CC BY
218
— ,56~С _ НОМАИ донишгох 1
ТАЪРИХ ИСТОРИЯ
Н. Fa<p<popoB
чАДИДИЯ ВА ИНТИБОДИ ФИКРИИ ЗИЁИЁНИ ТО^ИК ДАР ИБТИДОИ АСРИ XX
Вожатойкалидй: цадидия, мактабиусули цадид, матбуоти цадидй, иитибощ фнкрн, зиёиёии тоцик
Дар аввали к,ярпи XX дар Осиёи Миёна чунбшни и^тимоию сиёсй ва фарх,ангии чадидня ба амал омад, ки дар талцини юях,ои маорифпарварию фарх,ангофаринй, танвиру тах,рики афкор, ташаккули бунёди маънавй ва тарвиди хештаншиносии тодикон нацши бориз гузошт. Чдцидия давраи амалй шудани марому маслакх,ои маорифпарварони нимаи дуюми асри XIX-и тодик буда, мацсади асосй ва ^авх,ари он фарх,анггустарй, эх,ёи маънавй, ислох,и мактабу маориф, рушду камоли кишвар ва таддиди Чомеаи мусулмонй мах,суб меёфтанд. Фаъолияти ^адидон ба муцобили зулми пятимой ва хурофоту дах,олат, бар зидди х,укуматдорони бесалица ва ноинсоф, уламои манфиатдуву худгараз ва муллох,ои дох,ил равона шуда буд. Ин тя р я К( К( и и я р в я р о и дар рох,и ташкил намудани мактабх,ои усули сявтия, мятбуот, теятр вя китобхонях,о дяр сярзямини толикой х,ямяи имкониятх,ои ацлонй вя молиявии хешро истифодя мебурдянд. Ч,ядидон фикри яхшудямондяи мярдумро бо нури мятбуот, илму дониш вя мяърифятомузй об кярдян мехостянд. Ин муняввярфикрону тададдудхох,они тодик бя ибораи устод Айнй бах,ри «инцилоби фикрию илмй» (3, 29) саъю талош доштанд.
Аксари ходимони х,аракаги ^адидия - Мах,мудхо^а Бех,будй (1875-1919), Абдуцодир Шакурй (1875-1943), Мунаввар К,орй (1878-1931), Сидд1щии А43Й (1864-1927), Садриддин Айнй (18781954), Абдулвох,иди Мунзим (1875-1934), Ах,мад^он х,амдй (18751937), Абдуррауфи Фитрат (1886-1938), Мирзо Сироти х,аким (1877-1914), х,омидхо^а Мех,рй (соли 1918 ба цагл расид), Рах,маг Рафик; (1886-1930), Мирзо^алол Юсуфзода (1862-1931), Лбдулкодир Мух,иддипов (1892-1934), Мукаммил Бурх,оиов (соли 1937 ба цатл расид), Myco Саид^оиов (1893-1938), Саидбобохои Ах,рорй (1893-1974), х,амчунин ^оиибдороии ии х,аракат -Тошхоча Асирй (1864-1916), Домулло Икром (1847-1925), Саидах,мади Васлй (1869-1925), Абдулло Файёзи Ху^аидй (18471934), Садри Зиё (1867-1932), Мух,иддин Мансуров (соли вафот -1937) ва дигарон дар ofo3h садаи бист дар ташаккули мактабу маорифи усули иав ва матбуоти даврй, дар омузиши илму аз худ кардаии фарх,аш ва интибох,и фикрии халкдои Осиёи Миёиа сах,ми калои гузоштаид.
Дар иайдоиш ва ташаккули афкори ^адидоии то^ик асосгузори чуибиши чадидня дар Россия Исмоил I "асиаринский (1851-1914) ва э^одиёти маорифиарвари бузурги то^ик Ах,мади Дониш (1827-1897), махсусан асари машх,ури у «Наводир-ул-вацоеъ» таъсири бузург расондаанд. Дар танвир ва тах,рики афкори зиёиёни то^ик маорифиарвароии Шарци мусулмонй, ба моиаиди Сайд Ч,амолиддини Афгонй (1838-1897), Мух,аммад Абдо (1849-1905), Зайнулобидини MapoFafl (1837-1910), Ч,алил Мамадцулизода (1866-1932) низ нацши мух,им доштанд. х,амчунин, таъсири рузномаи '(ядидии Россия - «Тарчумон» ва нашриях,ои мамлакатх,ои Шарц - «х,абл-ул-матин»-и х,инд, «Чех,ранамо» ва «Парвариш»-и Миср, «Сироч-ул-ахбор»-и Афгонистон, «Мулло Насриддин»-и Озарбой^он ва Faiipa дар иайдоиш ва инкишофи fohx,oii маорифпарварию ^адидй дар сарзамини Осиёи Миёна хеле калои аст.
Адабиётшинос Абдулх,ай Мах,мадаминов иеромуни таъсири fohx,oii пс im кладами Исмоил I "аспаринский ба чунбишу такьири афкору андешаи ах,л и чомеаи ислом ибрози ацида намуда, аз Чумла таъкид месозад, ки ни шахсияти бузурги фарх,ангй «х,ам бо фаъолияти иурсамари пятимой, х,ам бо асарх,ои ахлоциву бар^астаи бадей ва махсусан ба тавассути рузномаи
таъсискардааш «Тарчумон», ки муддати 31 сол (1883-1914) мух,аррири он буд, дар бедории фикрии зиёиёни Россия ва Осиёи Миёна нацши босазое гузоштааст» (8,6).
Ро^е ь ба таъсири рузномаи «Тардумон» дар бедории фикрии зиёиёни точи к яке аз дастиарварони мактаби чад ид и и Самарканд Вадуд Мах,мудй ёдоварй намудааст, ки «х,арчанд сарзамини мо дар он ру 5х,о дар хоби гарони гафлат иечида ва аз дунё бехабар хобида буд, дар гирду иеши у чунин воцех,ои дуибонанда (чупбн1нх,ои инцилобии 0F03H садаи бист дар Россия, Эрой ва Туркия - H.F.) рун медоданд ва он рузномаи ягонаи он рузгор («Тардумон» -H.F.), ки муаллими мо (Абдукодир Шакурй - H.F.) низ харидори доимии он шуда буд, ба ин сарзамин х,ам аз он вокдах,«) каму беш ок)х,й медод. Мардумро ба бедорй ва га рак, к, и иарварй мехонд. х,амин рузнома буд, ки ба дасти як муллобачаи тодикзабони туркинадон меафтид ва ба гуши чони у бо забони гунголаки худаш чи !х,ои нодида ва ношунида мегуфт. Дар он даврон дар шах,ри мо ба гай р аз муаллим Шакурй, ягон-ягон бошанд х,ам, дигар касоне буданд, ки аз ин модарох,о дар каллах,ошон дунбише ба вудуд меомадааст. Мах,мудхода Бех,будй, Сиддицхода Ачзй, Мирзо-х,одицул, К,уцандбой, Абдурах,мон Фарх,одй, Мух,аммадцулй, Мардопкулх,«) аз ин думла буданд» (9, 8).
Ба андешаи мух.ацкдци робитах,ои адабии халкдои тодику тотор Муртазо Зайниддинов, «рузномаи «Тардумон» дар Бухорову Самарканд ва Худанду К,уцанд мухбирон ва муштариёни худро дошт, ки аксаран бо имзох,ои мустаор баромад мекарданд ва навиштах,ои ба бедорй даъваткунандаи маърифатиарварон ва шоирони бедорфикри он давр миёни мусулмонон асосан тарной х,а\шп рузнома пах,п мегардид» (7,39).
Воцеан, «Тардумон»-и Исмоил FacnapiiHCKiiií, х,амчунин дигар рузномаву мадаллах,ои тоторй, аз цабили «Вацт» ва «II Iypo», ки дар Оренбург интишор меёфтанд, дар байни зиёиёни Самарканду Бухоро ва водии Фаргона нуфуз ва эътибори калон доштанд. Маводу маколоти ин матбуоти чадида дар инкишофи Чах,онбинии таравдинарварону рушанфикрони тодик хидмати босазое намуд. Махсусан маколах,ои АбдулкодирМухрддинов бо имзои мустаори «Бухорой» дар сах,ифах,ои рузномаи чадидии «Вацт» чавонони онрузаи бухороиро фикран бо х,ам иайваста,
афкори умумиро то х,адце ба галаён моварданд, ки дар ин бора С. Айнй дар китоби «Таърихи инцилоби Бухоро» (1921) навишта буд: «Аз мох,и феврали соли 1910 (баъд аз фобиям суииию шиа) дар газетаи «Ванд» дар зери уивоии «аз ах,воли Бухоро» бо имзои «Бухорой» як силсила мацолах,о иашр шуд. Нависандаи ин мацолах,о яке аз чавоитарии чавоибухориёи (Абдулцодир Мух,иддинов H.F.) буд, ки чизх,ои хелетаъсирноквамух,аедикона навишта, диедати х,амаи ах,олиро ба худ чалб карда буд. Ин мацолах,о аз аввали нашри худ афкори умумиро ба шур ва Чавоиоиро ба галаён оварда, сабаби бо гайрат ва х,иммати бештаре ба кор даромадани онон гардид» (2, 72).
Устод Садриддин Айнй дар шеъри «Мозй ва х,ол», ки соли 1913 дар шумораи 3-юми ма^аллаи «Оииа» бо имзои «Бухорй (Сод. Айн.)» ба табъ расид, таъсири рузномах,ои чадидии «Тарчумон» ва «Вацт»-ро дар андешаву афкори хеш чунин баёи иамудааст:
Pf)юр охир зи хоби тф. шиш бедор кард, Чун ба худ дпдам, зи у>.ш худхицолат доштам. «Тарцумон»-п кард axpomi замон аз у>.ш ман, «Вацт»-ро дар пешп худ миръоти ибрат доштам. (5) Асари машх,ури Исмоил FacnapimcKiiii «Мусалмонони Доррурох,ат», ки соли 1906 дар Богчасарои К,рим бо забони тур-кии тоторй ба табъ расида буду соли 1915 дар Петроград бо забони форсй дар тарчумаи Абдуррауфи Фитрат аз чониби ширкати хайриявии чадидони Бухоро - «Китобхонаи маърифат» иашр гардида буд, дар тарбия ва илкои афкори точикон с ах, ми чашмрасе гирифтааст. Дар ин бобат А. Мах,мадаминов 6apx,arç цайд иамудааст: «Мусал-монони Доррурох,аг» аз ибтидои ба майдон омаданаш аз чониби хонандагон гарм истикбол шуд ва дар марказх,ои фарх,ангии точикон - Бухоро, Самарканд, Тошканд ва Faiipa мах,бубият иайдо кард. Асари мазкур бо мазмуну гоях,ои иеищадамаш ба бедории фикриву вусъати Чах,онбинии ах,л и илму адаб ва умуман зиёиёни точик таъсири иурфайзе расонд» (8, 21).
Ч,адидон чорах,ои аз гафлат начот ёфтан ва ба шох,рох,и тамаддуии умумибашарй дохил шудаиро, иеш аз х,ама дар ислох,и мактабу маориф ва дар буиёд намудани поях,ои навини таълиму тадрис медиданд. Созмон ёфтани мактабх,ои «усули чадид» дар
сарзамини тодикон дар дах,онбинию дах,оншиносии мардум ии к; и л об и фикрй ба вучуд овард. Нахустин мактаби усули дадид дар кишвари Туркистон соли 1893 бо кумак ва дастгирии И. I аспарииский дар Самарканд ташкил ёфт ва дар як муддати кутох, дар шах,рх,ои Фаргоиа, Тошканд, Андидон, К,уь;анд, Худанд ва Fañpa мактабх,ои иавусул ба вудуд омадаид. Асосгузороии ин мактабх,о Саидах,мади Васлй, Сиддиции А'рй, А бду код и р Шакурй, Мах,мудхо^а Бех,будй, х,амза х,акимзода Ниёзй, Мунаввар К,орй, Мух,аммадшариф Суфизода, х,одй Муин Шукрулло, Саидбобохон Ах,рорй ва бисёр дигар маорифиарварон буданд. Ин 40 бояд кдид кард, ки бештарини сох,ибони мактабх,ои усули нав ва умуман таблиггароии чадидня шоиру нависанда буданд.
Мактаби миллии Абдукодир Шакурй, ки бо усули савтия соли 1903 дар дехди Радабамини музофоти Самарканд таъсис ёфт, дар бедории фикрй, босаводшавии ах,олй ва таргабу ташвици маорифи нав таъсири муайяне гузоштааст. Дар ин мактаби иавусул фанх,ои тарбияи дисмонй ва таълими мех,нат макоми мух, и vi доштанд. Агар хонандагон дар фанни тарбияи дисмонй бо давидан, дах,идан ва гимнастика машгул шаванд, пас дар дараёни таълими мех,нат бо касби дех,конй ва иайванд кардани пих,олх,о машгул мешуданд. Хонандагон х,афтае як соат аз фанни забоин русй таълим мегирифтаид. Дар мактаб х,ар сол мя'(лисх,ои кушод бо иштироки чомеаи васеи Самарканду гирду атрофи он ташкил карда мешуд. Соле чор маротиба хонандагон аз саичишх,о мегузаштаид. Адабиётшинос Расул х,одизода с ах, ми Мах,мудхода Бех,будиро дар болоравии обруву эътибори мактаби Шакурй алох,ида кдйд намуда, иавишта буд, ки «Бех,будй барои пурзур намудаии таъсиру нуфузи мактаби Шакурй хеле х,иммат гузошт. У мактаби Шакуриро соли 1908 аз дехди Рачабамиии шах,р ба х,авлии худ овард, то доираи талабагои васеъ гардад ва мактаб аз чихдти моддй бехдар таъмии шавад» (14, 38).
Аввалии мактаби усули савтия барои атфоли Бухоро, ки мох,и октябри соли 1908 аз чониби таравдшарварони тодик Абдулво-хдди Мунзим, Садриддии Айнй, Ах,маддони х,амдй ва х,омидходаи Мех,рй дар манзили Мунзим ташкил шуд, дар рохд инцилоби фикрии ах, л и Бухоро пояи устувор гузошт. Ин мактаб, ки дар таърих бо номи «мактаби Мунзим» маъруф аст, мох,и сентябри соли 1909 бо амри х,укумати амирй баста шуд ва чанд вакд ба
таври 1шнх,онй амал кард. Мунавдид ва адабиётшиноси номвар Сох,иб Табаров дар бораи пакдпи мактаби Мунзим дар интибох,и фикрии мардуми Бухоро чунин навиштааст: «Нахустин мактаби усули чадиди Мунзим ва дониши хубу сах,ех,и аввалин шогирдони он дар шуури мардуми Бухоро то як андоза инцилоби фикрй ва маънавй ба вучуд оварданд ва он шарорае, ки дар сох,аи мяктябу мяориф вя рявшянфикрии хал к, он чор х,амсабац - Мунзим, Айнй, х,амдй ва Мех,рй дар дохили Бухоро даргиронданд, баъд аз чанд сол ба алангаи калони озодихох,й ва худшиносии миллй мубаддал гардид» (12, 37).
Минбаъд дар аморати Бухоро мактабх,ои чад ид и и Мукаммил Бурбонов, Мулло Абдулцосим, Усмонхуча Пулодхучаев, Х,омидхоча Мех,рй, Мирзо Исмоил, Мирзо Вафо, Эшон Х,омидхоча, Мух,аммад Азим, К,орй Юлдоши n^J^fc, FynoM К,одир ва дигарон ифтитох, меёбанд, ки дар патина зиёиён ва Чавонони то^ик х,арчй бештар ру ба х,аёги нав менигаристанд.
Табъу нашри китобх,ои дарсй ва васоити таълимй, аз цабили китобх,ои таълимии Мах,мудхо^а Бех,будй - «Асбоби савод ё ин ки алифбои мактаби исломия» (1903), «Мухтасари >(уь рофияи Русия» (1906), «Мунтахаби чугрофияи умумй» (1906), «Мадхали Чугрофияи имронй» (1906), «Китоб-ул-атфол» (1908), «Мухтасари таърихи ислом» (1909); дастурх,ои таълимй ва маърифатии Садриддин Айнй «Тартил-ул-Куръон» (1909), «Заруриёти диния» (1914), «Тах,зиб-ус-сибён» (табъи аввал - 1910, табъи дуввум -1917); китобх,ои к,ироят ии Сиддиции А^зй «Ган^инаи х,икмат ё худ адабиёти чадида» (1914) ва «Айн-ул-адаб» (1915), х,амчунин «Баён-ул-х,уруф» (1903)-и Саидах,мади Васлй, «Рах,намои савод» (1906) ва «Ч,омеъ-ул-х,икоёт» (табъи аввал - 1907, табъи дуввум -1911)-и Абдукодири Шакурй, «Рах,намои савод» (1908)-и Х04Й Муин Шукрулло, «Рах,бари хат» (табъи аввал - 1908, табъи дуввум -1920)-и Абдулвох,иди Мунзим, «Рох,бари форсй» ( 1911 )-и Мах,мадрасул Расулй, «Рах,бари мактаб ё алифбои тоза ба тарзи усули савтия» (1913), «Таълими чугрофия» (1913) ва «Илми х,исоб»
(1914)-и Исматулло Рах,матуллозода, «Мавлуди шариф ё худ миръоти Хайр-ул-башар» (1914), «Мухтасари таърихи ислом»
(1915) ва «Оила ё худ вазоифи хонадорй» (1916)-и Абдуррауфи Фитрат ва боз бисёр дигар дастуру китобх,ои таълимии '(адидоп, ки барои мактабх,ои усули чадид гах,ия гардида, бах,ри баланд
бардоштани сатх,и маърифати мардум нигаронида шуда буданд, дар шароити онвацтаи Осиёи Миёна ах,амияти бузург доштанд.
Ч,адидон дар зери таъсири матбуоти дигар халцх,о аз паи нашри мадаллаю ру:шомах,о ба забоих,ои тодикию узбеки шуданд ва дар ахди инцилоби якуми буржуазй-демократии рус (солх,ои 1905-1907) дар Осиёи Миёна нахустин нашриях,ои дадидй, ба монанди «Таравдй», «Хуршед», «Шух,рат», «Ту440p» ба вудуд омадаид. Ва солх,ои баъдин бошад, боз як к; агор мадаллаю рузиомах,ои дадидй
- «Оина», «Бухорои шариф», «Садои Туркистон», «Садои Фаргона», «Самарканд», «Турой» ва Faiipa интишор ёфтаид. Доираи мавзуоти матбуоти дадидия - ватаи, миллат, дин, маориф ва га рак, к, й буд. Ч,адидон х,амчуи пах,нкунаидагоии гоях,ои асосии фарх,ангофаринй ва маърифатпарварй тавассути матбуоти хеш бар зидди чах,ола г, торикй, бесаводй мубориза бурда, х,амватаиоиро ба бедорй, худогох,й ва нлму маърифат даъват менамудаид.
Нахуструзномаи готики и «Бухорои шариф», кидарзаминан орзу, х,адаф ва кушиши чадидони то^ик, ба мисли Мух,иддии Мансуров, Мирзо Сироди х,аким ва дигарои аз 11 марти соли 1912 то 2 январи соли 1913 х,амагй 153 шумора ба табъ расида буд, дар таъриху тамаддуни тодикон х,одисаи басо мух,им буда, рузи иитишори нахустшумораи он - 11 март х,амчуи Рузи матбуоти го^ик дар думхурии сох,ибист1щлоламон х,амасола чаши гнрифта мешавад. Рузномаи «Бухорои шариф», ки минбари баланди чадидони тодик буд, сад сол муцаддам дар рох,и бедорию ба тахрик овардани афкор, такон додани аидешаи мардум ва худшиносию худоюхди тодикон хидмати босазое кард.
Ба андешаи нажух,иш1 ари журналистикаи то^ик Пайваиди Гулмуродзода, сардабири «Бухорои шариф» Мирзодалол Юсуфзода «х,ам бо силсиламаколах,ои хеш ва х,ам маслаконаш дар шикастани яхпорах,ои афкори мардуми кишвар сайъу талош кард. Аз мацола то мацола, аз шумора то шумора хонандагону муштариён, мухлисону х,аводорони рузномаро ба андешаю мулох,иза водор месохт, барои ба х,ар ч> уьиёти х,аёти идтимой бо чашми ибрат иазар кардан рахдамуп месохт, аз сах,ифах,ои таърих панд гнрифтан ва аз тацрибаи дигарои бахра бардошта, ба ислох,и камбуду норасоих,ои хеш пардохтаиро таллии мекард. Бо тахдили неруман, (, жарфу сах,ех, ва мисолх,ои мушаххаси ишноирасаш ба
дили хонанда рох, меёфт ва хонанда ногузир ба фикру мулох,иза гутавар мешуд» (6, 119-120).
Устод Садриддин Айнй дар димога хонандагон чй гуна илко ёфтани афкори тозанашри рузномаи «Бухорои шариф» ва замимаи туркии он - «Турон»-ро дар китоби «Таърихи инцилоби фикрй дар Бухоро» (1918) тасвир намуда, аз чумла навишта буд: «Ин ду чарида дар муддати дах, мох,и давоматашон аз маъмул зиёда хидмат карданд. Умуми ах,олии Бухоро, ки аз матбуот ва исгилох,» он билкуллия бехабар буданд, ба воситаи ин ду чарида хеле хабардор гардиданд. Чун ин ду чарида дар някдм мух,орибаи Итолиё ва Балкан бо Туркия мунташир шуданд, ах,олии аз сиёсат ва чугрофияи олам бехабари Бухоро дорой маълумоти мух,имма гардиданд. Дар димош чавонон фикри цаламу тах,рир даромад. Дар сари иадарон хаёли тарбияти фарзанд омад» (3, 128).
Мачаллаи чадидии «Оина», ки аз 20 августа соли 1913 то 15 июни соли 191^Гдар Самарканд дар х,ачми 68 шумора ба забонх,ои точикию узбекй ба табъ расидааст, ба гуфтаи устод Айнй «барои Чавонон як дарача вазифаи фикри нав иах,н карданро ба 40 меовард». (2, 132) Дар сах,ифах,ои «Оина» ношир ва мух,аррири он Мах,мудхоча Бех,будй, ходимони намоёни чадидия Сиддиции А43Й, Саидах,мади Васлй, х,очй Муин Шукрулло, Зух,уриддин Фатх,иддинзода, Абдуррауфи Фитрат, Мирзо Сирочи х,аким, Фахриддини Р04Й ва дигарон перомуни масъалах,ои мухталифи илмудониш, миллату мех,анпарастй, х,олати мактабу мадрасах,о, услуби нави таълиму тадрис, усули давлатдорй ва гапциди урфу одатх,ои манфии чомеа маколах,ои иурэъчоз навиштаанд. Дар ин мачалла чанде аз шеърх,ои чонгудози Садриддин Айнй низ, ба монанди «Нидо ба чавонон», «Ё рабб», «Мозй ва х,ол», «Бадкирдорих,о», «Марсия ба Мирзо Сирочиддин х,акими Бухорой» ба табъ расидаанд, ки дар амалй намудани афкори Чадидия сах,м доштанд.
Адабиётшинос Абдулхол1щи Набавй дар бораи ах,амияти нашриях,ои Мах,мудхоча Бех,будй - рузномаи «Самарканд» ва мачаллаи «Оина» дар бедории фикрии мардуми точик х,арф зада, аз чумла к,айд иамудааст: «Тавассути «Самарканд» ва «Оина» афкори нави замонавй, ахдофи таравдшарварй ва тачдидгарй ба мардуми кишвар расонида шуда, ах,коми шариат аз х,ар гуна
ифроту тафрит хдмоя шудаанд. Онх,о дар бедории ахди зиё с ах, ми босазо доштаанд» (11, 46).
Симои бардастаи чунбшни дадидия Мах,мудхода Бех,будй, ки барх,ац сарвари дадидоии Осиёи Миёна буд, дар ташаккули афкори иитикодй ва риводи он, дартанвиру тахрики чах,оибииии мардуми кишвари Туркистон ва аморати Бухоро, аз думла бедории фикрии тодикон нацши носутурданй гузошта буд. Яке аз поягузорони матбуоти тодик Саидризо Ализода (1887-1938) дар бораи муборизаи М. Бех,будй ба мукобили таассуби фикрию '(ах.олаги авом ва накопи у дар бедории х,амватанонаш чунин навишта буд:
«Мах,мудхо^а дар як замоне, ки рондани сухани тараней ва маориф дар кишвари мо аз бузургтарин гунох,он ба шумор мерафт, дар як гох,е, ки бурдани номи мактаб ва дароид ба манзилаи калимаи кофир шинохта мешуд, мардона ба майдон даромада, далерона бо '(ах.олаг ва нодонй бинои мубориза гузошт, бо путкдои балегона ва ма^олах,ои муассиронааш мусулмононро бедор сохта, ба суи илм ва маориф савц дод... Шабх,о нахобид, рузх,о ором нагирифт, машавдатх,ои мусофират ва гурбатро чашид, китоб ва рисолах,о навишт, даридаву мадаллах,о нашр намуд, маколах,о ва хитобах,о нигошт, то ин ки мусулмононро аз хоби гафлат бедор ва аз дахрлат халос сохта ба шохрохр маданият ва маърифат х,идоят ва далолат кард» (4, 3).
Воцеан, дар тах,аввули маънавй ва интибохд фикрии зиёиёни го^ик адабиёти дадидия макоми бардаста дорад. Аз тахдили осори иурарзиш ва гаронмояи дадидон бармеояд, ки эшон миллатро ба маънои этникй намефахдшданд ва онро ба маънии исломй шарх, медоданд, аз ин ру, онх,о чун м^ътацидони ислом як миллат - миллати исломро ба бедориву худшиносй даъват менамуданд. Аз думла, дар асарх,ои бардастаи таблиггари бех,амтои мафкураи дадидия Абдуррауфи Фитрат - «Мунозира» (1909), «Баёноти сайёх,и х,индй» (1912), «Рах,бари надот» (1915) ва мадмуаи шеърх,ои «Сайх,а» (1910), дар осори назмии мунодии мактабу маорифи нав Сиддикии Лдш «Миръоти ибрат» (1912) ва «Андумани арвох,» (1913), дарсафарномаи адиб, сайёх,ватабиби тададдудхох, Мирзо Сироди х,аким « I ух,афи ахди Бухоро» (1913) ва Faiipa муаллифон на ин ки миллати тодик ва ё узбекро, балки миллати ягонаи «бухорой» ё «туркистонй»-
ро новобаста аз цавмият ба бедориву худогох,й таргабу ташвик; мекарданд.
Дар бораи таъсири «Муиозира»-и Фитрат ба мардуми аморати Бухоро устод Айнй гуфта буд: «Ин асар азбаски дар забони содда ва возех,и форсй бо ба эътибор гирифтани ах,воли рух,ияи халци Бухоро, ба тарной роман навишта буд, ба халци Бухоро хеле таъсири хубе бахшид. Фитрат ба тангдастии худ нш ох, накарда, асарро дар Истанбул ба харчи худ чои кунонда, ба Бухоро фиристод. Як мицдори иашр дар рох, ба дасти сензорх,ои рус афтода нест шуда бошад х,ам, он чиро ки саломат омада ба Бухоро расида буд, таравдшарварон ба таълимоти Чамъияти махфй («Тарбияи атфол» - H.F.) ба х,ар суи мамлакат пах,и карданд. Аз мударрисони таравдшарвар Абдулцодир-махдум (ки соли 1918 дар Тошканд вафот кард) саду панчох, нусхаи ин асарро ба хурчин андохта, то Шах,рисабз, Китоб, 4npoF4ñ ва Яккабог бурда, иах,н кард, ба касоне, ки хонда наметавонистанд, худаш хонда медод» (2, 102).
Тавре ки боз С. Айнй гувох,й додааст, «Мунозира»-и Абдуррауфи Фитрат «дар замони худ бисёр таъсири хубе кард. Аз як тараф мухолифинро аз хоби гафлат нимбедор карда, ба такфири ду-се нафар осон-осон аз пой наяфтодани усули чадидро филчумла имо намуд. Аз тарафи дигар синфи авому чавоноиро ба тарафи усули чадида кашида, инцилобе дар афкор овард» (1, 355).
Мачмуаи шеърх,ои форсии точикии Фитрат «Сайх,а», ки соли 1910 дар Стамбул чоп шуда х,амагй 16 сах,ифаи кучак дорад, китобчаи хурди киссагй буда, ба шах,одати С. Айнй «ба хонандагон чун цувваи электр таъсири сареъ ва к,авй дошт». (2, 102) Во^еан, Абдуррауфи Фитрат ба шуури хонаидаи ofo3ii садаи бист таъсири сахт мегузошт. Ин 40 бояд ацидаи академик М. Шакуриро ёдрас кард, ки тадричан бо пешравии шуури миллй баъзе чадидони пенщадам мафх,уми миллатро ба маъиии этникй дарк мекардагй шуданд, вале бо сабабх,ои мухталиф ташаккули худшиносии этиикиашон бо рох,и нодуруст чараёи гирифт ва бархе аз опх,о ба вартаи пантуркизму иаиузбекизм афтодаид, ки яке аз намоёнтарини он худи Фитрат буд (10,189-201).
Достойной ичтимоию сиёсй ва маорифпарварии Сиддиции А43Й - «Миръоти ибрат» ва «Анчумаии арвох,», ки дар Тифлис дар чопхонаи мачаллаи «Мулло Насриддин» ба табъ расиданд,
— 166
НОМАИ донишгох
низ дар Самарканду Бухоро шах.рошуб оварда буданд ва ба гуфти мух,ассили мактаби Шакурй - Вадуд Мах,мудй ин ду китоби Лдш «он р^зх,о даст ба даст гашта, дар х,учрах,о 4011 Бедил, Соиб ва 11озимхоиих,оро гирифта буд. Сух,бати х,ама дар бораи ин ду рисола мерафт» (9, 28).
Х,амин гуна, чунбиши чадидия дар танвири афкор, бедорй, худшиносии миллй ва ташаккули х,исси ватандории точикон дар ибтидои асри XX пакдпи човидона гузошт. Имруз, ки чомеаи Точикистон барон тарбияи наели истицлолчу ва бофарх,аш у сох,ибахлоц чахДУ талош мекунад, ом^хтани корномаи чадидон, андухтани гачрибаи таърихии оих,о дар рох,и босаводу бомаъри-фат кардани мардум, ташаккули матбуот ва таршби бунёди Чомеаи нав ба илму маориф ва фарх,аш и мо, ба имрузу фардои мо хеле зарур аст.
ПАЙНАВИШТ
1. Айнй С. Намунаи адабиёти тодик, 1926 / Та^ияи М. Акбарзод.-Душанбе: Адиб, 2010
2. Айнй С. Таърихи ищилоби Бухоро, 1921 / Та^ияи Р. х,ошим.-Душанбе: Адиб, 1987
3. Айнй С. Таърихи ищилоби фикрй дар Бухоро, 1918 / Та^ияи К.С. Айнй // Куллиёт. Чилди 14.- Душанбе: Матбуот, 2005
4. Ализода С. Мотами бузург // Ш^ълаи ищилоб.- 1920.- № 35
5. Бухорй (Сод. Айн.) /Садриддин Айнй]. Мозйва х,ол// Оина.-1913.-№3
6. Гулмуродзода П. Маорифиарварй ва низоми нави дахри.- Душанбе: Ирфон, 2006
7. Зайнпдцинов М. Таъсири рузномаи «Тардумон» дар бедории фик-рии зиёиёни Осиёи Миёна // Замони муосир ва журналистика.- Душанбе, 2011
8. Ма^мадаминов А. Ра^намои маърифат ва саодат // Исмоилбеки FacnapiiHCKiifi. Мусулмонони Доруррох,ат.- Душанбе: Диловар, 2002
9. Мах,мудй В. Муаллим Абдуцодир Шакурй, 1967 / Та^ияи С. Улуг-зода // Садои Шарц.- 1990,- № 8
10. Мух,аммаддони Шакурии Бухорой. Нигере ба адабиёти тодикии садаи бист.- Душанбе, 2006
11. Набавй А. Нахустин рузномаи тодикй ва фарх,анги р^зномани-горй («Бухорой шариф», «Самарканд» ва «Ойина»).- Душанбе:
Эдод, 2007
12. Табаров С. Мирзо Абдулвох,иди Мунзим.- Душанбе: Нодир, 2008
13. Х,одизода Р. Мах,мудхУдаи Бех,будй: Таърихи зиндагй ва такдири таърихии f H Гулимурод.- 1997,- 1998,- № 10-12 (4)
Джадидизм и умственное пробуждение таджикской интеллигенции в начале XX века
Н. Гаффоров
Ключевые слова: джадидизм, новометодная школа, джадидская пресса, умственное пробуждение, таджикская интеллигенция
В статье анализируется влияние джадидизм а на мировоззрение таджикской интеллигенции началаXXвека. Автор исследует вклад крупных идеологов и активных деятелей джадидского движения -ИсмаилаГаспринского, МахмудходжиБехбуди, Абдуррауфа Фитра-та и других в расширении кругозора и идейного пробуждения таджиков. В работе также рассматривается серьёзное влияние периодических изданий джадидов наумы таджиков.
Jadidism and Intallectual Awakening of Tajik Intelligensia at the Beginning of the XX-th Century
N. Gafforov
Key words: Jadidism, new-method schools, Jadidpress, intellectual awakening, Tajik intelligensia.
The article dwells on the influence exerted by Jadidism upon the outlook of the Tajik intelligensia at the beginning of the XX-th century. The author deals with the contribution of outstanding ideologists and active votaries of Jadid movement into an enlargement of bearings and intellectual awakening of Tajiks concerned with the new ideas of the time; among those remarkable personalities we come across such names as Ismail the Gcispricm, Makhmudkhoja Bekhbudi, Abdurauf Fitrat and others. The grave sway of Jadids periodical editions upon the minds of Tajiks is considered in the given work as well.
