CC BY
267
УДК 4 И F. АТАЕВА
ББК 81.2
РАВАНДИ ЗАРФШАВЙ ДАР ЗАБОЩОИ ТОНИКИ ВА АНГЛИСЙ
Пайдост, ки забон воситаи асосии муносибати байни одамон махсуб меёбад, ки чун мубодилаи афкор метавонад аз ухдаи ичрои вазифахои мураккабу гуногун барояд. Аз ин лихоз забон аз як тараф, аз фонема, морфема ва калима иборат буда, аз тарафи дигар, вай дорои сохтор мебошад. Забон хамчун махсули чамъияти инсонй баробари тараккиёти чамъият ташаккул меёбад, таркиби лугавй ва сохти нахвии худро мукаммалу суфтатар мегардонад. Собит шудааст, ки забони точикй таърихи дуру дарози тараккй ва зинахои гуногуни такомулро аз сар гузаронидааст. Аз ин сабаб хар як ходисаи забонй хамон вакт равшану фахмо мегардад, ки дар алокамандй бо таърихи пайдоиш ва раванди такомулаш омухта шавад. Сохтори забон ин сохти таркибии забон буда, алокаю муносибатхо ва унсурхои бешумор дорад. Маълум аст, ки дар чахон шумораи зиёди забонхо мавчуданд. Х,ар яке аз онхо хусусиятхои хоси худро доранд. Агар мо хама аломати умумии забонхо ё хусусияти хоси як забонро бо забони дигар мукоиса кунем, аломатхои фарккунандаро дида метавонем.
Тадкикоти татбщи имкони васеъ кардани худудхои забонишносиро нишон медихад. Аз ин бармеояд, ки забонхои ба хам наздик доираи васеи забонхои гуногунсохтро чалб намуда, маводи тадкикотиро ганй мегардонанд ва муаммои умумизабониро баррасй мекунанд.
Талабот ба омузиши забони хоричй дар Ч,умхурии Точикистон водор мекунад, ки мукоисаи ду забон, яъне хоричй ва модарй аз лихози илмй асоснок бошанд. Забоншиноси варзида В.Д. Аракин кайд кардааст: «Типология чун шохаи махсуси забоншиносй назарияи худро дар асоси далелхои илмии хулосавй сохта, имконияти забонро хам аз чихати таърих ва хам дар шароити имруза меомузад» (2, 26)
Сарчашмахои назарии типологияи мукоисавиро олимони барчастаи карни бистум Д. Поливанов, Л.В. Шерба, И.И. Мешанников ва баъдтар В.Н. Ярсева, А.И. Смирнитский, В.Д. Аракин ва дигарон баён намуданд. Мукоисаи ходисахои забонй барои дарк кардани хусусияти забони омухташаванда ёрии калон мерасонад. Омузиши мукоисаи забонро, ки сохти гуногунчабха доранд, дар асоси муаммохои рузмарраи забоншиносии муосир ба рох монда мешавад.
Мукоиса яке аз роху усулхои илмй буда, дар сохаи забоншиносй хеле васеъ истифода бурда мешавад. Омузиши забони модарй дар мукоиса бо забони дигар ё бо рохи мукоиса муайян намудани хусусияти хоси худи хар як забон ахамияти басо калон дорад. Дар вакти мукоиса ходисаи умумй ва хоси як забон ва ё забонхои гуногун муайян карда мешавад.
Солхои охир дар Ч,умхурии Точикистон омузиши мукоисавии забонхо хеле васеъ ба рох, монда шудааст. Ин раванд максадхои худро дорад, аз чумла гани гардонидани назорати забоншиносй; бехтар кардани чараёни омузиш ва таълими забони хоричй; ворид намудани типологияи мукоисавии забони модарй ва забони омухташаванда ба барномаи таълимй низ аз зарурат гувохй медихад. Дар Точикистон ба таври мукоиса омухтани хусусиятхои чудогонаи забони точикй бо забонхои русй, англисй, олмонй ва дигар мушохида мешавад. Доир ба мукоисаи забонхо як гурух забоншиносон, ба монанди М. Шахобова, К. Усмонов, П. Ч,амшедов, М. Азимова, А. Мамадназаров ва дигарон тадкикот бурдаанд.
Таърихи грамматикаи назариявй нишон медихад, ки омузиши хиссахои нутк дар илми нахв яке аз чойхои марказиро ишгол мекунад. Дар низоми хиссахои нутк омузиши зарф нисбатан дертар огоз ёфтааст ва тадкикоти он то хол давом дорад. Он на танхо дар байни олимони англис, балки мухавдщони забони точикй низ мавзуи дог ва бахснок ба шумор меравад. Омузиши зарф дорои якчанд пахлуст, ки инхо тахлили навъхои маъноии зарф; муайян намудани хусусиятхои умумию морфологии байнизабонии онхо; тахлили зарф аз нуктаи назари вазифа; муайян кардани категорияи дарачаи зарф дар ду забон; муайян намудани гузариши зарф ба дигар хиссахои нутк ва кучиши дигар хиссахои нутк ба зарф мебошанд.
Чй дар забони точикй ва чй дар забони англисй зарф чун хиссаи мустакили нутк эътироф шудааст. Лекин таснифоти зарфхо чун категорияи махсус дар забонхои мукоисашаванда
номуайян буда, худудхои лугавии онхо кушод мебошад ва навъхои функсионалии онхо гуногунтаркибанд. Аз чихати муносибатхои синтаксисиву маъной зарф дар хар ду забон аксаран ба вазифаи хол меоянд, ки дар навбати худ ба зергуруххо чудо мешаванд: аломат, микдор, макон, замон ва г.
Зарф дар забони точикй хиссаи мустакил буда, тагир намеёбад, яъне категорияи чамъ надорад. Хусусияти тагйирпазирии зарф танхо дар ифодаи дарачаи киёсй мушохида мешавад, ки он хам на ба хама хзарфхо мансуб аст (6, 356). Зарфхое низ мавчуданд, ки дарачаи киёсй доранд: зудтар, наздиктар. Зарф инчунин ванд(аффикс)-хои калимасоз дорад: пешакй, пагохй, барвацт. Зарф мувофики маънои умумии худ ба ду гурух чудо мешавад: зарфхои аломат ва зарфхои холат.
Дар забони англисй низ зарфхо ба содда - fast, here, there, сохта - badly, usually, partly, мурракаб - sometimes, anyway, overhead ва таркибй - long, loud, early чудо мешаванд.
Дарачахои зарф дар хар ду забон пурра ба мисли сифат сурат мегирад. Зарф дар забонхои мукоисашаванда бо чанд хиссахои нутк дар муносибат карор дошта метавонад. Алалхусус, зарф бо сифат, феъл ва дигар гурухи калимахо хамрох меояд. Дар забонхои мукоисашаванда аз лихози морфологй зарфхоро ба якумдарача ва дуюмдарача низ чудо мекунанд. Зарфхои якумдарача чузъ-чузъ мебошанд. Дар зарфхои дуюмдарача бошад, истифодаи ванд(аффикс)-хо мушохида карда мешавад. Дар забони точикй зарфхои бо пешвандхо сохташаванда басо маъмуланд. Дар забони англисй бошад, асосан пасванди -ly суффикси зарфсоз мансуб мешавад.
Зарф дар забони точикй аз дигар хиссахои мустакили нутк сохта мешавад: исм - бодиццат, голибона; сифат- тез-тез, дилпурона; шумора - якчанд, дубора, дунафарй; чонишин -хаматарафа, ягон-ягон; феъл- торафт, умрбод, рафта-рафта ва г.
Акнун, ин на одам мешавад ва на мулло, рафта-рафта ин хар мешавад (1, 60).
Ба ин сабаб ман хар руз якчанд бор ба пеши вай, ки уро амакбобо мегуфтем, мерафтам (1, 55).
Дар забони англисй бошад, зарф одатан баъд аз феъл ё пеш аз сифат меояд. Мисол: тез давидан - to run quickly, барвацт омадан - to come early; бехад хушбахт - extremely happy.
Одатан зарф дар забони точикй пеш аз феъл чойгир мешавад, аз ин лихоз онхо бандаки изофй ва бандакхои феълии шахсй кабул намекунанд.
Олими шинохтаи точик И. Исмоилов (5, 9) зарфхои забони точикиро аз чихдти пайдоишашон ба ду гурух чудо кардааст: зарфхои аслй аз кабили зуд, акнун, хамеша, харгиз ва г.
Падарам маро фармуд, ки зуд Усто амакро чег зада биёрам (1,56).
- Х,озир сабр кун,... аммо хамеша ба гурехтан тайёр бош (1,44).
Ба гурухи дуюм зарфхое дохил мешаванд, ки аз руи вазъият ё шакли хозираашон чй тавр ташкил ёфтан ва аз кадом хиссаи нутк ба зарф гузаштанашонро эзох додан мумкин аст.
И. Исмоилов ин гурухро нисбатан калон шуморида дар навбати худ ба ду зергурух чудо кардааст: 1) Бе аломатхои морфологй 2)Бо аломатхои морфологй (5, 12).
Ба гурухи якум як катор калимае, ки ба хиссахои гуногуни нутк тааллук доранд ва ба вазифаи зарф меоянд аз кабили сифатхои аслии нав, хуб, сахт, тез; исмхои ифодакунандаи мафхумхои макону суй аз кабили пеш, цафо, ациб, боло, поён, берун; чонишинхои чанд, кай, кучо дохил мешаванд, ки дар баробари вазифаи аслии худ амали зарфро низ ичро мекунанд. Калимахои номбаршуда аз чихати маъно - ифодаи аломати амал ё вазъияти ба амал омадани он бо зарф умумият доранд, бинобар он ба вазифаи зарф омада тавонистани онхо ходисаи нав набуда, маъмулии забон аст. Аз як хиссаи нутк ба дигара хиссаи нутк; гузаштани калимахоро илми забоншиносй ходисаи конунй мешуморад. Агар чунин намебуд истилохоти субстантиватсия, адвербализатсия, адъективатсия, вербализатсия ба вучуд намеомаданд.
Калимахои ба дигар хиссахои нутк мансуббуда, дар мавриди хамчун зарф истифода бурдан, бо зарфхои аслй хаммаъно ва хамвазифа мегарданд: тез-зуд, нав-акнун, сахт-бисёр ва г.
Ба гурухи дуюм зарфхои микдоран зиёде, ки аз хиссахои гуногуни нутк бо хамрох кардани вандхо сохта шудаанд, дохил мешаванд: нохост, беист, бародарвор ва г.
Зарф метавонад тавассути ходисаи зарфшавй ё адвербализатсия сохта шавад. Адвербализатсия ин гузариши дигар хиссахои нутк ба гурухи зарфхо мебошад. Дар раванди адвербализатсия, зарф бе иловаи аффиксхо сохта мешавад.
М: She speaks French beautifully (феъл).
It was a funny story (сифат).
He spoke very loudly (зарф).
Гузариши грамматикй ба се намуд чудо мешавад: синтаксисй, морфологй ва функсионалй. Хдмаи ин мафхумхо маънои умумй доранд, ки онро хамчун раванди тагироти сохт ва маънои калимахо маънидод кардан мумкин аст.
Раванди зарфшавй (адвербализатсия) - ин намуди гузариши амалие функсионалие мебошад, ки пайдоиши таърихии калимахое, ки ба дигар хиссахои нутк тааллук доштанд ва истеъмоли онхо дар матни муайян равшан зохир мегардад. Вай метавонад хамчун усули тараккиёти мавкеи муайяни лексикй - грамматикии сохти забони точикй хизмат кунад. Баъзе намуди зарфхо дар чумла ба вазифаи хол меоянд, дар натича мафхумхои адвербиалй мегиранд ва дар нутк истифода мешаванд.
Дар забонхои мукоисашаванда зарфшавии исмхое, ки фасли сол, вактро ифода мекунанд дар он сурат ба вукуъ меоянд, ки бо сифат муайян карда шудани он аз байн рафта, муайян кардани феъл ба миён ояд. Яъне зарфшавии исмхо дар натичаи гум кардани муносибатхои айниву зехнии исм ва сохиб шудани он барои ифодаи муносибати холй амалй мегардад. Дар забони англисй инчунин зарфшавй бо рохи чудо кардани шаклхои синтаксисии падежхо ба воситаи исмхо сохта мешаванд: nights - шабона.
Чуноне ки зикраш рафт аз чихати сохт зарф ба содда, мураккаб ва таркибй чудо мешавад. Зарфхои сохта бо рохи илова кардани пасванди -ly «busily, easily, partly» ва г. сохта мешавад.
Калимахое, ки ба дигар хиссахои нутк мансубанд ва чун зарф кор фармуда мешаванд бо зарфхои аслй хаммаъно ва хамвазифа мегарданд. Калимахое, ки аз дигар хиссахои нутк; ба зарф гузаштаанд -боло, поён, дарун, болотар, пештар, а^ибтар - бе тагироти шаклашон, охиста-охиста хусусиятхои морфологии зарфро кабул менамоянд.
Хулоса, тахлили зарф дар ду забони бегона нишон медихад, ки категорияхои грамматикии дар боло кайдшуда хам дар забони точикй ва хам дар забони англисй баробар таксим шудаанд. Лекин дар он кариб хамаи хусусиятхои морфологии забон дида мешаванд. Хусусияти асосии грамматикии зарф дар он аст, ки он хиссаи тагирнопазири мустакили нутк мебошад. Калимахое, ки ба зарфшавй дучор шудаанд, бе тагироти шакл, хусусиятхои морфологии ходисаи зарфро кабул кардаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй, С. Ёддоштхо/ С.Айнй. - Душанбе, Адиб, 1990. - 352 с.
2. Аракин, В.Д. Сравнительная типология английского и русских языков/ В.Д.Аракин.-Москва, Просвещение, 1989. - 256 с.
3. Арбекова, Т.И. Лексикология английского языка/ Т.И.Арбекова. - Москва, Высшая школа, 1977. - 240 c.
4. Арнольд, И.В. Лексикология современного английского языка/ И.В.Арнольд. - Москва, Высшая школа, 1986. - 295 c.
5. Исмоилов, И. Зарф дар забони адабии хозираи точик/ И.Исмоилов. - Душанбе, Ирфон, 1971. - 78 с.
6. Забони адабии хозираи точик к.1 // Лексикология, фонетика ва морфология. - Душанбе, Маориф. 1982 - 460 с.
REFERENCES:
1. Amy, S. Yoddoshtho/ S.Ainy. - Dushanbe, Man off letfes, 1990. - 352 p.
2. Arakin, V.D. The Typology of English and Russian languages / V.D. Arakin.- Моscow, enlightenmend, 1989. - 256 с.
3. Arbekova, T.I. The Lexicology of English language / T.I. Arbekova. - Moscow, Higher school, 1977. - 240 p.
4. Arnold, I.V. Modern English language lexicology / I.V. Arnold. - Moscow, Higher school , 1986. - 295 p.
5. Ismoilov, I. Adverb in Modern tajik Literary language / I. Ismoilov. - Dushanbe, Conhition, 1971.- 230 p.
6. Morden Tajik literary language p.1 // Lexicology, phonetics and morphology - Dushanbe, Enducation, 1982. - 460 p.
Раванди зарфшави дар забонхои точикй ва англисй
Вожа^ои калидй: типология, уиссауои нутк,, зарф, гузариш, адвербализатсия
Мацола ба баррасии масъалаи раванди зарфшави дар забощои тоцикй ва англисй ихтисос ёфтааст. Муаллиф цайд кардааст, ки яке аз воситауои фаъоли ганои лугави ин раванди адвербализатсия - гузариши уиссауои дигари нутц ба гурухи зарф мебошад. Зикр меравад, ки адвербализатсия - гузаришест, ки хосияти гуногун дорад. Гуфта мешавад, ки дар раванди адвербализатсия воуидуои нутц ба гурухи зарф гузашта, шакли омонимй мегиранд. Таулили зарф дар ду забони бегона нишон медиуад, ки категорияхои грамматикие, ки дар мацола нишон дода шудаанд уам дар забони тоцикй ва уам дар забони англисй баробар тацсим шудаанд. Таъкид мешавад, ки дар забони тоцикй калимауо аз кабили боло, поён, дарун, болотар, пештар, ацибтар бо мурури замон ба гурууи зарфуо гузаштаанд.
Процесс адвербиализации на таджикском и английском языках
Ключевые слова: типология, части речи, наречие, переход, адвербиализация
Статья посвящена процессу адвербиализации на таджикском и английском языках. Автор отмечает что, одним из активных путей пополнения лексики является адвербиализация -переход слов из других частей речи в группу наречий. Высказано мнение, что адвербиализация переход, характеризующийся разнообразием и многоаспектностью. Подчёркивается, что при адвербиализации форм и слов отдельных частей речи языковые единицы переходят в наречия и являются лексико-грамматическими омонимами исходных форм и слов. Сущность процесса адвербиализации состоит в том, что некоторые формы выпадают из системы словоизменения своей части речи, утрачивая её грамматические признаки, и приобретают грамматическое значение наречия, а также нередко особое лексическое значение. Отлично, что на таджикском языке такие слова как боло, поён, дарун, болотар, пештар, ацибтар постепенно перешли в разряд наречий. Анализ наречий в двух разных языках показывает, что грамматические категории, указанные в статье, как в таджикском, так и на английском языке распределены одинаково.
The Process of adverbalization in Tajik and English Languages
Key words: typology, parts of speech, adverb, transfer, adverbalization
The article deals with the process of adverbalization in Tajik and English languages. The author points out that one of active ways of replenishment of adverbial lexicon is the process of adverbalization - transition of words from other parts of speech into group of adverbs. Adverbalization - the transition characterized by a variety and version. At the process of adverbalization words of separate parts of speech pass into groups of adverbs and take their lexical and grammatical homonyms of initial forms and words. In the Tajik language such words as боло, поён, дарун, болотар, пештар, ацибтар passed into the groups of adverbs. The analyzing of the adverbs in two different languages shows that, the grammatical categories which are shown by the author are shared equally.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Атаева афизахон Рафоровна, сармуаллимаи кафедраи умумидонишгоуии забонуои хориции Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш: Хуцанд), E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Атаева Хафизахон Гафаровна, старший преподаватель общеуниверситетской кафедры иностранных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: [email protected] Information about the author:
Ataeva Hafizakhon Gafarovna, senior teacher of foreign language department under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: [email protected]
