CC BY
9interpretations languages. In addition to it, an author stresses that majority of these wordbuildings have taken a stable position in the vocabulary system of Tajik and English languages, and they are not less than the basic word-buildings of the language in usage. From the point of view of the author, the role of Tajik languages in comparison to other languages is too great for the formation and development of Tajik word-buildings as well, and basically through this language other word-buildings could penetrate into lexical system of the Tajik language.
Keywords: word-buildings, productive, develop, language, term, compare, role, word, construction, phrase, sentence, structure, meaning, simple, derivative, compound, composite, type, based, element, short-words, borrowing-words, note etc.
Сведение об авторе:
Хамроев Озодбахт Абдусалимович-докторант третий курс общие лингвистика и сопоставительной типологии ТГИЯ им. С.Улугзода, 734019, городДушанбе, улицаМухаммадиев, 17/6, тел: (+992) 939956168.
About the author:
Hamroev Ozodbakht Abdusalimovich - Doctoral student in the Department of General Linguistics and Comparative Typology of Tajik State Institute of Languages named after S. Ulughzoda, 734019, Dushanbe, Mukhammadiev street, 17/6, phone: (+992) 939956168
СОХТОРИ ЧУМЛАИ ОЛМОНИИ ШОМИЛИ КИСМАТИ «ES» ВА ТАРЗ^ОИ ИФОДАИ ОН ДАР ЗАБОНИ ТОЧИКИ
Шалимова М.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Дар ин макола заминахои таърихии ташаккулёбии категориями чумлаи сода, инчунин назарияхои лингвистии чумлаи сода, аз чумла хусусиятхои хоси ифодаи шаклии категорияи мубтадо ва хабар дар забони олмонй, русй ва точикй мавриди баррасй карор мегирад. Сохтори чумлаи олмонии дорои кисмати es, тарзхои сохтори он аз лихози ифода ва аз лихози мухтаво пажухиш карда мешаванд.
Айни замон бисёр муаллифон (Бринкманн 1971; Адмони 1973, 1986; Х,елбиг 1971, 2000; Москалская 1983, 2004; Гак 1986, 1991, 2010; Абрамов 2001; Шишкова, Смирнова 2003; Ломтев 2004; Левитский 2005 ва дигарон) се дарачаи (чанбаи) чумларо чудо менамоянд: синтаксисй (сохторй), семантикй (номинативй), шаклй-коммуникативй (прагматикй). Чумла хамчун вокеияти объективй дар нутки инсон арзи вучуд мекунад ва барои идрок ва омузиш дастрас аст, вале дар баробари ин ба забон ва дар натича ба тафаккури инсон муносибати бевосита дорад.
Принсипи дутаркибагии чумла шомили заминаи онтологй мебошад. Дар назарияхои фалсафй ва лингвистй (Кант 1904, 1908; Кассирер 1923; Рошетти 1980; Лосев 1982, 1993; Гийом 1992; Турбина 1994, 2007) торафт исроркоронатар гояе баён мегардад, ки шаклхои пешниходи забонии категорияхои тафаккур дар асоси шаклхои универсалии идроки инсон ташкил дода мешаванд. Дар шуури забонй онхо унверсум - Фазо ва универсум - Вактро ташкил медиханд, ки инхо номхо ва феълхоро ба вучуд меоранд. Дар тафаккури токатегориявии инсони бостонй универсум-Фазо ва универсум-Замон ва андаруни он эхсос кардани худ умумй буд. Тасаввурот оид ба ин ОН-ХДСГИ - и таксимнопазир дар шакли нуткии аморфй хосил карда мешуд (Турбина 1994 : 132). Зимнан ОН дар худ мафхуми универсум, яъне олами атрофи ягонаи хамагониро, ки худи инсон хам як кисми чудонашавандаи он буд, фаро мегирифт. Г.Гийом барои ифодаи ин объекти универсалй мафхуми «шахси мантикй»-ро ворид месозад. Шахси мантикй шахси севумест, ки дар холати нуткй хузур надорад, аммо дар шуури забонй ба таври объективй хатман мавчуд аст (Гийом 1992: 123). Кридах,ои таснифи психологиро ба асос гирифта, мо шахси мантикии объективиро хамчун муттакое мепазирем, ки он ба сифати асоси хама гуна механизми нуткй-забонй хидмат менамояд, аз чумла муттакои семантикии категорияи мубтадо мебошад.
Пажухишхои муосир дар сохаи назарияи чумла (Виноградов 1947, 1950, 1975; Галкина-Федорук 1958; Адмони 1973, 1986; Москалская 1974, 1983; Мешанинов 1975, 1978 ва дигарон) ошкор месозанд, ки дар байни субъект ва мубтадои грамматикй, дар байни предикат ва хабар айнияти катъй вучуд надорад. Ифодаи А.Ф.Лосевро ки мубтадо пешниходи забонй, яъне ифодаи «хар чй, ки бошад, хамчун» субъект аст ва хабар пешниход ва ифодаи забонии «хар чй бошад, хамчун» предикат мебошад (Лосев 1982), истифода бурда, зикр менамоем, ки мубтадо
ва хабар аъзои сохтории чумлаанд. Субъект ва предикат, бо тафовут аз мубтадо ва хабар, аъзои чумла нестанд. Вале аксар вакт ифодаи шаклии худро субъект дар мубтадои грамматики меёбад, предикат - дар хабар. Шаклгирии грамматики ва ифодаи субъект ва предикат нафакат дар забонхои низомхои мухталиф, балки хамчунин дар хамон як забон хусусиятхои хоси худро дорад. Забони русй ифодаи якввактии субъектро дар харду аъзои чумла ичоза медихад, аммо онро хатмй намешуморад, зеро дар забони русй, бо тафовут аз забони олмонй, бандакхои хабарй омонимй нестанд: Отец идёт? - Да, идёт (субъекти чумлаи дувум аз матни якум бармеояд); человек идёт, корова идёт, дождь идёт. Забони олмонй, баракс, ифодаи субъектро хам дар мубтадо ва хам дар хабар талаб менамояд, алалхусус вакте ки хабар дорои ишораи умумй ба субъект бошад, ки ин барои шахси 3-вуми танхо хос аст: дар забони олмонй Klingelt der Vater? - Ja, er klingelt. - Отец звонит? - Да, он звонит. Man klingelt. - Звонят. Es klingelt. - Звенит (хабар худ аз худ дар ифодаи субъект нокифоя мушаххас гардонда шудааст, бинобар ин хузури мубтадо хатмист). Х,амин тавр, чумлаи яктаркибаи грамматикй маънои бесубъектй буданро надорад, чунки хузури субъект дар чумла дар худи мафхуми накшаи семантикии консептуалии чумла ва махз дар мафхуми шахси мантикии объективй дида мешавад.
Вижагии асосии шаклгирии хабар дар забони олмонй, бо тафовут аз забони русй, хусусияти нисбатан грамматикикунонидашудаи он мебошад. Дар чумлаи олмонй категорияи грамматикии хабар, ки бо феъли шахсй ифода ёфтааст, грамматикикунонии бештарро дар феълхои ёридиханда (феъл-бандакхо) ва феълхои бешахс мегирад, ки чумлаи олмониро аз лихози сохторй дутаркиба месозад.
Дар идома мо категориями шахс ва персоналиятро баррасй менамоем. Ба ин бахш чунин масъалахо ворид гардидаанд: мафхуми муайянй/номуайянии шахс; категорияи грамматикии шахс/гаришахс, таъсири мутакобилаи мафхумхои персоналият/имперсоналият; муайянсозии мафхуми «чонишин» дар забоншиносии муосир, макоми чонишини шахси 3-вуми танхо дар низоми чонишинхои шахсии забонхои олмонй, русй ва точикй.
Мавчудияти категорияхои мафхумй ва дар асоси онхо ташкилёбии категорияхои грамматикй бо таъсири мутакобилаи категориями забон ва тафаккур шарх дода мешавад. Масъалаи таъсири мутакобилаи забон ва тафаккурро муддати мадид хам файласуфон, психологхо ва физиологхо ва хам забоншиносон баррасй кардаанд. Аз зумраи пажухишхои хоричй асархои Х.Штейнтал (1855), Зигварт (1888, 1908), И. Гербарт (1913), Бозанкет (1914), В. Вундт (1924) ва дигаронро зикр менамоем. Дар миёни корхои олимони рус пажухишхои Ф. И. Буслаев (1858), А. В. Попов (1879), А. А. Потебня (1899, 1968), Д. Н. Кудрявский (1904, 1913), Н. Я. Марр (1933-1937), А. М. Пешковский (1938, 1956), В. В. Виноградов (1975), (Сеченов 1947, Спиркин 1960, Тронский 1973, Серебренников 1983, Петрова 1989, Турбина 1994, 2007) ва дигаронро зикр мекунем. Дар асоси пажухишхо, мукоиса ва тахлили асархои илмй тафовутхои байни категорияи персоналият ва категорияи шахс, ки барои халли масъалахои дар пажухиш пешгузошташуда мухиманд, ошкор гардонда шуданд. Категорияи персоналият ба шумораи категорияхои мафхумй тааллук дорад, аммо категорияи шахс категорияи грамматикй аст. Категорияхои мафхумй аввалй (аслй) мебошанд, омили онхо вокеият аст ва дар асоси мафхумхо оид ба ашёву ходисоти вокей ташкил меёбанд. Онхо хулоса, абстраксияи падидахои вокеиятанд. Категорияхои грамматикй дувумдарача (бештар абстрактй) буда, аз категорияхои мафхумй хосил мегарданд. Сифати барои онхо умумй хулосавй, абстрактй будани хусусияти кисматхои маъноист. Аммо воситахои ифодаи онхо гуногунанд: категорияхои мафхумй, бо тафовут аз категорияхои грамматикй, воситахои махсуси ифода надоранд. Барои аксари категорияхои мафхумй сохтори майдонй бо ядро ва канора дар сегменти дахлдори майдони функсионалй-семантикй хос мебошад (Бондарко 1987, 19991, 1992). Категорияи имперсоналият дар натичаи таъсири мутакобилаи он бо категорияи муайянй/номуайянй ташкил меёбад, ки дар ин маврид гузариши тадричй аз категорияи персоналият бо мафхуми «шахси муайян» ба мафхуми «шахси номуайян» ва «шахси умумй» ба категорияи имперсоналият бо мафхуми «бешахс» ба амал меояд.
Ба масъалаи омузиши инкишофи таърихии чонишинхо шугл варзида ва мохияти чонишинхоро аз дидгохи хусусиятхои хоси лексикй-грамматикии онхо муайян карда, баъзе олимон робитаи маънохои чонишинхоро бо холати нуткй таъкид менамоянд ва онхоро хамчун вожахои ишоракунанда (дейктикй) (Brygmann 1925; Byehler 1934; Бабайтсева 2001), муайянкунандахои мутахарррик, шифтерхо (Якобсон 1972), актуализаторхо, яъне воситахои гузариш аз забон ба нутк (Бенвенист 1974), вожахои дорои маънои лексикии субъективй-объективй (Пешковский 1956) муайян мекунанд. Дигар пажухишгарон вазифаи чонишинии чонишинхоро таъкид мекунанд ва онхоро исми шахсй, субстантиваи шахсй (Тенйер 1988), субститут, вожахои чонишинй (Блумфилд 1968) меноманд; баъзан барои вожа-чонишинхо
истилохи «чонишин» ва «чонишини шахт» истифода бypда мешавад (Пeшковcкий 1956; Мешанинов 1978). Акcаp олимон инчунин шабохатхо ва фаркиятхои xycycиятхои лекшкй-грамматикии чонишинхоро таъкид менамоянд. Дама олимон ба макоми вижаи шаxcи 3-вум ниcбат ба шаxcхои 1-уму 2-вум таваччyх зохир мeкyнанд.
Шархи чунин макоми вижаи шаxcи 3-вум дар натичаи тахлили аcаpхои назариявии муошр оид ба таърихи забонхо ба назар мepаcад. Пажухишхои К. Бругман (1917, 1925), А. Мейе (1938), И.И.Мешанинов (1975, 1978) ошкор намуданд, ки феъл дар аcоcи худ махз шакли предикативиро доро буда, дар номи аморфие ифода меёбад, ки ба он чонишини тахвилдихандаи мафхум оид ба шаxcи амалкунанда илова гашта, дар натича бандаки феълии шаxcpо ташкил медихад. Дар шахш 3-вуми танхо дар предикат «шакли номии холиа» дида мешавад (Мешанинов 1975 :134, 140, 261, 264). Олим хамчунин ба он ишора мекунад, ки чонишинхои шахт 3-вум як навъи чонишинхои ишоратй буда, аз як манбаи бо онхо муштарак хоcид шудаанд (Мешанинов 1978 : 276-286). Fайp аз ин, дар аcаpхои А.H.Cавчeнко (1984), Ю.СОгепанов (1989) аз он cyxан меравад, ки чонишинхо ва номхо дар забони протохиндуаврупой дар таcpифи худ ду низоми гуногунро ташкил медиханд, ки онхо ба приншпхои комилан мухталиф аcоc меёбанд. Таcpифи чонишин бо ду аcоcи гуногун, ки ахамияти падежхои бeвоcита ва бавоштаро доранд (низоме, ки барои тохти номинативй-аккузативй xоc мебошад), ташкил ёфтааст. Дар аcоcи таcpифи ном мукобилгузории на падежхо (низоме, ки барои тохти фаъол - давраи ндобатан кадимитар дар инкишофи забонхои хиндуаврупой xоc мебошад), балки шаклхои фаъол ва нофаъол чой гиpифтааcт. Ба аломати «нофаъол, бечон» (ашё, чиcм) аломати «фаъол, чондор» (хама чизе, ки давраи хаётй ва мабдаи фаъоли мycтакидона дорад) мукобил гузошта шyдааcт. Табиат, олами атроф (об, замин, рустанихо), миши худи инcон, дорои аломати «чондорй» буданд. Ин акидаи Г.Гийомро (1992) аз бобати дар шуури игеони кадим вучуд доштани ОH-ДАCТИ - и ягона, ки дар НОМ-и аморфй ифода ёфта, дар худ мафхуми yнивepcyмpо (шаxcи мантикии объективиро) фаро мегирад ва ин акида дар пажухиши О.А.Турбина (1994) коркард шудааст, таcдик менамояд. Бад-ин минвол, дар шаxcи 3-вум нишонахои шаклхои эхтимолан шаxcй ва Fайpишаxcй омехта гаштаанд, чунки шаxcи 3-вум хама гуна номро ифода мекунад. Мушкилии чудо кардани cyбъeкти мyшаxxаc дар шахш 3-вум аз хамин чихат фахмонда мешавад, зеро дар забонхои навъи номинативй (забонхои олмонй, pycï) дар давраи мyоcиpи инкишоф категорияи шаxc грамматикй кунонда шyдааcт. Чрнишини es дар забони олмонй дар натичаи категориявикунонии забонй шаxcи мантикии объективиро муаррифй менамояд.
Дар макола дар аcоcи маводхои аcаpхои бахшида ба таърихи забони олмонй тахлили этимологияи киcмати es хамчун вашлаи ифодаи шаxc ва пepcонадият/импepcонадият, хамчун киcмат дар низоми чонишинхои шахт ва хамчун yнcypи ахамиятнок дар тохтори чумла анчом дода мешавад. Фахмиши мохияти оемантикии es, ки дар чараёни рушди таърихии забони олмонй ташаккул ёфтааст, имкон медихад, ки мо вазифахои cинтакcиcии онро дар забони имрузаи олмонй чудо намоем ва муайян cозeм. Дар ин робита инкишофи xycycиятхои шхтории чумлаи олмонй батафcил мавриди барраот карор гирифта, хамчунин пажухиши вазифахои шита^иши киcмати es дар забони олмонй, аз давраи олмонии кадим ^рхои 8 -11) OFOЗ карда то давари нави олмонии кадим ^рхои 17 - 21), шмон дода мешавад.
Баъди омузиши аcаpхои забоншиноcоcн доир ба таърихи забони олмонй (Брауне, Гелм К. 1952; Брауне 1955; Жирмушкий 1956; Паул 1958; Филичева 1959; Адмони 1963; Зиндер 1968 ва дигарон ) тахлили давра ба давраи рушди этимологии чонишини es ва мypаттабcозии вазифахои агаши cинтакcиcии он гузаронда шуд. Раванди фарогирии мавкеи мубтадо дар чумлахои бeшаxc бо шаклхои iz, so аллакай дар забони олмонии кадим OFOЗ меёбад. Шакли iz -и падежи именителний ва винителний барои шакли ez, баъдтар барои шакли es хамчун этимон хидмат каpдааcт ва хар ce шакл этимологияи умумй доранд. То давраи забони олмонии миёна ^рхои 11 - 12) шакли нжбатан мушаххаш min lip («ман худам» - ба таври тахтуллафзй «чиcми ман») ва дар чинш миёна шакли кадимаи падежи родителнийи es мавриди иcтифода карор мегирад. Мо чунин тахмин мекунем, ки ин аз он cабаб фахмонда мешавад, ки дар cоxтоpи ceмантикии конceпcyалии чонишинхои шаxcи 1-ум ва 2-вуми танхо дар шаклхои падежи Fайpимycтаким (объективй) шаxcи 3-вум хузур дорад (чонишини cохибии «аз они ман» - «он чй, ки мутааллики ман аcт»), ки такя ба он дар шароитхои категориявикунонии низомии инкишофёфтаи объектй ва низоми кохишёфтаи cyбъeктй зарур буд. Махз аз хамин cабаб дар парадигмаи чонишинхои шаxcй шаклхои шаxcи оевум вучуд надоштанд ва мавкеи онхоро дар забони олмонии кадим (аз аcpи 8 cаp карда) чонишинхои пешинаи ишоратй ишFOл намуданд, ки дар онхо маънои ««он» аз «ин»-и ишоратй рушд меёбад: er (erJ - он ? deser (dieser J ? der + se ? der (der J - ин; siu (sieJ - вай ? disiu (dieseJ ? diu + se ? diu (dieJ - ин ? iz (esJ - он ? diz (diesesJ ? diz + se ? diz, daz (dasJ - ин. Дамин тарик, аcаpхои забоншинотони муошрро оид ба таърихи забони
олмонй пажухиш ва мукоиса карда, мо ба хулосае омадем, ки дар забони олмонии миёна ва бештар аз он дар олмонии кадим тагйирпазирии васеи вазифахои баъзе шаклхои флективй, алалхусус шаклхои падежи родителнийи чонишини шахсии es-и шахси 3-вуми танхои чинси миёна ба мушохида мерасад, ки ба андешаи мо, ба ташаккули семантика ва вазифахои шакли наволмонии es таъсири чашмрас гузоштааст.
Маълумотхои баргирифта аз таърихи забони олмонй имкон медиханд, ки се вазифаи асосии so ва iz (ez, es)-ро дар даврахои инкишофи забони олмонй чудо кунем: 1) вазифаи калимаи асосии хидматй барои сомон додани мукаммалшавии ибора дар давраи олмонии кадим, дар даврахои олмонии миёна ва олмонии нав хамчун мубтадои сохторй дар чумлахои навъи гуногун; 2) вазифаи пуркунандагй дар чумлахои шомили феъли гузаранда, дар холате, ки барои воридсозии объект зарурати маъной вучуд надошта бошад; 3) вожа-чонишини чонишинй дар вазифаи предикативи дорои маънои ишоратй дар чумлахои аллакай номбурдашуда. Инчунин воситахои тахлилй васеъ истифода бурда мешаванд: самтгирии возех ба мавчудияти мубтадои номинативй ва ба сохти дукисматаи чумла ба мушохида мерасад. Дар даврахои наволмонии ибтидой (асрхои 14 - 16) ва олмонии нав (асрхои 17 - 20) кисмати es ба дарачаи нихой аз маънои лексикии худ махрум мегардад, кулли вазифахои дар олмонии миёна доштаи кисмати es махфуз мемонанд ва хамвора густариш меёбанд.
ЛИТЕРАТУРА
1.Басыров, Ш.Р. Немецкие рефлексивные глаголы. Диссертация на соискание уч. ст. кан. филолог, наук., -Ленинград, 1988. - 190 с.
2.Бернацкая, А.А. Модель возвратных конструкций. // Вопросы немецкой филологии. - Челябинск, 1971, вып.1, - С. 42 - 52.
3.Гак, В.Г. К проблеме синтаксической семантики (семантическая интерпретация «глубинных» и «поверхностных» структур) // Инвариантные синтаксические значения и структура предложения / Отв. ред. Н.Д.Арутюнова.- М.: Наука, 1969.- С. 77 - 85.
4.Генюшене, Э.Ш., Недялков, В.П. Типология рефлексивных конструкций. //Теория функциональной грамматики. Персональность. Залоговость. С-Пб.:Наука, 1991, - С. 241-273.
5.Девкин, В.Д. Глаголы с sich в современном немецком языке. Автореферат диссертации на соискание уч.ст. кан.филол.н. -М., 1952. - 15 с.
6.Долинина, И.Б. Рефлексивность и каузативность (категориальная семантика рефлексивных конструкций, соотносимых с каузативными конструкциями) //Теория функциональной грамматики. Персональность. Залоговость. - СПб.: Наука: 1991, -С. 327-345.
7.Корнева, Е,В. Сопоставительный анализ функционально-семантических полей возвратности в русском и немецком языках. Автореферат диссертации на соискание уч.ст. кан.филол.н. - Воронеж: ВГТУ, 1999. -17 с.
СТРУКТУРА НЕМЕЦКОГО ПРЕДЛОЖЕНИЯ С КОМПОНЕНТОМ «ES» И СПОСОБЫ ЕГО ПЕРЕДАЧИ НА ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК
В этой статье исследуются исторические предпосылки формирования грамматических категорий простого предложения, а также современные лингвистические теории простого предложения, в частности особенности формального выражения категории подлежащего и сказуемого в немецком и таджикском языках. Исследуется структура немецкого предложения с компонентом es, способы его организации в плане выражения и в плане содержания.
Ключевые слова: грамматические категории, простое предложение, подлежащее, сказуемое, структура языка, компоненты слова, план выражения, план содержания.
THE STRUCTURE OF GERMAN SENTENCES WITH COMPONENT "ES" AND THE WAYS OF ITS TRANSMISSION IN TAJIK LANGUAGE
This article reviews the historical background of the formation of grammatical categories of simple sentences, as well as modern linguistic theories of simple sentences, in particular the features of the formal expression of the category of subject and predicate in German and Tajik languages. We study the structure of the German sentence with the es component, ways of its organization in terms of expression and in terms of content.
Keywords: grammatical categories, simple sentence, subject, predicate, language structure, word components, expression plan, content plan.
Сведения об авторе:
Халимова Махбуба - аспирант кафедры немецкого языка и методики его преподавания Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 938793109, E-mail:
About author:
Halimova Mahbuba - Post-graduate student in the Department of German language and methods of teaching of Tajik State Pedagogical University, named after Sadriddin Aini. tel.: (+992) 938793109, E-mail:
ВАЗЪИ ОМУЗИШИ КАТЕГОРИЯИ РЕФЛЕКСИВИЯТ ДАР АДАБИЁТИ ЛИНГВИСТИИ ОЛМОНИ ВА ТО^ИК (СЕМАНТИКА ВА ШАКЛ)
Холова Ш.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй
Барои ифодаи хама гуна ифодаи таъйинии забони олмонй дар германистика истилохи «рефлексивхр, рефлексивй» истифода бурда мешавад. Дар пажухиши мо истилохоти «таъйиният» ва «рефлексивй» хамчун муродифхо корбаст мегарданд.
Категорияи рефлексивият хусусияти муайяни муносибатхои субъект-объектй: бозгаштани амалиёти анчомдодаи субъект ба худаш, ё ба истилохи назарияи референсия, якреферентивияти пурра ё нопурраи объект бо субъекти онро инъикос менамояд. Рефлексивият (ё таъйиният), мисли дигар категорияхои семантикй, бояд «аз забон, аз шаклхои забонй хосил гардад» (Бондарко, 1983, с. 34). Дар забони русй категорияи таъйиният дар асоси мухолифати феъли таъйинй - феъли гайритаъйинй (масалан, мыть кого-либо, что-либо -мыться; причесывать кого-либо, что-либо - причесываться) ба вучуд меояд. Чунин мухолифатхо дар забонхои дигар низ мушохида карда мешаванд. Масалан, дар забони олмонй (1): j-n., etw. waschen - sich waschen; j-n., etw. kämmen - sich kämmen. Феълхои ин навъ одатан хамчун таъйинй пазируфта мешаванд, ки маънои онхо ба маъное, ки аз якчояшавии феъли таъйинй + худро хосил мегардад, муродиф аст. Еайр аз феълхои таъйинй дар забонхо воситахои дигари гуногуне хастанд, ки таъйиниятро ифода менамоянд: чонишинхои таъйинй, лексемахои шомили маънои таъйиният, иборахои синтаксисй.
Пажухиши категорияи таъйиният, махсусан робитахои он бо категорияи тарз, фоъил/мафхул, каузативият, воситахои алохидаи ифодаи он таваччухи мутахассисони риштаи омузиши типологии забонхоро (З. Генюшене, В. Недялков, А. А. Холодович, В. С. Храковский), инчунин олимонеро, ки назарияи грамматикаи функсионалиро коркард менамоянд (И.Б. Долинина, М.А.Шелякин), ба худ чалб намуд. Ифодаи таъйиният дар бисёр забонхо: русй, булгорй, чехй, олмонй, англисй, итолиёй, латишй, литвонй тавсиф карда шуданд. Чунин таваччух табиист, зеро пажухиши категорияи рефлексивият кулли чанбахои асосии омузиши забон: морфология, синтаксис, семантика, калимасозй, лексикология ва фразеологияро бо робитахои тарафайни онхо фаро мегирад (Генюшене, 1983).
Масъалаи марказии ин пажухишхо, ки дар самти аз шакл ба мазмун амалй мегарданд, семантикаи ифодахои таъйиният бокй мемонад, ки он бештар дар маводи феълхои таъйинй баррасй мегардад. Чун анъана, хама феълхое, ки аломати таъйиният доранд, масалан, аффикси -ся дар забони русй, sich дар забони олмонй, худ дар забони точикй рефлексивй (таъйинй) номида мешаванд. Вале аломати таъйиният метавонад бисёрмаъно бошад ва натанхо маънои таъйинй, балки маънои мутакобила ё мафъул хам дошта бошад. Дар вобастагй бо истифодаи норавшани истилохи «рефлексивият / таъйиният» як катор олимон «таъйиният» ва «таъйинияти аслй»-ро фарк мениханд. М.М.Гухман чунин мехисобад, ки «таъйиният мухтавои хеле махдуд ва танг дорад, ки бо муносибати маълуми синтаксисии байни субъект, тавлидгари аломат ва худи аломат муайян карда мешавад... Таъйинияти аслй танхо чунин маъно дорад, ки амали аломати феълй ба объекте равона гардидааст, ки он дар як замон субъект-тавлидгари ин аломат (агенс) мебошад» (Гухман, 1948, с. 105). А.АШахматов низ хамин гуна таърифи хаммонанд медихад: «Феъли таъйинии аслй (Шахматов феълхои таъйиниро ба доираи тарзхо ворид месозад) маъноеро ифода менамояд, ки амали аломати феълй хамчун субъекти худ шахсияти чисмонии худи субъект - тавлидгари аломатро дорад» (Шахматов, 1941, с. 477).
Дигар нуктаи назар ба рефлексивият, дурусташ, ба семантикаи феълхои таъйинй, ки начандон васеъ муаррифй шудааст, аз он иборат аст, ки таъйиният на тавассути муносибати субъект ва объекти амал муайян карда мешавад, балки ба сифати тавсифи худи амал баррасй карда мешавад. Постфикси -ся дар забони русй, тибки акидаи Р.П.Некрасов, «на он кадар ба шахс ё ба шайъи амалкунанда, балки бештар ба худи амал тааллук дорад ва аксаран на муносибати амалро ба шайъ, балки худи маънои амалро муайян карда, ба он маънои зухури мустакилона медихад...» (Некрасов, с. 313).
Марбут ба инкишофи назарияи референсия дар муайянсозии рефлексивият ин мафхум васеъ корбаст мешавад. Э.Генюшене феълхои рефлексивиро дар забонхои балтикй пажухиш
