шуда, дар зери тахрири умумии С. Айнй, С. Улугзода, А. Дех,огй, М. Турсунзода, И. Брагинский, М. Pax,имй ба табъ расид. М. Турсунзода ба дуз тах,рири асар х,амзамон таълифи фаслх,ои «Умари Хайём» (6, 6569) ва «Мулло Мушфицй» (6, 169-170)-ро низ андом додааст.
Аз силсилаи пажух,ишх,ои марбут ба таърихи нацди адабй ва адабиётшиноей маълум аст, ки охири солх,ои 30 ва ибтидои солх,ои 40-уми садаи бист марх,алаи хоси исботи х,ак,к,у х,ук,ук,и тодикон ба мероси классикй аст ва яке аз натопди мух,ими пажух,иши адибону олимони тодик дар ин давра исботи муштарак будани мероси тодикону эрониён, ба адабиёти домеи форей баробар х,ац доштани онон ва, дар ин дода, бакоргирии истилох,и ягонаи «форс-тодик» бо сарварй ва иршоди маънавии устод С. Айнй мебошад. Мах,з дар х,амин давра симои М. Турсунзода ба унвони идомадих,андаи ормонх,ои миллй ва муборизах,ои С. Айнй барон х,аццу х,ук,ук,и тодикон ба мероси адабй намоён мегардад.
Аз ин чихдг, номаи у ба унвони Александр Болдирев аз 30 декабри соли 1940 чолиб буда, \iy\i авои он дар иигох, доштани рух,ияи муборизах,ои С. Айнй, посдошти нуфузи у дар он маршала ва дар дастёбй ба мероси адабй арзиши мух,им дорад.
Аз ин маъхаз назари мухталифи чараёни илмиву адабии замон дар меросбарии готикой ба адабиёти гузашта исбот мешавад. Номаи чавобй ва эътирозии М. Турсунзода ба А. Н. Болдирев санади мух,им ва шоёни гава1^ух,и таърихи набардх,ои адабии гочик ва таъйини сахдш готикой ба мероси гузашта аст. Ин санад нацши М. Турсунзодаро дар шинохти таърихи адабиёти то^ик дар муцобили назарияпардозии расмии ховаршиносони рус х,амчун як руйд( (и мух,им ба исбот мерасонад.
Мувофнци бозёфти ^олиби тава^ЧУ^11 узви вобастаи АИ То^икистон С. Табаров соли 1940 бахши ленинградии Нашриёти давлатии То^икистон (шуъбаи адабиёти бадей) «Мунтахабот»-и газалсарои номии садаи Х1У Х.офизи Шерозиро дар гах,ия ва пешгуфтори А. Н. Болдирев ба чоп омода кард. Дар ин ма^муа 105 газал, 3 цитъа, 48 рубони шоир фарох,ам омада, пешгуфтори он асноди мух,имеро дар бар мегирифт. Аммо дар ин иешгуфтор оид ба бархе аз лах,зах,ои умри Х,офиз ва иртиботи у бо шоири дигари номвари замон Камоли Ху^андй баъзе иштибох, ва нох,амгунй низ рух до да буданд. Пас аз дастрас ва мутолиа шудани нусхах,ои сигналй директори Нашриёти давлатии То^икистон X,. Неъматуллоев асарро барон тацриз ба раёсати Иттифоци нависандагони To'piKiici он фиристод. Бо супориши раёсат яке аз нависандагони то^ик ба пяк^чу гацризи ма^муа машгул гардид.(5)
Дар асоси ин тацриз ранен иттифоци нависандагон М. Турсунзода бо директори нашриёт X,. Неъматуллоев ба А. Н. Болдирев ва муовини директори нашриёт дар шах,ри Ленинград Зингер номаи чавобй ирсол кард.
Яке аз натичах,ои мух,ими номаи М. Турсунзода дар он зох,ир мегардад, ки мураттиб А. Н. Болдирев ба ма^муа ва сарсухани он то '(ос, ки имкон дошт, ислох,от ворид кард. Тахрири ма^муа ба у\(аи С. Айнй вогузор гардид. Танх,о пас аз ворид шудани бархе ислох,от ва тахрири ^иддй «Муитахабот»-и Х1офизи Шерозй соли 1941 ба табъ расид ва хоиандаи то^ик дар давраи шуравй бори нахуст ба таври васеъ бо намунае аз ашъори шоири цари и Х1У ошной пайдо карданд.
Нуктаи аввали эроди М. Турсунзода ба А.Н. Болдирев дар бо-раи забони ма^муа аст. У куши, (ааст исбот намояд, ки сарсухани ма^муа "ба забони вайрони готики навишта шудааст. Дар он х,еч як чу мл а и дурустро пайдо кардан мумкнн нест... аввал ба забони русй... баъд ба таври механикй тардума карда шудааст" (18, 8).
Муаллифи нома ба масоили таърихи адабиёт назари бориксанде дошта, бо диди хоси пак^одй, бо камоли фиросату назокати сухансандй матлабро нозукона ба миён мегузорад ва ба матолиби сарсухани мадмуа бах,о медих,ад: "Дар 40e, ки хишт бояд, чуб ва '(ос, ки сайг бояд, хоки хушк гузошта шудааст, яъне луЕатх,оро дар дои худ... кор нафармудааст" (18, 8)
Нуктаи дигар дар номаи М. Турсунзода эътироз ва посух ба андешаи А. Н. Болдирев дар боби "шинохти" Камоли Худандй ба сифати «асосгузори адабиёти тоторх,ои урдуи Кдшчок,» аст, ки дузъиёти бах,си адабии тодику русро бозгуй мекунад. М. Турсунзода дар танциду i анбех,и баъзе ховаршиносон чунин навиш-тааст: «То алвацт баъзе олимони мух,тарам Камоли Худандй барин шоирони то^икро мулки хусусии дар х,еч замой (х,атт о дар замоин сотсиалистй) тагйирнаёбандаи Эрон медонистанд. Дар ин муцаддима Камол якбора ба тоторх,ои К.ипчоц дода шудааст, ки на онх,о забони Камолро мефах,миданд ва на Камол забони онх,оро (Ин х,ам албатта кашфиёт аст?!)» (18, 8).
С. Табаров дар тавзех,оти мухтасар ба номаи М. Турсунзода дарак медих,ад, ки сах,ви ш1ГГйбох,апгези А. Н. Болдирев оид ба асосгузори адабиёти тоторх,ои ордуи ципчок, будани Камоли Худандй дар нусхаи гах,риршудаи мадмуаислох,нашудааст(18,31).
Таи к, и, [и самтгирии А. Н. Болдирев родеъ ба Камоли Худандй бо ин номаи М. Турсунзода ба охир намерасад. Устод С. Айнй низ дар фароварди солх,ои 40-уми садаи XX дар ду номаи муфассал - яке ба унвони К. Айнй (9 марти 1949) ва дигаре ба унвони М. Турсунзода (14 апрели 1949) ба ин масъала баргаштааст (1, 188-196; 5).(6)
Дар ин помах,о низ х,арчи бештар ва ошкору пих,оп нуцсу заъфи фикрй ва нох,амвориву бах,сапгезии афкори ховаршиносон ба миён гузошта шудаанд. Аз чумла, дар перомуни номах,о ба асли масъалаи Камоли Худандй дар баррасии А. Болдирев чунин бархурд мекунем: «Як вацт рафиц Болдуруф Камоли Худандиро «шоири О.гпш-урда» гуфта, навишта баромада буд. Таклифи
х,(сирааш х,ам аз х,амон таклиф кам фарц мекунад. Дар чавонй аз Мовароуннах,р рафтани Камоли Ху^андй хатост. Ман ин маъниро ба рафик; I 'афуруф х,ам навишта будам. Камол тах,сили аввалини худро дар Ху^анд, баъд аз ин тах,сили олии худро дар Самарканд шрифта ва як к, и с ми осори адабии худро дар х,амон ду шах,р чч«Д кардааст...
Камоли Хучандй дар калоисолиаш - баъд аз такмили даре ва шоири комил шудаи худ ба нияти сафари х,ач аз ин 40 х,и1фаг кардааст ва дар бозгашти сафари х,ач обу х,авои Табрезро иисандида, дар он 40 мондааст ва як бор Тухтамишхон уро асир карда, ба Олтин-урда - Сарой бурдааст ва баъд аз чанд соли дар он 40 мондан Камол аз асирй халос шуда, ба Табрез баргаштааст. Акнун кучои ин одамро ба Озарбойчон ё Эрой ва ё ин ки ба Олтин-угла мебанлем?» (1, 195).
Як нукта дар номаи устод С. Айнй ба М. Турсунзода хатттм-гинй аз муносибати доирах,ои расмии ховаршиноей ба руйдодх,ои таърихиву адабй мебошад. Ховаршиносе бо номи Манаков ин иддаоро пеш них,ода буд: «Модом ки Камол дар хурдсолй ба Эрой рафта, дар он 40 тарбия ёфтааст, вай бояд х,ак,к,и х,алоли эрониён шавад. Чунончи, Лохутй аз Эрой ба ин 40 омада ва дар ин 40 тарбияи коммунистй шрифта, аз они То^икистон шудаанд, яъне бояд Камоли Хучандй бо Лохутй мубодила карда шавад».
Дар масъалаи мубодилаи Камол ва Ло^утй устод Айнй бо хашму газаб х,арФ мезанад: «.. .на Камол ва на Jlox,y i ñ - на асири х,арбй х,астанд ва на гуломи зархарид, ки он гуна шаркдиипосоп дар байни мо ва эрониён х,акам шуда, ин ду нафарро дар бадали якдигар ба тарафайн суиоранд ва «сулх, барио намоянд». Камол бе х,еч гуна 1уфтугуй аз они мо аст, Лохутй зиндаанд. Аз он кас пурсидан даркор аст, ки худро шоири То^икистон мешуморанд ё шоири Эрони феодалй» (5, 90).
Нуктаи мух,име, ки бояд х,амеша дар шинохти раванди афкори сох,ибназарони ин давра ба эътибор шрифта шавад, тах,риф, тасх,иф, гаьйир ва табдили назар ба никот ва масоили илмй, таърихй ва адабй аст, ки аз чониби уламои замон бештар ба тарзи ошкор ва ё нинх,он сурат шрифта, ба шеваи умдаи сиёсатгароёна табдил ёфт. Ин гуна самтгирй баъди иленуми XII нависандагони шуравй (1948) дар доирах,ои расмии илмиву адабй ва афкори нажух,аЕ ai он ^ойгох, найдо кард. А. А. Фадеев - сарвари адибони
шуравй дар пленум оид ба космополитизм ва тацсими мероси фарх,ангй, инкори истилох,и адабпёти «форс-тодик», «буридани эътирофи ягонагии таърихиву фарх,ангии халкдои шуравй (дар мисоли готикой) бо эрониён» раъй дод.
Дар х,амин пленум танх,о х,авду х,уцуци халци тодик, на эрониён ба мероси гузаштаи форсй собит шуд. Исботи ни цазия дар адабиётшиносии шуравй ба раванди ягонагии адабиву фарх,ангии тодикону эрониён, ки дар ибтидои солх,ои 40-уми садаи XX бо кушишу талоши хастаноиазири С. Айнй ва намо-яндагони мактаби илмии f сурат гирифта буд, хотима бахшид. Масоили мазкур ба такмилу густариши андешаи дигар - дар цаламрави Осиёи Миёна падид омадани забои ва адабиёти дарии форсй мусоидат кард, ки барои пиндошти танх,о ба халци то'Ц1к дахл доштани адабиёти форсй ба кор омад. Дар ин самт мух,а!дащони тодик, аз думла, А. Мирзоев ба натидах,ои донишманди Эрон Маликушшуаро 1>ах,ор зодаи Мовароуннах,р будани забои ва адабиёти форсй такя карда, цазияро барои беасосии исгилох,и «форсу то^ик» истифода бурданд. Дар асл исботи иайдоиши забон ва адабиёти то^ик дар цаламрави Осиёи Миёна ба x,a^n^ai и таърих ихтилоф надорад ва шак нест, ки ах,л и нлму адабй тодик дар ин кор ибтикори »¡обили мулох,изае нишон доданд. Аммо аз ин гуна ибтикор - кушиши исботи зодаи Мовароуннах,р будани забону адабиёт дар рох,и ташвици ормони сиёсии танх,о ба хал к, и тодик нисбат ёфтани мероси адабии форсй с^иистифода шуд.
Ин назария ба нодида гирифтани х,ак,к,н эрониён ба комилекси бузурги адабиёти форсй замина гардид. Тахдили кдёсй исбот мекунад, ки х,адафи аслй зимни коркарди истилох,и «форс-тодик» дар ибтидои солх,ои 40-уми садаи XX сах,ми муштараки тодикону эрониён дар бунёди адабиёти форсй буд ва ховаршиносон бештар ба сах,ми эрониён ко ил буданд. Аммо дар иитих,ои солх,ои 40-ум зимни инкори ис гилох,» «форсу го1Ц1к» танх,о готикой ворисони асосии мероси форсй шинохта шуда, сах,ми х,авзаи Эрон дар цолаби нацду назари сиёсй сарфи назар гардид. Дар илми адабиётшиносии то^ик назарияе матрах, аст, ки г^ё пас аз исботи устод Садриддин Айнй аз мероси муштараки адабии тодикону эрониён ба унвони «адабиёти форсу тодик» ис гилох,и мазкур раем шуда, бархе аз ховаршиносони рус ва хори1; аз кишвари шуравй
низ аз он истифода бурданд. Дар ин ки исгилох,» «форсй-тодикй» ба унвони китобх,ои Е. Э. Бертелс, О. Клима, Я. Рипка, И. Бечка пазируфта шуд, ч<ш шак нест. Аммо бахши нахусти ин назария танх,о то андозае воцеият дошт. Зеро аз интих,ои солх,ои 40-уми садаи XX асосан истилох,и «адабиёти тодик» дар гардишу муомилаи адабиётшиносии то 411 к iyipop гирифт. Дар ин амр, аз думла, нашри силсилаи «Классикони адабиёти тодик» ба забонх,ои тодикй ва русй расмият ва х,айсият ёфт. Мадмуаи тазкирамонанди «Намунах,ои адабиёти тодик» ба унвони «Антология таджикской литературы» тардума шуд (1951). Танх,о солх,ои 60-ум пас аз нашри китоби домеъ ва мукаммали Е. Э. Бертелс «Таърихи адабиёти форсй-тодикй» (1960) гур^х,и иажух,андагони тодик силсилаи тахдащотеро барон тамоми даврах,ои адабй андом доданй шуданд, ки «Очеркх,о аз таърихи адабиёти форсу тодик» ном дорад.
Х,амин тавр, баъди пленуми XII раёсати Иттифоци нависан-дагон раванди чудо шудани ягонагии адабии эрониву тодикй сурати хосе ёфт. Дар х,оле ки устод Садриддин Айнй дар ибтидои солх,ои 40-ум ба коркарди исгилох,и вох,ид ва ягонаи «форс-то дик» ноил гардид ва дар шинохти х,ак,и1угги таърих радами 'цщдй гузошт, дар иитих,ои солх,ои 40-ум у тах,ти таъсири назариёти расмй оид ба ^удоии мероси муштарак rçapop гирифт. Баъди пазируфта шудани «установкаи иартиявй» дар мавриди га к, с и ми мерос у низ аз эътирофи умумияти таърихиву фарх,ангии тодику эронй даргузашт: «Модом ки партия термини «форс-тодик»-ро (...) рад кардааст, барои май як установкаи иартиявй даркор аст, то ба х,амои такя карда (албатта бо далелх,ои таърихй ва илмие, ки худ медонам) макола нависам, то ки мо ба шоирони хубтарини гарбии Эрон х,ам х,ак, иайдо кунем...» (1; 5).
Мах,з бо назардошти х,амии вазъияти номусоид дар рох,и шинохти таърихи адабиёти тодик бояд ба мутолиа ва бардошт аз самтгирии гоявй ва андешах,ои М. Турсунзода иардохт. Зеро маводи пленум дар матбуоти марказй ва думх,урй собит менамояд, ки вай низ тах,ти таъсири назариёти расмй дар мавриди Чойгох,и мероси адабии тодикон царор гирифт. Самти фикру мулох,изоти М. Турсунзодаро аз маколах,ои вежаи «Ба мукобили космополитизм ва панэроиизм» (ба забонх,ои русй ва тодикй) ва «Барои ватандустпн советй бар знддн панэроннзм» метавон
мутолиа кард (12; 13; 14), ки дар асл никоти суханронии ypcViap ин пленум дар бар мегиранд.
Албатта, дар 40-4011 гуфтаву навинп ах,ои М. Турсунзода гох,о х,ак,н1у1 г ва воцеияти таърихи забои ва адабиёти то 411 к низ матрах, шудааст. Масалан, вай менависад, ки «дар сарзамини Моваро-уннах,р ва Хуросон халци Т04ИК забони нави худро тайёр карда, такмил дод, ки баъдх,о вай дар Эрой х,ам забони адабй шуда, ба дои забони нахдавй гузашт». Дар дои дигар менависад: «Халци тодик... аз мероси адабии Х,офиз ва Саъдй х,ам, ки дар Шероз таваллуд шудаанд, руй намегардонад, зеро забони ощо ба забони 7оцикии мо як аст» (13, 1).
Аммо чун масъала сиёсист, М. Турсунзода имкон надошта ва натавонистааст, ки чун шахси расмй - сарвари нависандагони годик ба андешаву иддаои иштибох,ангези сиёсатгаро х,амовозй накунад. Дар асл гузориши матлаб ва цазовати масъала дар макола хеле нораво ва норасост, 4011 бах,с нест, ки дар них,одаш х,укму хурдагарии сиёсй дорад. Дар перомуни он ба ох,ан1 и сахт ва лах,ни шадид ба «космополиткой беватану беиасаб» нафрату адоват шудааст, ки «адабиёту маданияти тодик»-ро бо «маданияту адабиёти форсй бех,аёёна меомезанд» (1).
М. Турсунзода ба ох,ангу равиши суханони А. А. Фадеев иддао иеш них,од, ки «мо набояд дар назди давлатх,ои феодалии Шарц cap хам кунем, балки нисбат ба онх,о хеле баланд истем. Фа^ат мо омузиши меросх,ои (?) адабии классиконамонро дуруст ташкил карда метавонем».
Муаллиф мах,з дар х,амин макола менигорад: «Рузе меояд, ки замоин реаксия дар Эрой хотима меёбад ва он гох, халци тодик ба форсх,о мероси шоиронашонро бо тамоми бузургворй ва х,успу зебоии ипх,о иепп1их,од \ох,ад кард».
Мух,а^^1щи эронй Чингизи Пах,лавон дар таассуроти як сафараш ба Тодикистон х,арфи донишманди дигари эронй Иноятуллох,и Ризо -, (усni M. Турсунзодаро нацлу 1щтибос карда (7, 36), онро М. Шакурй низ дар китоби «Хуросон аст, ин 40!» овардааст. Аз ин икдиГюс маълум мегардад, ки М. Турсунзода дар сух,Г)ai x,о бо И. Ризо шоирони номвари форсу тодик Саъдй ва Х,офизро сирф тодик мехонд. И. Ризо эътироз мекард, М. Турсунзода 4авоб медод: Ба хотири он ки алъон дар Эрой як
давлати иртидой ба сари кор аст, х,ар накд ки давлати мутараццй биёяд, мо инонро пас медих,ем».
Ин х,амон андешаест, ки соли 1949 дар маколах,ои М. Турсунзода тахди таъсири пленуми нависандагони шуравй иайваста гушзад шудааст. М. Шакурй зимни натидагирй аз ин андеша аз як рухдоди долиб иттилоъ медих,ад, ки маъхаз ва чигуна сурат гирифтани он норавшан мондааст: «Чун хавфи дандоли сиёсй пеш омад, Мирзо Турсунзода ва х,амфикрони у аз даъво гузаштанд» (17, 203).
(Дар омадн гаи, метавон изх,ор кард, ки дар баъзе таълифоти бист соли ахир танх,о х,амин пораи андешаи М. Турсунзода ицгибос шуда, аммо, ба назари мо, на х,амеша аз ин никот ба хулосаву натидаи номатлуб расидан мумкин аст).
Ба ин шева, олимону адибон дар тацвияти назариёти расмй дар даласах,ои хос суханронй намуда, макологе дар иашриях,ои расмии русй ва годики ба табъ расониданд.
Афкору андешаи бах,сангези назариву танцидии М. Турсунзода то замоин ба миён омадани фазой нармандешии Н. Хругцов танх,о бо ин шеваи «тацсими» мерос дар байни эрониёну годикон иитих,о намеёбад. У дар муносибат ба дойгох,и гоявии осори адабии замоин гузашта ва нави тодик низ ба бархе натидах,ои тавзехдалаб расидааст. Аз думла, зимни муаррифии гаЕфизи С. Табаров («пурциматтарии мацола») дар бораи асари адабиётшинос X. Мнрзозода «Адабиёт. Хрестоматия барои сиифи У111» муаллифи охирро ба муносибати нодуруст ва гайриусулй ба адабиёти классикй мудрим донистааст. Аз диди f X. Мирзозода «аз байни асарх,ои асосгузори назми классикии тодик Рудакй шеър^оеро ёфта дард кунонидааст, ки ба Бухоро баргаштани шозфо талаб мекунад. Ин шеърх,о бисёр хушмаком ва бо санъати баланд навишта шуда бошанд х,ам, аммо дар онх,о Бухоро ба осмон, шох, ба мах,тоб, Бухоро ба гулшан ва глох, ба дарахти сарв ташбех, дода мешавад. Шоири бузург Рудакй дар баробари як цатор шеърх,ои фошкунандае дар х,а^^и глох, навиштааст, мумкин аст, ки бо ягон сабаб мадбур шуда, ин шеърро навишта бошад. Аммо бо кадом сабабх,о ин шеърро ба хрестоматияи адабиёти синфх,ои х,аштум дохил кардани адабиётшиноси советй барои мо маълум нест. Дар хусуси х,амон хрестоматия шеъри бо х,ам дангидани Малика Томирас ва шох, Кирёвуш х,амчун намунаи фолклоре, ки шудоати шох,он ва
зиннати х,аё i и дарбориро мадх, мекунад, низ нашр карда шудааст. Ин шеьрх,о барон талабагон чй гуна ах,амияти тарбиявй дошта бошанд?» (15, 1).
Агар сухан дар бораи шинохти вежа1 их,ои афкори адабии солх,ои 20-уми садаи бист мерафт, х,атман дурми ин гуна андешах,оро ба сари назарияпардозони сиёсатгарои балвогар х,авола мекардем. Чун вазъи рух,ии С. Айниро зимни мух,окимаи тазкираи «Намунаи адабиёти тодик» дар нимаи дувуми солх,ои 20-уми садаи бист ба ёд оварем, ки бо цазияи даъвати шох, ба Бухоро - ^амчун фарохонандаи амири Бухоро аз дониби сиёсатгароёни замон мавриди иттих,оми шадид rçapop шрифта буд, \[()х,ияги гаи к, иди сиёсатгаронаи X. Мирзозода аз дониби М. Турсунзода низ ба таври равшан ошкор мегардад.
Х,амзамон, М. Турсунзода майлу i я]5яддух,м амици адибону олимони он замонро ба таърихи моцабли халци тодик дурму нуцсони гоявй ба цалам овардааст. Аз чумла, соли 1947 дар як суханронаш муаррихи русро барон мансуб донистани халци то'(ик ба нажоди ориёй гапциди сахт менамояд (Родеъ ба ин нукта дар мавриди муносиб х,арф мезанем). Дар мавриди дигар бо х,амовозй ба назари махдуди идеологй дар шинохти воцеии осори адабиёт ва санъат i яняддух,п адибони тодики замони дангро ба мавзуоти таърихй мазаммат мекунад ва менависад, ки адибон «дар солх,ои дмш бештар ба офаридани асарх,ои таърихй машгул мешуданд ва х,оло низ агар тафтиш кунем, ...ба мавзуъх,ои таърихй саргарманд. Ин ду хатои бузууги санъати мо ва нависандагони мо мебошад. Аз замони х,озира дур шудан ва ба мавз^ ьх,ои таърихй машгул гардидан - чунин маъно дорад, ки мо мундаридаи гоявии адабиёту санъатамонро таъмин карда наметавонем».(7)
Шояд ба назари андешамандони имруз мадмуи гуфтаву навиштах,ои равшангарони миллат дар марох,или пуриечу тоби таърихй, иддае аз х,арфх,°и пешвоёни адаб ва фарх,анги миллй, ки дар таълифоташон зикр шуда ва ё дар андуману даласот гуфта шудаанд, дурушту нох,амвор намояд. Бо вудуди ин, ба назари мо, жарфои масоил аз он чи баъзан фикр мекунем, хеле амикдпд ва аз х,а\[ тафовути мумтоз доранд. Аммо, дар пакду баррасих,ои илмиву иублитсистии ду дах,солаи садаи бист ва бисту як оид ба 1(ойгох,и М. Турсунзода ва равшангарони дигари миллат дар
шаклгирии забои, адабиёт ва фарх,анги нави миллии то^икй на х,амеша аслу мох,ияти руйдодх,ои замон аз лих,ози равишшиносй ба назар гирифта шудааст.
Набояд раъю андешаи дурушти идтимоъгарона дар як марх,алаи ихтилофангез барон нодурусту нораво хондани доираи афкору аъмоли равшандилони миллат ба кор гирифта шавад. М. Турсунзода ва х,амфикрони у дар замони душвори тах,аввулоти пятимой зиндагй ва фаъолият басар кардаанд. Аммо, бо вучуди душвориву печидагии вазъ ва ошуби да^он дар додай вусъат додани андешах,ои мух,ими миллатсозй низ андаке комёб шуданд. Дар асл афкори равшангарони годик дар тамоми ахди шуравй масоили бахршгез ва нукоти номатлуби фаровоне дорад, ки х,еч гох, пакдпи ононро дар шаклгирии таърихии тафаккури тодикон пасту x,arçnp намекунад. Балки мо вазифадорем, ки аз он руй, (одх,о ва мадмуаи андешах,о дарси сабац бардорем ва дар мадрои миибаъдаи тафаккури миллиамон ба назар дошта бошем.
Дидгох,и мазкур х,атман аз газон снёсат маншаъ мегирад. Масалан, А. Лохутй бо х,ама хадамоти шоистаи таърихй ва адабй дар солх,ои 30-юми садаи гузашта андешах,оеро низ иайгирй кардааст, ки даъвои мухолифони гоявии забон ва тамаддуни ю'Ц1конро ба хотир меоварад. Ба гунае ки пантуркистон х,адс мезаданд, А. Лохутй низ иддао кардааст: «Бояд дар асоси шевах,ои хал к, и и забоин тоники як забони маркам ва зебои адабии тодик ба вудуд оварем» (4, 226).
Аммо оё метавон ба ин натида расид, ки А. Лохутй дар макоми душманй ба забони го^икй ба баёни ин даъво пардохтааст? Ин иддаоест, ки ховаршиноси рус Е. Э. Бертелс низ дар иайгирй аз диди иантуркистй изх,ор дошта буд: «Хал^и тодик осори адабиро ба он забон, ки х,арф мезанад, ба вудуд меорад» (2, 267).
С. Айнй моро хушдор медих,ад, ки дар х,амин замина бо мавсуф (ва Болдиреву Андреев) бах,с кардааст. Аммо оё x,arç дорем, ки риппах,ои хадамоти куллии устод Лох,угй, Е. Э. Бертелс ва х,амназарони уро аз х,ам цайчй занем ва ононро ба боди интикоди сахту маломати шадид гирем.
Ё охири солх,ои 40-уми садаи бист рох,бари сиёсии '(умх.урй Б. Еафуров дар i у<|) i yiy бо сарвари шуравй И. Сталин дидгох,еро матрах, кардааст, ки гуё дар Эрой мардум «Шох,нома»-и Фирдавсиро ба воситаи лугат хонда ва мефах,манд (Матолиби
ин всжасух,Г)Я1 ро бори нахуст муаррих Ш. Х,амдампур фарох,ам овард). 11ушцда иест, ки дар паси ин ацидаи сиёсатгаро формулаи "Шохрома" - зодаву парвардан Эронн шарцй" иухуфта аст, ки дар мух,ити фарх,ангии шуравй иайгирй шуда, мох,иятан ахдофи сиёсй дорад. Аммо, дар фосилаи дигари таърих Б. Гафуров аз паси ин гуна акоиди тавзех,аигез иарафтааст. Балки имкон ёфтааст, ба таври ошкоро аз 1у1!иях,ос монандн «иттих,оди халкдоп эронннажод» ва «лузуми х,амгун сохтани забони форсии готики бо готики и Афгонистон ва форсии Эрой» масъала ва тарх,и чолиб ба миён гузорад. Аз чу мл а, дар андумани илмии ховаршиносй (Мюнхен, 1957) акддаеро иайгирй кардаст, ки «мах,з дар ахди Сомониён гояи иттих,оди халкдои эронй ташаккул ёфт ва дар «Шох,нома»-и безаволи Абулкосим Фирдавсй ба тарзе дурахшон ифода гардид».
Гузашта аз ин, дар мусох,ибаи хабарнигори эронй бо Б. Гафуров (1974) зарурати ба х,ам овардани забонх,он форсй, дарй ва тодикй гушзад ва х,амназдикии се х,авзаи таърихй боиси растагории тодикон ва забони тодикии ^аламрави Фароруд муаррифй шудааст.(8)
Mo, наели як давраи тамоман дигар х,ак,к,и маънавй надорем, ки бо мутолиаи порае бурида ва ^айчишуда аз он андешах,о хадамоти равшангарни навини готики ро бо айнаки сиёх, мутолиа ва нацши пешвоёни миллатро дар равандх,ои пдтимой ба таври хира арзёбй намоем.
Пас, чй сон метавон самтгнрин М. Турсунзодаро аз бобн моли танх,о халци тодик доиистаии мероси гузаштан форсй барон хира кардани иоми у ба кор гирифт. Чуион ки мебиием, таърихи го^икон дар садан бист дар ин маврид аснод ва далоили зиёде дорад.
Аз вежа1 их,ои умда ва сабацаш ези садаи бист яке ин аст, ки пешвоёни бардастаи миллат, намояндагонп нлму адаб ва фарх,анги миллии тодик барои амалй шудани ах,дофи сиёсиву таблиготй аз дидгох,и ба рох,у равиши худшиносии миллй номатлуб низ пайгирй карданд, ки набояд барои фуру нишонидани ному пайкорп эшон ва нодидагирни хндматашон дар арсаи шинохти миллат мавриди суиистифода ь,арор гирад. Бояд ба назар гирифт: Х,ар ки заррае дар рох,и шукуфоии фарх,анг, забои ва адаби миллй бо х,ама душвориву иечидагии замон хидмат карда бошад, иомаш ба некй ёд хох,ад шуд, гарчанде ки диду назар ва акоидаш аз пхтилофп умда ва х,ангуфте х,ам холй набошад.
Mo бо х,ама шеваи бардошти номатлуб наметавонем ба фаъолият ва пайкори куллии бузургони фарх,анги нави тодик хати бутлон зада, бо махдудияти назар 40Й1 ох,и ононро муайян созем. Арзишдих,й ба мох,ияти 4усторх,ои адиб ва ё мунавдщ набояд вобаста ба сатх,и гароиши f ба ин ва ё он сохт ва i урух, сурат гирад. Балки дар ин маврид шинохти хасоиси умдае - амсоли заминах,ои вусъати дах,оншиносй ва коркарди хунарии осору акоиди у аз думлаи тадбири мух,ими илмй ба шумор меравад.
Донишу анд^хтаи фаровону густурда дар партави дях,оп-биниву '(ах.опппшосии нав, нигох,и мох,ият1$ ба масоили мух-талифи х,аёти муосир, дарки мушаххасоти давраи нави гах,ав-вулоти сиёсиву идтимой ба М. Турсунзода имкон додааст, ки дар мавриди масоили мухталифи адабиву эстетикии гузашта ва замони худ натичах,ои муайяне ба даст оварад. Афкору андеша-х,ои М. Турсунзода дар маколах,ои илмй-танцидй ва маърузаву гузориш оид ба масоили мухталифи таърихи адабиёти гузаштаву муосир, назарияи адабиёт, нацди адабй ва адабиётшиносй, тардумаи бадей, забону баён, мушкилоти кори эдодй, муносибат ба офариниши осори хубу маргуб, дараёни коркарди мати, тах,риру такмили шеър ва гайра арзиши муайян доранд.(9)
Ин нуктаро бояд ба вежа таъкид кард, ки таълифоти гапциди и М. Турсунзода аз чашмандози сухансандии замой арзишу ах,амият дошта, усулан аз зовияи дид, завцу салила, меъёру талаботи сухансандии ш^равй добили нацду тахдиланд. Бо вудуди ни, осори мазкур никоти »¡обили 1явяддух,еро дар бар гирифта, барои шинохти мох,ияти аслии дусторх,ои гоявию эстетикй ва дойгох,и осори адабии замони муосир заминан мусоид фарох,ам меоваранд. Ч,ойгох,и М. Турсунзода дар пакди адабии солх,ои 50-70-уми садаи бист бо одобу мух,ассаноти шоистаи танцидй мумтоз аст. Дар осори адабй-нацкодии у таърифу гапцид ва бах,су мунозираи мабсут дойгох,!! хос дошт, ки ин хосиятро Ю. Бобоев бо иц гибоси х,икмате аз шоири маъруфи Фаронса П. Элюар равшан ошкор кардааст: "Мунаццид дар х,олате вазифаашро комилан адо мекунад, ки цабл аз х,ама аз комёбих,ои асари бадей ба х,аядои омада, мафтуни он гардад, сонй ба дустудуи пуцсопу камбудих,ои он шавад" (3, 152).
М. Турсунзода баъди солх,ои 50-ум садаи бист дар таълифоти илмй, адабй ва публитсистй дигар аз паи акоиди тезутунд ва
сиёсатолуди даврони сталинй нарафта ва ё хеле нарму баэхдиёт масоили х,ясгии адабиёт ва мероси адабии канаву нави тодикро матрах, кардааст.
Афкори М. Турсунзода дар солх,ои 50-70-уми садаи бистзавци хос ва салицаву к,ярих,яи мумтози пацкодии муаллифро бозгуй мекунанд (Дар ин маврид аз думла ниг.: 3). Хоса, дар муносибат ба мероси адабии то^ик, шинохти арзишу мух,ассаноти осори адабй ва арзёбии нисбатан воцеиву мунсифонаи рузгору 40Й1 ох,и шеъри шуарои классики адабиёти форсй-тодикй Низомии Гандавй, Хода Х,офиз, Камоли Худандй ва дигарон завцу истеъдоди хосе зох,ир кард ва аз ин лих,оз, "табахдур ва касби иршод дар фарх,ангу адабй гаронмояи ниёгон" (Н. Салимов) номи уро дар макоми ардманд 40Й дод.
Пас, дар мавриди муайян кардани мушаххасоти фикру андеша ва диду раъйи адибону олимони равшангар ва со^ибназари миллат бояд ратман ин данбаи масъала ба кор гирифта шавад.
Тавзщот:
111 Тах,цнци муфассал дар заминай афкори назарй-эстетикй ва адабй-интщодии М. Турсунзода аз цониби адабиётшинос Ю. Бобоев анцом ёфтааст (3).
121 Дар осори турсунзодашиносон аз таълифоти ин солх,о гох,о ба мацолаи "800-солагии шоири бузурги Озарбойцон - Низомии Ганцавй" (1947) шпора мешавад, киба "Куллиёт"-иМ. Турсунзода воридшудааст: Ц. 3. Осориадабй-тащидй.-Душанбе: Ирфон, 1979.-С. 22-33.
131 Дар посухи мацолаи Р. Мусулмониён "Ррзгори дигар - дигар аст!" ба хотири х,ифзи мероси М. Турсунзода шоир К,. Киром ва профессор А. Сайфуллоев мацола нашр карданд. Аз цумла ниг.: А. Сайфуллоев. Аввал андеша, в-он гах,е гуфтор / Адабиёт ва санъат.-1990.-22ноябр.-С.4-5. Профессор А. Сатторзода низ барои таъйини мо^ияти ин бах,с кушишиназаррас кардааст: Шеъри Турсунзода ва асолати шеър.-Дар китоби "К$х,на ва нав" (Дар шеър, нацд ва забои),-Душанбе: Адиб, 2004.-С. 55-57.
131 Аз цумла ниг.:Н. Салимов. Осори Мирзо Турсунзода ва масъалаи тацдидиназар ба адабиётишуравии тоцик.-ШоириВатан (Мацмуаи мацолах,о).-Хуцанд: Нури маърифат, 2001.-С. 21-26.
Х,амч.: Суханвари мумтоз: Мацмуаи мацолах,о ба ифтихори 100-солагии М. Турсунзода.-Хуцанд: Нуримаърифат, 2011.-С. 15-21.
141 Дар "Фех,расти «СадомШарц» (1927-1967)"маъхазиинасарх,о ба ин тариб омадааст: Барои адабиёти сотсиалистй-1937 -№9-10-С. 42;Шарщ сурх.-1938.-№1.-С. 10-11;Шарщ сурх.-1940.-№1.-С. 2-14 (Ниг.: 16).
(5' Ба тахмини С. Табаров муаллифи тацриз "яке аз нависан-дагони тоцик" Сотим Улугзода аст. Аз нависандагонидигари ба ин мавзуъ алоцаманд номи Абдулганй Мирзоев ё Пирмух,аммадзода Де^отиро низ метавон ёдкард, кимацолах,ояшон дар бораи^офизи Шерозйва КамолиХуцандй ба «Намунах,оиадабиёти тоцик» (1940) ворид шудааст.
161 Индуномаи таърихииустод С. Айнй тодируз камтар мавриди бинишипажр^андагонцарор шрифта буд. Аз матолибииндунома К. Айнй, М. Шакурй, М. Рацабй натщах,ои мух,име гирифтаанд. Тох,олматникомилиномаиаввал чордафъа ба табърасид:К. Айнй. Яксина сухан бароигуфтандорам. Сах,ми тоцикондар адабйфорсй ва истило^и «форс-тоцик» / Адабиёт ва санъат.-1993.-16 сент,-№38(822).-С. 4-5; М. Шакурй. Сарнавишти форсии тоцикии Фароруддар садаи бист.-Душанбе: Адиб, 2003.-С. 87-96; ^амзамон дар нашри форсиирисола: Душанбе, 1384.-С. 86-95; К. Айнй. Бист туфтор аз маънавият.-Душанбе: Адиб, 2004.-С. 192-196. Номаи дувум низ се маротиба нашр шудааст: Мактуби устод ба устод. Дозиркунандаи чоп А. Абдуллоев // Точикистон.-1991.-№11; Мубодилаи Камол бо Лохутй. Номаи устод Садриддин Айнй ба Мирзо Турсунзода. Бо сарсухани А. Абдуманнон// СадоиШарц. 1996.-JVo9-12.-C. 87-91. Ба инназдикйпрофессор К,урбонВосеъ низ ин номаро мунташир кард. Аммо маълум пест, ки асли матнро аз куцо тирифтааст.
171 Иннукта даррисолаи «Таърихи тащидва адабиётшиносй»-и М. Рацабй бо истифода аз маводи «Стенограмма общего собрания писателей по обсуждению постановления Таджикистана «О работе Союза писателей города Ленинграда и о журналах «Звезда» и «Лениград» (1946, ф. 1505, оп. 1, д. 12, л. 48, 1948, с. 67) щтибос шудааст (Ниг.: 8, 167-168).
<8> Таълифоти Б. Тафуров «О причинах возвышения и падения Саманидов» матолиби суханронии мавсуф ба конгресса 24-ми байналхалции шарцшиносон (Мюнхен, 1957) мебошад, ки ба асарх,ои мунтахаби якцилдаи мавсуф дохил шудааст: Избранные труды.-Москва: Наука, 1985.-С. 443. Ин асар ба цалами М.
Муллоах,мад ба форсии тоцикй тарцума шудааст: Илали ав*{гирй ва сукути Сомониён//Мацаллаи «Эроншинохт», шумораишашум. Мусо^ибаи Бобоцон Гафуров «Фаромуш кардаии форси мумкин нест!» аввалан дар мацаллаи эронии «Ояндагони адабй» (1974) ва сипасдарнашриявумач,аллах,оитоцикии«Цунбиш» (№10(45), майи 1999), «Авранг» (2001, №3) ва «Hepfn сухан» (№19(65), 6 май 2004) ба табъ расндааст. Интншорн ин мусох,иба дар х,афтаворн «Неруи сухан» асноди мух,им ва тозае дорад, ки нашрх,ои цаблии тоцикй надоштанд.
191 Осори адабй-тащидии М. Турсунзода аз соли 1947 то охири умр дар цилдх,ои севум ва ча^оруми «Куллиёт» (1979, 1985 -мураттибон Ю. Бобоев, Ф. Турсунзода ва X. Отахонова) фарох,ам омадааст, ки дар мацмуъ 53 навиштаро дар бар мегиранд. Тибщ тавзех,и Ю. Бобоев шоир ва суханвари мумтоз муаллифи цариб 200 номгЩ нутку музокира ва маърузаю мацола^ои илмию адабй аст (М. Турсунзода. Куллиёт. 111. Осори адабй-танцидй.
Мураттибва муаллифиэзох,отЮ. Бобоев.-Душанбе:Ирфон, 1979,-С. 421). Бахше аз ин таълифот маър^заву гузориш дар ащуману цаласа^ои Иттифоци нависандагон (Душанбеву Маскав), рузх,ои адабиёт ва санъат, cfxl6aTxlon гирдимизии идораи мацаллаву рузнома^ои адабии шуравй ва бахши дигар мацолах,ое марбут ба рфзгору осориклассикониадабиёти форсу тоцик ва милали дигар -Низомй, Х/офиз, Т. Шевченко, А. Пушкин, Р. Такур ва цисме ба суханварони забардасти муосирирусу тоцик - В. Маяковский, М. Шолохов, К. Федин, Н. Тихонов, С. Айнй, А. Лохутй ва дигарон мебошанд. М. Турсунзода дар таъйини ч,ойгох, ва мароми эцодии кла ссикони ада биёти гузашта ва суханварони мумтози ада биёти садаи XX завку салщаи хос зох,ир карда, ба арзишу а^амияти х,ар яке аз диди замой ва дар заминаи таърихиидавраинав ба^ододанй шудааст.
ПАЙНАВИШТ
1. Айнй К. Бист гуфтор аз маънавият.-Душанбе: Адиб, 2004
2. Бертельс Е. Э. Литература на персидском языке в Средней Азии.-Избранные труды.-Москва: Наука, ГРВЛ, 1988
3. Бобоев Ю. Адабиёт дар оинаи танцид.-Эстетика ва цадамх,ои насру назмито^ик-Душанбе: Адиб, 1988
4. Лох,угй А. Куллиёт. Ч,илди 6.-Душанбе: Нашриёти давлатии Тодикистон, 1963
5. Мубодилаи Камол бо Лох,утй. Номаи Садриддин Айнй ба Мирзо Турсунзода. Бо сарсухан ва тавзех,оти А. Абдуманнон // Садои Шарк;.- №9-12.-1996
6. 11амунах,ои адабиёти тодик. Тартибдих,андагон X. Мирзозода, Ч,. Сух,айлй, Ч,. Икромй, К. Лутфуллоева, Л. Бузургзода, дар зери тахрири умумии С. Айнй, С. Улугзода, А. Дех,отй, М. Турсунзода, И. Брагинский, М. Рах,имй.-Сталинобод, 1940
7. Пахдавон Ч. Нигох,е ба гирдих,амоии форсизабонони дах,он. Гузориши як сафар // Мадаллаи «Килк».-№31-1992
8. Радабй М. Таърихи танцид ва адабиётшиносй.-Душанбе, 1997
9. Сайфуллоев А. Мирзо Турсунзода. Т ах, к, и к, и х,аёт ва эдоднёти шоир (Нашри дуюм бо тахриру такмил). Худанд: Нашриёти давлатии ба номи Рах,им Ч,алил, 2004
10. Турсунзода М. Куллиёт. Чдщди Ш- Осори адабй-танцидй. Мураттибвамуаллифи эзох,отЮ. Бобоев.-Душанбе: Ирфон, 1979
11. Турсунзода М. Куллиёт. Ч,илди 1У. Мак;олах,о. Тартибдих,ан-дагонФ. Турсунзода, X. Отахонова.-Душанбе: Ирфон, 1985
12. Турсунзода М. Ба мукобили космополитизм ва панэронизм / Годикисюни Сурх.-4 март.-1949
13. Турсунзода М. Барон ватанд^стин советй бар зидди панэронизм // П1арк,и сурх,- №3.-1949
14. Турсун-заде М. Против космополитизма и паниранизма / Литературная газета,- №15(2502).-19 феврал.-1949
15. Турсунзода М. Барон тарацкдсти нави адабиёти советии тодик /Тодикистони сурх.-11 октябр.-1950
16. Фех,расти «Садои [Парк,» (1927-1967). Тартибдих,андагон Л. В. Турсунова, Ш. Шотемурова.-Душанбе: Дониш, 1973
17. Шакурии Бухорой М. Хуросон аст, ин до! (ба хати форсй).-Душанбе: Чопхонаи «Пайванд», 2006
18. Як мактуби номатб^и Мирзо Турсунзода. Ба чоп х,озир-кунанда (бо сарсухан ва тавзех,от) С. Табаров // Илм ва х,аёт,-№8-1990
Некоторые замечания из истории литературной критики
(Мирзо Турсунзода и сталинский период отношения к литературному наследию)
С. Азамзод
Ключевые слова: современная таджикская литература, история литературной критики, литературно-критические взгляды М. Турсунзоды, термин «персидско-таджикская литература»
Статья посвящена формированию литературно-критических и эстетических взглядов выдающегося таджикского поэтаXXстолетия Мирзо Турсунзоды. Автор на основе литературоведческих трудов поэта, его эпистолярного наследия, ряда писем основоположника современной таджикской литературы С. Айнй анализирует состояние литературной критики во 40-е - 60-е годы XXвека. В частности, прослеживается историю возникновению и распространения известного термина «персидско-таджикская литература».
Certain Remarks in Regard to the History of Literary Criticism (Mirzo Tursunzade and Stalin Period of Attitude towards Literary Heritage)
S. Azamzod
Key words: modern Tajik literature, history of literary criticism, M. Tursun-zade's literary critical views, the term "Persian-Tajik" literature
The article dwells on the formation of literary critical and aethetic views of Mirzo Tursun-zade, the outstanding Tajik poet ofthe XX-th century. The author analyzes the state of literary criticism in the 40-ies - 60-ies of the XX-th century designing on the premise of the poet's critical works, his epistolary heritage, a number of letters of the founder of Modern Tajik literature Sadriddin Aini. Inparticalar he traces back the history of the popular term "Persian-Tajik literature ", its rise and dissemination.
