CC BY
60
ФИЛОЛОГИЯИ ТОЧ.ИК ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
С. Аъзамзод
ДИДИ ИНТИК.ОДЙ БА АСНОДИ ТАЗКИРАХ.ОИ ФОРСЙ-ТО^ИКЙ ДАР ИБТИДОИ САДАИ БИСТ (Нак;ди назари Давлатшо^и Самарк,андй ро^еъ ба як шеъри Рудакй)
Вожатой калидй: таърихи адабиёти тоцик, тазкира, накди ада бй, «Тазкиратуш-шуаро»-иДавла ппо\и Самарцандй, «Намунаиадабиёти тоцик»-иАйни
Тазкирашиносй - гад к, и к, и таърихй ва назарии тазкирах,о ва Ч<)Й1ох,и тазкиранигорй дар бознамоии сайри тах,аввули адабиёти форсй, хосса тава^^ух,и чудогона ба равишх,ои наедодй дар перомуни таро^ими ах,воли шуаро ах,л и мутолиаро ба дарки ин нуктах,о водор мекунад:
1. Ин навъи осор дар шинохти поя, мух,таво, усул, равиш, сабки Гх) !'(ус1 х,ои и а к; код й ва нацду сухансан^ии цаламрави забои ва адабиёти форсии то^икй ба сифати маъхази мух,им ва дарбар-гираидаи асиод ва мадорики дасти аввал иуфуз иайдо карда, васи-лаи риво^и афкори сухаисаи^й гардидааид. Равишх,ои нацкодй дар перомуни тазкирах,о мавз^и мумтоз ва мушаххасе аст. Бино ба таъбири доктор Сируси Шамисо "нацди адабй дар шарц ду манбаи аслй дорад, яке кутуби балогй ва дигар кутуби таро^ими ах,вол", "дар китобх,ои тазкира матолиби бисёр муфид ва арзинг-манде дар боби накди адабй ва сабк метавон чует" (17, 106).
2. Аз суи дигар, то ба х,ол ахбор ва асноди тазкирах,о сабаби ихтилофи зиёд дар самти г ах, к; и к; и масоили тах,аввули таърихи
адабиёти форсй ва шинохти чойгох,и шеъру шоирй дар миёни милали форсизабон дониста ва ё пиндошта шудаанд. Ба ин маънй, донишманди х,индй аллома Шиблии Нуъмонй чунин навиштааст: "Шакке нест, ки газки рах,ои зиёде таълиф туда, вале агар ба ди едат мулох,иза шавад, ин тазокир дар x,arçnrçaг чу hi ё баёзе аз ашъоранд, ки дар он ашъори умдаи шуаро интихоб ва навишта шудаанд. Лекин iiiapx,ii ах,воли шуаро ва х,аводису савонех,е, ки бар онх,о руй дода, хеле кам мутарриз шуда, хосса аз инцилобе, ки дар х,ар аср дар шеъру адаб падид омада ва низ аз илал (ва^х,) ва асбоби он инцилоб х,еч зикре ба амал наёмадааст. Ин фак,ри адабй аз муддате фикрамро ба худ машгул сохта, тадоруку чуброии ин нависа ва камй х,амеша мадди назари май будааст" (19, 4).
Эх,соси х,амии "фацри адабй", камни асноди адабиёти форсй, шинохти нуцсу заъфи он мух,авдщонро ба таълифи таърих-номах,ои адабй водор кард. Аз конунмандии тах,аввули адабиёти форсй аст, ки дар як маршала ч<ш тазкираро китобх,ои "Таърихи адабиёт" гирифта, дар ин замина асари зиёде таълиф гардид. Мух,имтарин суннатх,ои таълифи таърихномах,ои адабиро ховаршиносони аврупой Ж. Дармстетер (J. Darmesteter, 1887), Э. Броун (Е. Brown, 1902-1924), X,- Эте (H. Ethe, 1904), П. Х,орн (Р. Horn, 1909), А. Крымский (A. Kryinskij, 1909-1914), Е. Вертеле (Je. Berteis, 1928), К. Чайкин (К. Chajkin, 1935) ва дигарон ofo3 ва тархрезй карданд. Во ин х,ама, нуктаи дархури гава'^ух, ин аст, ки газкирах,о ба унвони заминай аслии пайдоиши "Таърихх,ои адабиёт" дар шинохти арзиш, мух,ассанот, нукоти кувва г ва заъфи осори адабиёти форсй сах,ми дасти аввал доранд.
Албатта, 4011 шак нест, ки дар бештари маврид галат ва иштибох,и таърихии газкирах,о сабаби саргумй ва печдариечии пажух,шш apon шудааст, "хосса ки бисёре аз газкирах,ои баъд мун-дари^оти онро бешу кам бидуни па х, к, и к, иак,л кардаанд", аммо "маъзалати ^авли тазкиранигорон дар ах,воли муосирини худ ба х,ар х,ол аз маъхази мух,им мах,суб" меёбад (5, 242).
Ба ин тарик„ дар шинохти таърихи адабиёти форсй наметавон нацши мушаххаси газкирах,оро инкор кард. Тазкирах,ои форсии то^икй равиши хос ва мумтози нигариш дошта, бо х,ама "мубх,амй", "якнавохтй", "му^омилаомезй", "заъфи малака"-и нацкодй дар арзёбии осори мух,ими адабй ва шинохти табъу имконияти су\апса1и(ии гузашта пакдии равшан гузоштанд.
Яке аз масъалах,ои мух,ими таърихи адабиётшиносй ва нацди адабии форсй-тодикй дар охири асри нуздах, ва ибтидои садаи бист таддид ва бознигарй ба бархе нукоти нацду пацкодии осори адабиёти форсй дар маъхазх,ои гузашта, ба вежа асноди тазки-рах,ои садаимиёнагй аст. Аз ^умла, аллома Шиблин Нуъмонй матолиби газкирах,оро мавриди таддиди назар ва ё инкору тардид rçapop дода, гох,о х,авсалаи тазкиранависонро дар таъйини нуфуз ва арзиши шеъри шоирони гузашта аз ин ва ё он чих,а г камарзиш ва ё беарзиш донистааст.
Ин гуна х,авсалаи нацду нацкодй солх,ои 20 садаи бист дар х,авзаи Мовароуннах,р низ равшан ба назар мерасад. Дар таълифоти адабиётшиносон Абдурауфи Фитрати Бухорой, Мир-зо Мух,сини Иброх,имй, Мираббос Богаров, Бахриддин Азизй ва... аснод ва афкори тазкиранигорон мавриди бах,с ва пакду назарсандй rçapop гирифта, иттилооти тазкирах,ои форсй муйпшкофона баррасй ва бозгуй шудаанд. Масалан, Абдурауфи Фитратдар маколаебономи «СайфиИсфарангй» (1928) бапосух ва ННТ1ЩОДИ мулох,изаи тазкиранависи садаи х,афтдах, Лутфалибеки Озар пардохтааст, ки гуфта буд: «Фацир мухтасаре аз девони у (Сайф - С. А.) мутолиа (карда) ва дар он 40 сивои бух,ури Fapn6a ва алфози муьлакд чизе наёфтам...» (10, 311).
Ба назари Абдурауфи Фитрат, Лутфалибеги Озар яципяп «ба дои девони Сайф чизи дигаре дидааст. Зеро дар девони Сайфи Исфарангй, чизе ки бисёр камёб аст, х,амон алфози муЕлаца ва бухури Fapn6a аст, торикй ва мубх,амих,ои муфрад, ки дар ибороти пуртумтароци Хоконй мавдуд аст, дар девони Сайф нест. Сайф ь;асидаро равон ваматин мегуяд...» (16, 14).
Ин гуна натича1 ирих,ои ноцидона дар рох,и мукоиса ва ё мувозинаи шуарои пешини форсй назариях,ои адабиёти татбициро дар ахди нав поягузорй мекунанд, ки адабиажух,ии муосири мо ба ин гуна чашмандозй камтар даст ёфтааст.
11ак;кодй бо равиши чиддй ва сатху савияи хос дар тазкираи «Намунаи адабиёти го^ик»-и устод Садриддин Айнй низ чойгох,и мушаххасе дорад. Муаллиф бо пайгирй аз имконияти хосси таълиф ва таснифи тазкирах,ои гузашта ва фарогирии усулу равишх,ои комил, коркардшуда ва тадрибахурдаи нацду нацкодй намунаи хубе аз адабиёти х,азорсолаи тодиконро фарох,ам овардааст.
Яке аз нахустин нуктаи чолиб дар нацду назарсан^ии устод Айнй '(oiíiox,!! Рудакй дар ин асар аст. Аснод ва мух,окимах,ои илмии у дар мавриди Рудакй - ишора ба ихтилофоти зодгох,и шоир бо такя ба маъхазх,ои гузашта ва нацди шеъри у дар перомуни «Тазкирату-ш-шуаро» иоях,ои шинохти чойгох,и кофиласолори шеъри форсиро дар замони нав мегузорад.
Аз '(умля, дидгох,и куллии мусаннифи «Намунаи адабиёти то^ик» дар мавриди ^ойгох,и шеъри «Буи г;уп Мулиёп» бех,тарин биниши зебоишииосй ва иамоёигари воцеияти афкори давраи тасиифи ин асар аст: «Ба фахдш фацир, шеъри Рудакй дар камоли равоий ва дорой фасох,ат ва балогат аст, ки ба хонанда ба осонй як х,аяч<ши бадей мебахшад. Х,амин аст дара^аи болои шеър» (8, 17).
Аммо масъалаи интикоди матолиби «Тазкирату-ш-шуаро»-и Давлагпюх,!! Самарцандй ро^еъ ба чойгох,и ин шеър нуктаи мух,имтаре аст, ки гава'^ух, ва тавзех,и бештаре мехох,ад. Устод Айнй кушиш ба харч додааст, ки дар робита ба ниёзх,ои забонй ва адабии солх,ои 20 садаи бист бархе аз матолиби таърихи адабиётро тавг*ех, дих,ад: «Давлатшо^и Самарцандй мисли соири арбоби тазкира з^арчанд номи Рудакиро ба устодй ёд карда, аммо ба шеъраш ба назари истихфоф нигох, мекунад» (8.16).
Интикоди цазияи Давлатшох, аз ^ониби устод Айнй дар рисолаи «Устод Рудакй» (1940) низ сурат гирифтааст. Т и fi к, и он мусаннифи «Тазкирату-ш-шуаро» ба х,ацицати руйдоди иадид омадани шеъри «Буи чуп Мулиёп» шубх,а мекунад, гуё Давлатшох, ба сода ва аз цувваи таъсир холй будани шеъри Рудакй ин ^асидаро далел меоварад. Идомаи нацди устод Айнй низ хонданй ва дар айнй замон тавзех, мехох,ад: «Дар бораи паст будани ин »¡асида ва аз таъсир холй будани ин мо ба фикри Давлатшоя, ^амро^ шуда наметавонем. Билъакс, ба фах,ми мо ин цасида, к;атъи назар аз он ки як шеъри дарборист, яке аз шох,асарх,ост, ки тамоми содагии бадей ва ба фа^м наздики табииро дар бар гирифтааст» (14, 16).
Аз мутолиаи ин гуна цазоват чанд пурсише ба миён меояд. Аз чумла, чаро ин андешаи ин i икодй ро^еъ ба шеъри Рудакй дар «Тазкирату-ш-шуаро» аз чониби бештари адабиётшиносони давраи охир иазируфта нашуд? Дар ин нукот чй х,адафе нухуфта аст? Шеъри Рудакй i и Г) к, и кадом меъёр цазоват шуда ва нацди он аз кучо сарчашма мегирад? Чаро матолиб дар осори
адабиётшиносон бо нигох,и сатх,й ва такрори андешах,ои якнавохти пешин ироа шудааст, ки имкони шинохти поях,ои аслии адабиёт, арзиши аслии шеър, мух,имтар аз х,ама дарки мушаххасоти пацкодии адабиёти форсиро душвор мегардонад?
Бояд ба ёд овард, ки нахустин шарх,и муфассали таълифи ии к, ней да ва нацду арзёбии тавсифии он аз чониби муаллифи «Чах,ор макола» Низомии Арузии Самарцандй сурат гирифт, ки намоён-гари салицаву биниши адабнётсандии садаи сенздах, аст. Сипае, бархе аз сох,ибони осори таърихиву адабии давраи баъд ии матолибро дар иртибот ба ¡явку к,ярих,яи замоиаашои такрор ва ба му^тавои он каму беш дигаргунй ворид карданд. Аммо, ба х,ар сурат «Чах,ор макола» дарбаргирандаи аввалин нацди салим ба шеъри мазкури Рудакй мах,суб мешавад, ки бино ба таъкиди адабиётшиноси маъруф Худой Шарифов «ба сабки сухани шоир» иртибот дорад.
Пас аз ин нахустин арзёбии интикодии шеъри Рудакй дар садаи нонздах, ба василаи «Тазкирату-ш-шуаро» сурат гирифт. Давлагшох,и Самарцандй дар зикри ах,вол ва арзёбии мак о ми устод Рудакй, хосса назван падид омадани цасидаи «Буи чуй Мулиёи» чунин навиштааст:
«Ин ь;асидаес1 тавил. тот мачмуи онро ин китоб тахаммул наёварад. i уян, i амирро ин каси.ча ба хотир чунон мулоим афтод. ки муза дар пой нокарда, савор шуд ва азимати Бухоро намуд, ук;алоро ин холат ачаб менамояд. ки ин назмест сода ва аз саноеъ ва бадоеъ ва матонат орй. чи ки агар дар ин рузгор суханваре мисли ин сухан дар мачлиси салотин ва умаро арз кунад. муставчиби инкори хамгинон шавад. аммо мешояд. ки чун устодро дар автор ва мусикй вукуфе тамом буда. кавле ва тасниферо сохта бошад ва ба оханги агонй ва соз ин шеърро арз карда ва дар махалли кабул афтода бошад. Алкисса. устодро инкор нашояд кард ба муч,арради ин сухан. балки уро дар фунуни улум ва фазоил вук;уф аст ва аз ак;соми шеър к;асида ва маснавиро нек^ мег^яд ва устод Рудакй азиму-ш-шаън ва мак;були хос ва ом буда...» (14, 32).
Бо назардошти х,амин 1щтибос пажух,ишгарони замоии нав ба танцид ва то чое ба «сарзанишн» мунацциди садаи нонздах, иардохтанд. Барои дарки ин матлаб бояд дид, ки донишмандони баъдй ба фах,мшни ин назар чй гуна наздикй ^усганд.
Аллома Шиблии Н^ъмонй яке аз нахустин муаллифони таърихи адабиёти форсй аст, ки аз х,икояти Давлатшох, ёдовар шудааст: «Самарцаидй ин х,икоятро навишта, баъд изгори тааддуб мекунад, ки ашъори мазбур бо вучуде, ки сода ва х,еч гуна саноеи шеърй дар он ба кор бурда нашуда, чи гуна дар вучудн Наср то ин х,ад таъсир бахшидааст» (19, 28).
Ба назари аллома Шиблй - Давлатшох, бо ох,анги нобоварй ба арзёбии шеъри Рудакй пардохта ва гаа^чуб кардааст, ки шеъре «сода» ва бидуни саноеи шеърй чй гуна метавонад то дили як нафаре - амсоли амири Бухороро тасхир намояд. Ба ин маънй, Шиблии Нуъмонй кушидааст, ки сабаби ин х,олро ба махсусияти фикриву завции садаи нонздах, х,амл намояд ва дидгох,и мазкурро аз мушкилоти мураккаб шудани осори адабй, аз даст рафтани сурати воцеии шеър ва дурии завци мардум аз фахдпппи нукоти содаву табий ба х,исоб оварад: «...замони Давлатшох, шеъру шоирй сурати воцени худро аз даст дода буд ва, бад-ин '(их.яг, мардум аз баёни х,ацо1щ ва чизх,ои содаву табий кайф намекарданд. Вале, то вацге ки ¡явку салицаи чомеа ва машраби афрод сода ва орй аз олоиш буд, шуаро дар мукобили ашъори мазбура сари таслим хам намуда, аз давоби он изгори адз менамуданд» (19, 28).
Ин афкор ва иатидагирй дар шаклгирии дидгох,и куллии ховаршиносон -пажух,ишгарони таърихи адабиёти форсй-тодикии садаи бист муассир буд. Масалан, аз назари донишманди чехй Ян Риика, ки ба ацидаи доктор ")х,соии Ёршотир дар китоби «Шеъри форсй дар ахди Шох,рух» такя дорад, дар садаи нонздах, «.. .чунин таъсире аз абёте бад-ин содагй боварнакарданй ба назар мерасидааст ...»(11,212).
Дар китоби «Таърихи адабиёти форсй-тодикй»-и шарцшиноси маъруфи рус Евгений Бертелс низ Давлагшох,и ( амарь;андй бо иайгирй аз назариёти аллома Шиблии Нуъмонй ба адами фах,миш дар нафосати шеъри Рудакй интикод шуда, дар арзёбии ин нукта салицаи «бад»-и мардуми замони Давлагшох, («какой «плохой» вкус был у людей в те времена, раз они могли ценить такие простые, безыскусные стихи») х,амчун меъёри цазоват ба хидмат омадааст: «Даулатшах не понимал всей тонкости и изящества этих лишенных внешних украшений и тяжеловесной риторики ХУ в. строк. Но едва ли можно думать,
что он располагал полным текстом стихотворения и оборвал в этом месте цитату из каких-то эстетических соображений»
(Давлатшол; куллияи зебойва назокатимисращое, ки аз оропшп зощрй ва хитоба^ои гаронп садаи ионздах)ум дур буданд, дарнамеёфт. Аммонабоядииндошт, кивайматникомилишеърро дар даст дошта ва пцтпбосро дар х,амип цо бо назардошти ппндоруоп зебоишиносона цатъ карда бошад-4, 215).
Ин гуна арзёбй боне гардид, ки минбаъд низ дар х,ар маврид аз ч°йгох,и цасидаи Рудакй ва ё интикоди шадиди назарияи марбут ба шеъри Рудакй изгори назарх,о ба миён оянд. Масалан, академик Абдулганй Мирзоев, ки бо дарки «дарадаи азими цувваи сухани Рудакй» бо такя ба нацди муаллифи «Чах,ор макола» андешаи Шиблии Нуъмониро дорой «асоси куллй» донистааст, аз суе, бо дарки камоли муносибат ба амонати таърих (таваддух, ба пакди Низомии Арузй) ва, аз ч°ниби дигар, дар радди сайри тах,аввули пакд ва адабиажух,ии форсй (мардуд донистани диди Давлатшох,) ба асли цазия наздикй мед^яд:
«Дар бораи ин к;асида х,аминро бояд гуфт, ки аз муаллифони сарчашмах,о Давлатшох,и Самарцандй порчае аз ин цасидаи Рудакй ва х,икояти ба он алоцамаидро дар тазкираи худ дарч намуда, дар айни х,ол аз номи дигарон тааддуб мекунад, ки ин шеър бо ин равонй ва дар бар нагирифтани санъатх,ои шеърй (? - С. А.) чй гуна ба Наср то он дарада таъсир карда бошад. Аммо, эроди Давлапнох, на ин ки дар адабиётшиноей добили к, а Г) у л воцеъ нагардид, балки ба эътирози чиддй дучор гардид...» (6).
Чунон ки бармеояд, академик А. Мирзоев нахустин дафъа аз эътирози адабиётшиносон ба эроди Давлапнох, масъала ба миён гузоштааст. Аз як суй, дар назари донишманди то^ик «аз номи дигарон гааччуб кардани» Давлатшох, нуктаи мух,им ва добили мулох,нза аст, ки тазкиранигори садаи нонздах, аз номи «уцало» ба майдони мулох,изаи адабнажух,й кашида буд. Аммо, аз суи дигар, эътирози адабиётшиносии баъдй ба бах,ои Давлапнох,бар манфиати дарки салими шеъри Рудакй ва маърифати сах,ех,и осори завциву суварии адабиёти форсй нест, балки аз тапир ва табдили афкори адабй дар замоин комилан дигар дарак медих,ад, ки ба омили зиёде иртибот дорад. Шояд ин нукта дар бархе маворид намоёнгари заъф ва камсалицагии афкори ноцидй ва адабнажух,й дар замонх,ои мухталиф аст.
Профессор Холи к; Мирзозода дар пайравй аз бархе изх,ори назарх,о дар заминай афкори адабиётшиносии асри ХУ таъсири нур sypii шеъри «Васфи Бухоро»-ро ба мусгщй иртибот дода,* вале худи шеърро аз «саноеъ, бадоеъ ва матонат орй» х,исоб кардааст, ки х,амназарии уро бо мулох,изан перомуни тазкираи Давлатшох, собит меиамояд (7, 98-99).
Профессор Аълохои Афсах,зод зимни пажух,иши чойгох,и Ру (акй дар мавриди нацли х,икояти Давлатшох,, аз як суй, ба ь,авли аллома Шиблй, Евгений Бертелс ва бархе дигарон х,амназарй карда, аз махдуд будани афкори адабиётшиносии садаи нонздах, дарак медих,ад: «Ин 40, албатта, пук, гаи назари «сухансан^он»-и асри ХУ, ки назмро ба бозй табдил доданй буданд, баён шудааст» (2, 66).
Аммо, дар мавриди дигар, мавсуф дар мавриди ихтилофи назари устод Айнй бо Давлаггнох, ро^еъ ба цасидаи мазкур, гуё аз таъсир холй будани он сухан ба миён оварда, аз рах,и муйшикофй мушох,идах,о дар контексти «Тазкирату-ш-шуаро»-ро x,arç баровардааст: «Аммо сухани баъди ин («Алцисса, устодро инкор нашояд кард ба муцарради ин сухан» - С. А.) ба назар мерасонад, ки Давлатшох ба ин шеъри устод Рудакй таваччух доштааст» (2, 66).
Дар таърихи тах,цици афкори сухансаи^ии форсии готики и замони нав нахустин кушитпн исботи нодурустии фикри пажух,ишгарон дар мавриди «бах,ои» нодурусти Давлатшох, ба шеъри Рудакй дар аввалх,ои солх,ои 80 садаи бист аз чониби профессор Абдуиабй Сатторзода пайгирй гардид, ки як навъ гузоштани нуцтаи таммат ба бах,си ин цазия аст: «Бисёр мух,аедицои ба суханони дар хусуси цасидаи «Буи г;уп Мулнёп» эрод кардан Давлатшох, такя намуда, ба хулосае омадаанд, ки у тарафдори шеъри иурсанъат аст. Вале тааччуб. ки аз гуфтахои муаллифи «Тазкирату-ш-шуаро» хеч гох ин маънй намебарояд... Давлатшох,и Самарцандй дар бораи цасидаи «Буи г;уп Мулнёп»-и Рудакй назариёти хешро не, балки ацидаи гурух,е аз шеърши-носони замонаашро меорад, ки бо номи «угнало» ёд кардааст. Аз ин чих,ат, онх,ое, ки гуфтах,ои уцалоро комилан ба Давлатшох, нисбат додаанд, ба хулосаи нодуруст омадаанд. Давлатшох,и Самарцандй шеъри Рудакиро «назмест сода ва саноеъ ва бадоеъ ва матонат орй» наномидааст, балки у, баръакси гуфтаи удалой
давр кушиш намудааст, ки дурустии ривояти таърихиро родеъ ба «Буи дуп Мулнёп» собит намояд» (12, 107).
Профессор А. Сатторзода дар ин маврид ба нодурустии наза-роти донишмандон устод Айнй, Абдулганй Мирзоев, Евгений Вертеле, Иосиф Брагинский, Мух,аммад Муин, Зайнулобидини Муъ-таман ва бархе дигар бо зикри осор ва сафх,ах,ои мавриди гаваддух, ишора кардааст. Чун асли матлаби пяжух,нпп яр бознамоии сайри тах,аввул ва такомули афкори сухансандии форсии тоники ба шумор мерафт, тафсили ин нукта ва мухталифии акоиди марбут ба ин кдшя ба таври густурда сурат нагирифтааст.
Дар мадмуъ, мутолиа ва арзёбии диддии цазовати дойгох,и шеъри Рудакй дар тазкираи Давлатшох, ва нацду баррасии наза-риёти донишмандони садах,ои охир оид ба ин цазия моро ба ин хулосах,о меоварад:
1. «Буи дуй Мулиёи» дар асл цасидаи тулониес1 («цаспдаест тавпл»), ки мусанниф нацли домеи онро дар китоб тах,аммул-нопазир ба шумор овардааст («.эроди мацм^и онро пи китоб та^аммул наёварад»), Ин суханро ба унвони як навъ хоксории мусаннифи тазкира дар назди каломи волои Рудакй низ метавон фахдшд, ки дар асл цазияро бар манфиати устод Рудакй ва пакди комили шеъри у х,аллу фасл мекунад, яъне зикри ин матлаб аст, ки тазкираи мухтасари мо тоби бардошти ин цасидаи дарозро надорад. Аз ин ру, донишмандоне, ки Давлатшох,ро ба нодида гирифтани шеъри Рудакй мудрим медонанд, комилан х,ак, нестанд.
2. Ин на тааддуби Давлатшох, ва ё эроди у, балки адобати укалост. ки гапх,о х,амин шеъри Рудакй - «Буи дуп Мулнё[1»-ро «назмест сода ва аз саноеъ ва бадоеъ ва матонат орй» ба цалам овардаанд. Чун дар фах,миши ин тоифа - категорияи хоссаи суханшиносон данбаи хаёлангезй ватафаннун дойго^и мушаххасе дошт, дар ин х,ол табиист, ки «суханваре мисли ин сухан дар мадлиси салотин ва умаро арз кунад, муставдиби инкори х,ам-гинон шавад». Дар ин рах,гузар, ба назари мо, мафох,ими «шеър дар маънии хос» ва «шеър дар фахдпппи ом» ах,амияти мух, и vie иайдо мекунад. Дар арзёбии Давлатшох,- на дар фахдпппи куллии у, - «шеър дар маънии хос» ба дилва меояд, зеро у аз пазириши шеър дар «мадлиси салотин ва умаро» (ки мах,фили хоссаест) ва аз инкори ин тоифа аз шеъри Рудакй (ки ба шеваи «сахди мумтанеъ»-и хуросонй сурудааст) матлаб баён доштааст.
3. Пас аз зикри ацидаи тоифае аз ах,л и фах,миш («ук;ало») Давлатшох, ба баёни назари хосси худ иардохтааст, ки иосух ба афкори су\япся1И(опи замони уст («устодро дар автор ва мусицй вукуфе тамом буда»), У нахустин дафъа дар ин рах,гузар кушиш ба харч додааст, ки ба таъйини жанри ин сурудаи Рудакй пар-дозад («цавле ва тасниферо сохта бошад») ва аз чигунагии иазириши ах,л и замона аз устод Рудакй дарак дих,ад («ба ох,анги aFOHñ ва соз ин шеърро арз карда ва дар мах,алли цабул афтода»),
4. Хулосаи Давлатшох, комилан х,аллу фасли цазияро бар шоистагии шеъри Рудакй ба ан^ом мерасонад. У бо цатъияти назар раъй додааст, ки чойгохи устод Рудакиро танхо ба махзи хамин сухан наметавон но типа гиржЬт («устодро инкор нашояд кард ба му^арради ин сухан»), дар ин замина бархурдории у аз илм ва фазилат комилан равшан аст («балки уро дар фунуни улум ва фазоил вуцуф аст»).
Дар х,амин х,ол, Давлатшох, дасти тавонои устод Рудакиро дар сурудани цасида ва маснавй равшан таъкид мекунад («аз arçcoMii шеър ь;асида ва маснавиро неку мегуяд»), Ва них,оят, дар х,оли ишора ба нописандии шеъри Рудакй дар мах,офиле аз эътирофи куллй бархурдор будани кофиласолори шеъри форсиро дар миёни хосу ом дарак медих,ад («Рудакй азиму-ш-шаън ва макбули хос ва ом буда»),
5. Албатта, яке аз шо^корих,ои шеъри классикй будани кдсидяи «Буи чу и Мулиён» 4011 шубх,аву тардид надорад, чунон ки ин нуктаро дар мавриди интикоди Давлатшох, устод Айнй дуруст таъкид кардааст. Аммо, аз чашмандози воцей, «ба назари истихфоф нигох, кардан» - сабук ииндоштан, беь;адр, кам ва ё камтар шумаридан, хор доштан ва х,а^ир донистани шеъри Рудакй аз ^ониби Давлатшох, тавзех,и дигареро дар рох,и дарки дурусти матолиби мазкур иеш меоварад.
Бах,си устод Айнй бо тазкиранигори садаи ионздах, Давлатшох,и Самарцандй оид ба арзиши адабии шеъри «Буи чун Мулиён»-н устод Рудакй мух,имтарин вежагии нацду назари ин давраро дар мавриди осори адабии гузашта равшан месозад.
Аз матни «Тазкирату-ш-шуаро» бармеояд, ки Давлатшох, шеъри Рудакиро х,аргиз беарзиш нашуморида ва ё кам накарда, балки, чуноне ки аз идомаи назари у пайдост, танхо «ба махзи
ин сухан» (яъне шеъри мавриди назар) Р^дакиро аз инКори хамагон рахо кардааст.
6. Таваччуя, ба «назари истихфоф»-и Давлатшох, аз дидгох,и тах,аввули нацди адабй добили мулох,иза аст, ки изх,ори андеша дар ин замина бар манфиати шинохти арзиши шеъри Рудакй хох,ад буд: «...Ч,анбаи наводни китоб («Тазкирату-ш-шуаро» -С. А.) добили гава^ЧУ*, аст. Х,арчанд дар ин давра... малакаи нацд заиф шуда... ва тамиз бархоста, лекин ба х,ар х,ол [явя1;цух,и у (Давлатшох, С. А.) ба нацди сарех, ва орй аз му^омила худ мазияте аст».
Давлатшох,и Самарцандй бо гирдоварй ва таснифи асаре дар тарчумаи ах,вол ва намунаи осори шоирон суннати нацду пацкоди ро дар густураи адабиёти форсй-точикй такмил додааст. Нацли цавли доктор Абдулхусайни Зарринк^б дар шинохти арзиши асари Давлатшох, ба назар хеле мух,и vi мерасад: «Ин китоб ба заъми хатой муаллиф аввалин тазкираи шеър аст дар забони форсй, х,арчанд аз чих,аги таърих чандон мух,им нест ва агаот ва иштибох,от дар эълом ва ансоб ва аснод ва ашъор ва интисоби кутуб бисёр дорад, лекин ба чих,аги иштимол бар rçacacn шуаро ва эхдивоъ бар мунтахаботи ашъор мазияте дорад, хоса ки дар таи он назари интиколй нисбат ба шуаро эрод мешавад» (5,242).
Аммо, дар баррасих,ои таърихи адабиёт ин матлаб камтар мавриди назари мох,иятчуёна rçapop гирифт ва мух,аед1щон бештар ба таициди гайриайнии афкори Давлатшох, иардохта, назари уро мардуд дониста, арзёбии уро гайримунсифона ва дур аз х,ак,и1у11и зебоишиносй ба цалам овардаанд. Гузашта аз ин, цазовати мазкур х,амчун мах,дудияти назари мусанниф, як цазовати зех,нй ва бидуни назардошти асли таърихи адабиёти форсй матрах, гардид. Чун амицтар мулох,иза шавад, Давлатшох, «дар и а к, д и шеър гох, низ сарехдар ибдоъи раъй ва изх,ори х,укм мекунад ва ин ороъ ва ах,коми у х,арчанд гох, аз гаробате холй нест, аммо ба х,ар х,ол аз '(их.аги сарох,ат ва шах,омате, ки дар баёни ацидаи хеш ба кор бурда, добили гаваччУ*. аст>> (17, 243).
И нт и код и шеъри гузашта дар даврах,ои сонй иадидаи хоссе дар сайри тах,аввули нацди адабй мебошад, ки ба дигаргуниву тах,аввулоти фикрй ва фазой дигари дарки халлоцияти хунарй марбут аст. Мисли ин ки «Зайниддин Мах,муди Восифй ва Мавлоно К.атилй аз сад х,азор байти Абдурах,мони Ч,омй дах,
к,и гъа ва аз тамоми «Шох,нома»-и беназири Л пул коси vi Фирдавсй шаш байт ихтиёр карданд» (11, 114). Ин маънй х,аргиз далели нафах,мидани шеъри Фирдавсй ва Чомй аз дониби сухансандии асри Восифй нест, балки аз мухталифии ф ах, чип пи сухан ва махсусияти нацкодй дар ин давра дарак медих,ад. Назарсандй, иигикод ба шеър ва адаби гузашта вежагии табиие дар сайри тах,аввули нацду пацкодии форсии готики аст.
Назароте, ки Давла гшох,и Самарцандй - тазкиранигори садаи понздах,уми форсу тодик, мусаннифи «Тазкирату-ш-шуаро» аз номи «уцало» дар мавриди шеъри Р^дакй матрах, кардааст, як навъ иайгирии суннати хоссаи пакду пацкодие аст, ки ба таъйини арзиши асливу воцени осори адабй сару кор дорад...
Тавзех,от
* Андешаи профессор X. Мирзозода муцоиса шавад бо назари Эх,сони Ёршотир (Давлатшох, «таъсиреро, ки аз шеър танх,о боварнакарданй менамояд, фак;ат дар натидаи х,амрох, сохтани он бо мусщй» медонад) ва Ян Рипка («Таъсири ашъори ин шоир умдатан ба иллати талфщи ош,о бо мусщй ва овоз будааст»).
ПАЙНАВИШТ
1. Афсах,зод А. Дар сафи бузургон.-Душанбе: Ирфон, 1986
2. Афсах,зод А. Суннатх,ои устувор ва навпардозих,ои эдодкор.-Душанбе: Дониш, 1989
3. Баргузидаи Чах,ор мацола. Таълифи Низомии Арузии Самарцандй. Ба кушиши Ризо Эзадй.-Тех,рон: Интишороти Ишроцй, 1368
4. БертелсЕ. Э. Избранные труды. История персидско-таджикской литературы.-Москва: Наука, 1960
5. Зарринкуб А. Накди адабй: Ч,устуду дар усул ва равишх,о ва мабо^иси наедодй бо баррасй дар таърихи накд ва наедодй. Ду дилд дар як мудаллад. Чопи х,афтум.-Тех,рон: Муассисаи интишороти Амири кабир, 1382
6. Мирзоев А. Абуабдуллох,и Рудакй.-Сталинобод: Нашрдавтодик, 1958
7. Мирзозода X. Абуабдуллои Рудакй - асосгузори адабиёти клас-сикии тодик. - Афкори рангин.-Душанбе: Ирфон, 1982
8. Намунаи адабиёти тодик. Ч,амъкунанда Садриддини Айнй.-Маскав: Чопхонаи Нашриёти марказии халк;и Иттих,оди Чамо^ири Ш^равии Сусиёлистй, 1926
9. Нафисй С. Мух,ити зиндагй ва ах,вол ва ашъори Рудакй. Чопи чах,орум.- Тетфон: Муассисаи интишороти Амири кабир, 1382
10. Оташкада (иимаи дувум). Таълифи Лутфалибеки Озар. Ба тасх,ех,и Мир^ошими Му^адцис. Чопи аввал.-Тех,рон, 1378
11. Рппка Я. (бо х,амкории О.Клима ва диг.). Таърихи адабиёти Эрон. Аз даврони бостон то К,одория. Мутардим Исо Шах,обй.-Тех,рон: Ширкати интишороти илмй ва фарх,ангй, 1381
12. Сатторзода А. Таърихчаи назариёти адабии форсии тодикй.-Душанбе: Адиб, 2001
13. Сатторов А. Нукдаи иайванд (Баъзе масъала^ои инкишофи шеър ва тащиди адабй).-Душанбе: Ирфон, 1982
14. Тазкирату-ш-шуаро. Таълифи Давлатшох,и Самарцандй. Ба саъй ва эхдимом ва тасх,ех,и Эдвард Броун.-Тех,рон: Асотпр, 1382.-621 / 16 с.
15. Устод РУдакй Тартиб-гон С.Айнй, А.П.Де^отй.-Сталинобод: Нашриёти давлатии Тодикистон, шуъбаи адабиёти бадей, 1940
16. Фитрат. Сайфи Исфарангй // Рах,бари дониш.-1928.-№3
17. Шамисо С. Накди адабй.-Техрон: Интишороти «Фирдавс», 1381
18. Шарифов X. Сабки шеъри Рудакй.-Мадмуаи мацолоти х,амоиши байналмплалии «Ч,ойгох,и Рудакй ва забони тодикй дар муколамаи фарх,ангх,о» (28-29 май соли 2008).-Худанд: Нури маърифат, 2008
19. Шеъру-л-Адам ё Таърихи шеър ва адабиёти Эрон. Таълифи аллома Шиблии Нуъмонй. Тардумаи Сайд Мух,аммадтак;й Фахридоии Гелонй. ^плди 1. Чопи севум.-Тех,рон, 1368
Элементы критики в тезкире начала ХХ-го столетия
С. Азамзод
Ключевые слова: история таджикской литературы, тезкире, литературная критика, «Тазкират ал-шуаро» Давлатшоха Самарканди, «Образцы таджикской литературы» Айн и
В исследовании истории таджикско-персидской литературы трудно переоценить значение тезкире. Традиция составления тезкире в Мавераннахре во второй половине XIX и начале XX столетий, возрожденная после более векового «молчания», имеет
8. Намунаи адабиёти то^ик. Ч,амъкунанда Садриддини Айий.-Маскав: Чопхонаи Нашриёти марказии халк;и Иттих,оди Ч,амох,ири Ш^равии Сусиёлистй, 1926
9. Нафисй С. Мух,ити зиндагй ва ах,вол ва ашъори Рудакй. Чопи чах,орум.- Тетфон: Муассисаи интишороти Амири кабир, 1382
10. Оташкада (иимаи дувум). Таълифи Лутфалибеки Озар. Ба тасх,ех,и Мир^ошими Му^адцис. Чопи аввал.-Тех,рои, 1378
11. Рппка Я. (бо х,амкории О.Клима ва диг.). Таърихи адабиёти Эрой. Аз даврони бостон то К,очория. Мутар^им Исо Шах,обй.-Тех,рои: Ширкати интишороти илмй ва фарх,аигй, 1381
12. Сатторзода А. Таърихчаи назариёти адабии форсии толики-Душанбе: Адиб, 2001
13. Сатторов А. Нукдаи иайванд (Баъзе масъала^ои иикишофи шеър ва танциди адабй) .-Душанбе: Ирфои, 1982
14. Тазкирату-ш-шуаро. Таълифи Давлатшох,и Самарцандй. Ба саъй ва эхдимом ва тасх,ех,и Эдвард Броун.-Тех,рон: Асотир, 1382.-621 / 16 с.
15. Устод РУдакй Тартиб-гои С.Айий, А.П.Де^отй.-Сталинобод: Нашриёти давлатии То^икистои, шуъбаи адабиёти бадей, 1940
16. Фитрат. Сайфи Исфараигй // Рах,бари дониш.-1928.-№3
17. Шамисо С. Накди адабй.-Техрои: Интишороти «Фирдавс», 1381
18. Шарифов X. Сабки шеъри Рудакй.-Ма^муаи мацолоти х,амоиши байиалмилалии «Ч,ойгох,и Рудакй ва забони тоники дар муколамаи фарх,аигх,о» (28-29 май соли 2008).-Хучаид: Нури маърифат, 2008
19. Шеъру-л-А^ам ё Таърихи шеър ва адабиёти Эрой. Таълифи аллома Шиблии Н^ъмонй. Тарчумаи Сайд Мух,аммадтак;й Фахридоии Гелонй. ^илди 1. Чопи севум.-Тех,рон, 1368
Элементы критики в тезкире начала ХХ-го столетия
С. Азамзод
Ключевые слова: история таджикской литературы, тезкире, литературная критика, «Тазкират ал-шуаро» Давлатшоха Самарканди, «Образцы таджикской литературы» Айнй
В исследовании истории таджикско-персидской литературы трудно переоценить значение тезкире. Традиция составления тезкире в Мавераннахре во второй половине XIX и начале XX столетий, возрожденная после более векового «молчания», имеет
— 16 - НОМАИ ДОНИШГОХ
свои особенности, отвечающие новым потребностям развития общества.
Особый интерес вызывают критические замечания авторов тез-кире в «Образцах таджикской литературы» Садриддина Айни, считающимися последними тезкире, составленными по классическим канонам. В статье подвергаются анализу соображения С. Айни о критических замечаниях автора «Тазкират-ал-шуаро» Давлатиюха Самарканди (15 в.) относительно известного стихотворения Рудакй «Буи Чуй Мулиён ояд хаме» («Ветер веет изМулъяна»),
Elements of Criticism in Tezkires of the Early XX-th Century
S. Azamzod
Key words: the history of the Tajik literature, tezkire, literary criticism, "Tezkirat al-shuaro " by Davlatshokh Samarkandi, "Patterns of Tajik Literature " by Sadriddin Aini
The significance of tezkire is difficult for being overvalued in the studies of the history of the Persian-Tajik literature. The tradition of composing tezkires in Max'erannakhr in the second half of the XlX-th and the beginning of the XX-th centuries revived after centennial "silence " has its own specifitics responding to new demands caused by society development.
Special interest is stirred by critical remarks in reference to the authors of tezkires in Sadriddin Aini s "Pattern of Tajik literature " considered as the last tezkires composed according to classical canons. The article dwells also on the analysis of Aini s considerations in reference to the critical remarks belonging to the author of "Tezkirat al-shuaro" Davlatshokh Samarkandi (XVc.) in regard to Rudaki s famous poem "Bui Chui Muliyon oyad khame " (The Wind is Blowing from Midiyan)
