CC BY
138
УДК 4 И ^.КАТАЕВА
ББК 81.2
РО^ЕЪ БА МАФ^УМИ СУБСТАНТИВАТСИЯ
Вожа^ои калиди: субстантиватсия, транспозитсия, конверсия, субстантиват^о, лексиколизатсия, гузариш, вохиди лугавй, уиссауои нутц
Солхои охир омузиши калимасозй дар хамаи забонхо хеле равнак ёфта истодааст. Калимасозй яке аз васоити ганй гардонидани фонди лугавии забон ба шумор меравад. Бо ин усул таркиби лугавй бо калимахои нав пурра мегарданд. Бештари калимахои нав дар натичаи дигаргунихои ичтимой ба миён омадаанд ва бо конунхои дохилии забон мувофикат мекунанд. Бо мурури замон роху усулхои калимасозй инкишоф ва такмил меёбанд. Х,ама усулхои калимасозй дар даврахои худ барои бой гардонидани таркиби лугавй накши калон мебозанд. Инкишофу такомули калимасозй мувофики талаботу конунияти дохилии забон ба амал меояд. Забон барои пурра ва бо нозукихояш ифода намудани фикр инчунин барои конеъ гардонидани талаботи мубодилаи афкор аз хама воситахо истифода мебарад. Ч,араёни калимасозй ва воситахои он бо грамматика алокаи кавй дорад. Хусусияти калимасозии забон бо сохти грамматикии он зич вобаста аст.
Калима ва мафхумхои нав дар вакти зарурияти номбар кардани ашё ё ифодаи муносибатхои дигар бо ашёи мавчуда пайдо мешавад. Калимахои нав аз унсурхои дар забон мавчуд буда (калима, асос, аффиксхои калимасоз) аз руи колаби худ дар натичаи фаъолияти усулхои калимасозй ба вучуд меоянд.
Навгонй дар асоси хар як калимае, ки хамчун калимаи сохта ва сохти морфологй кабул карда мешавад ба миён меояд, бо вучуди он ки ин аз чихати этимологй на хама вакт дуруст аст. Ба навгонй на танхо калимахои дар лугат буда ворид карда мешаванд, балки калимахои эхтимолие, ки дар чараёни нутк аз маводи лугати забон пайдо мешаванд ворид кардан мумкин аст. Ин навъ таъсис гарчанде, ки ба таркиби лугат хамчун вохиди забон дохил нашуда бошанд, хам ба хамаи истифодабарандагони забон маъмуланд. Тадричан ин гуна калимахо бо зарурияти истифодаи оммавй ба вохиди забони хакикй табдил меёбанд.
Мафхумхои субстантиватсия, адвербализатсия ва адъективатсия дар илми забоншиносй истилоххои нав ба хисоб мераванд. Истилоххои мазкур дар илми забоншиносй низ мушаххасан ба таври бояду шояд муайян карда нашудаанд, зеро ин ходисахо хам ба морфология ва хам ба лексикология робита доранд. Вакте ки сухан дар бораи аз як хиссаи нутк ба дигар хиссаи нутк гузаштани калима меравад ба морфология каробат доштани ин мафхум фахмида карда мешавад.
Баръакс, аз як вохиди лугавй ба дигар вохиди лугавй гузаштани калима мафхуми илми лексикология аст. Х,амин аст, ки дар забоншиносии точик на танхо чои ин ходисахо муайян карда нашудаанд, балки истилоххои адвербализатсия ва адъективатсия дар сарчашмахои илми забоншиносии точик ном гирифта нашудаанд.
Дар забоншиносии англисй бошад, ин истилоххо васеъ истифода мешаванд, вале ба истиснои мафхуми субстантиватсия ду мафхуми дигар дар сарчашмахои таълими забони англисй тахти боби махсус зикр намешаванд. Аз ин хотир на танхо дар сатхи хар яке аз ин забонхо, балки ба таври мукоиса баррасй кардани ин хаводиси ду забон масъалаи хеле рузмара ва судманд махсуб мешавад.
Тахлилро аз мафхуми субстантиватсия огоз мекунем. Дигаршавии забон, сохти грамматикии он дар холатхои гуногуни транспозитсионй рух медихад.
Транспозитсия аз калимаи лотинии transpositio гирифта шуда, маънояш гузариш, кучиш буда, истифодашавии як вохиди забон ба вазифаи дигар вохиди забонро мефахмонад, аз он чумла дар гузариши калима аз як категорияи лексикй - грамматикй ба дигар хиссаи нутк. Ивазшавии вазифаи калима дар нутк, касб кардани хосияти нави грамматикй, ба миён омадани муносибатхои нав бо дигар калимахо ва азбайнравии муносибатхои каблй ва махсусан имкониятхои семантикй барои гузариши як хдссаи нутк ба дигар хдссаи нутк имкон фарохам меоранд.
Транспозитсия дар забон вобаста ба гуруххои лексикию грамматикии вожахо бо усулхои гуногун рух медихад. Яке аз намудхои маъмултарини транспозитсия ин субстантиватсия мебошад. Субстантиватсия дар лугати терминхои лингвистии забоншинос О.А. Ахманова шарх дода шудааст.
Субстантиватсия аз калимаи лотинии substuntivum (исм) гирифта шуда, маънояш гузаштани дигар хиссахои нутк ба исм мебошад. Субстантиватсия шудани дигар хиссахои нутк ба калимасозии морфологй- синтаксисй дохил мешавад. Ин тарзи калимасозй ходисаи ба вазифаи исм истифода шудани дигар хиссахои нуткро дар бар мегирад.
Исм хиссаи мустакили нутк буда, ашё ва мафхумро ифода менамояд. Исм хамчун гурухи лугавию грамматикии калимахо номи ашёи мушаххас ва мафхумхои абстарктро дар бар мегирад. Маънои предметии исм махз дар он ифода меёбад, ки танхо исм ашёи мафхум мефахмонад. Асоси исмро номи ашё ташкил медихад. Исм хамчун хиссаи мустакили нутк тарзхои гуногуни калимасозй дорад.
Ба исм гузаштани дигар хиссахои нутк бо ду рох ба амал меояд: исмшавии таърихй ва исмшавии матнй. Бисёр калимахо дар давраи дурударози инкишофи забон аз категорияхои дигар ба категорияхои исм гузаштаанд ва дар хар ду забон чун исм истифода бурда мешаванд. Чунин исмхо ба субстантиватсияи таърихй дохил шудаанд. Аммо калимахое хастанд, ки дар забон хамчун сифат, сифати феълй, феъл ва гайра истифода мешаванд, дар матн баъзан хамчун исм истеъмол меёбанд ва категорияхои исмро кабул менамоянд.
Дар ин чо саволе ба миён меояд, ки оё ин ходисаи грамматикй ба конверсия мансуб нест?Мисол: Парвина аз толор баромад (феъл).Баромади Парвина дар семинар ба хама маъкул шуд (исм).Hang the photograph on the wall (исм).
Дар холати субстантиватсия калимаи ба исм гузаранда на якбора, балки тадричан дар натичаи иваз кардани вазифаи синтаксисии худ пайдо мешавад. Конверсия берун аз матн вучуд дошта наметавонад, яъне берун аз чумла дар хусуси конверсия сухан рондан гайри мумкин аст. Ин холат дар хама забонхо вучуд дошта метавонад ва ин танхо хоси забони англисй нест. Конверсия ба хиссахои гуногуни нутк сарукор дорад, субстантиватсия бошад танхо бо исму сифат. Монандии субстантиватсия бо конверсия дар он аст, ки калима шакли асосиашро гум накарда, хамаи аломатхои грамматикии исмро кабул мекунад.
Мисол: a captive, captives room, captives- асир, хучраи асирон, асирон
Ба ин гурух дохил мешаванд: private, native, grown-up, criminal, dear, equal, red ва г. Баъзе чунин исмхо дар шакли чамъ истеъмол мешаванд: ancients, eatables, greens, sweets, ки холатро дар забони точикй низ дучор шудан мумкин аст: хурданихо, кухнахо ва г.
Дар забоншиносии муосир чараёни субстантиватсия хеле фаъол аст. Калима маъно ва тобишхои маъноии худро махз дар чумла, дар муносибаташ он бо дигар калимахо зохир менамояд. Меъёри асосии таъин намудани калимахое, ки аз як хиссаи нутк ба дигархиссаи нутк гузаштаанд, васеъшавии маънои калима, аз маънои махрачаш берун рафтани калимаи муштак парадигма ва муносибати он бо дигар калимахо мебошад.
Сифат дар забони точикй ба катори исм аз хама бештар мегузарад. Сабаби ба исм бештар гузаштани сифатро забоншинос Ш.Рустамов дар он медонад, ки аз байни дигар хиссахои нутк он ба исм наздиктар мебошад. Сифат бе исм вучуд надорад. Сифатхо гохо аломатхоеро ифода мекунанд, ки хоси ин ва ё он ашё аст ва баробари номбар кардани он хамон аломат дархол пеши назар меояд. Ин гуна сифатхо ба осонй чои исмро мафхуми ишгол намуда, ба вазифаи вай омада метавонанд. Масалан, калимаи гадо аслан сифат аст, вай аломати хоси инсон мебошад. Ин хосияти калима боис шудааст, ки он аз исми худ тамоман чудо шуда ояд. Х,оло кариб аст, ки одами гадо намегуянд, чунки худи гадо ин маъниро дар худ тачассум мекунад ва бе ин исм хам чунин мафхумро бо хубй ифода мекунад.
Х,амин тавр, сифатхо дар чараёни корбурди бардавом бо хамон як исм ба дарачае забонзад мешаванд, ки бе он хам хамон маъниро ифода карда метавонанд. Исмшавии баъзеи онхоро факат дар мавкеъхои муайян фахмидан мумкин аст. Аммо сифатхое мавчуданд, ки онхо дар натичаи истифодаи алохидаи дурудароз асосан хамчун исм меоянд: Посбонхоро чег занед ва фармоед, ки ин чавонро ба яккахона андозанд (Гурмагас -с. 59). Баъзе сифатхо на танхо ба инсон, балки ба исмхои гайриинсон хам тааллук доранд. Вакте ки ин гуна сифатхо хамчун исм истифода мешаванд, як навъ хусусияти услубй пайдо мекунанд. Масалан: Сер чй парвои гурусна дорад. Вакте ки сифат ба исм мегузарад, ба тагироти маъной дучор мешавад. Дар забони точикй сифат хамин ки ба исм гузашт, хамаи категорияхои онро кабул мекунад. Сифати исмшуда шумора ва чонишинро ба худ ба воситаи изофа ва гохо бе он хам тобеъ намуда, ибораи исмй месозад ва бо онхо муносибати атрибутивй пайдо мекунад.
Дар забони точикй исмшавии сифати феъли ба исмшавии сифат монанд аст. Он бо ёрии суффикси -анда сохта мешавад: Хонанда, нависанда. Забоншинос Д.Т.Точиев дуруст кайд намудааст, ки «Агар сифатхои феълй як ё якчанд хусусиятхои феълии худро гум кунанд, онхо хатман ба категорияи сифат мегузаранд. Бо хабари чумла дар як замон омадани сифатхои феълии замони хозира хусусияти замонии онхоро суст мегардонад ва имконият медихад, ки сифатхои феълй ба сифат гузашта, хосияти доимии предметхоро ифода намоянд». Х,амин хусусияти сифатиаш сифати феълиро ба исм наздик намудааст ва боиси зиёдтар ба исм гузаштани ин категорияи грамматикй шудааст. Аммо хосияти исмии сифатхои феълие, ки субстантиватсия шудаанд, нисбат ба сифат бештар зохир мешавад. Азбаски вай дорои категорияхои феъл мебошад, хангоми ба вазифаи исм омаданаш хам бисёр калимахоро ба худ тобеъ менамояд. Баъзе сифатхои феълие, ки ба вазифаи исм меоянд, хусусияти феълии худро дар ифодаи замонхо гохо нигох медоранд. Сифати феълй ба категорияи исм хамон шаклхои морфологии хоси худ мегузарад.
Ба вазифаи исм омадани феълхо, асосан, дар матн бар асоси вазифаи синтаксисии онхо маълум мешаванд. Дар забони точикй феълхое, ки комилан ба исм гузашта бошанд, нисбатан каманд, аммо бисёр феълхое хастанд, ки маънои аслиашон васеъ шуда хусусияти сермаъной пайдо кардаанд ва бо маънии асосиашон хамчун феъл истифода шаванд хам, бо маънохои дигарашон ба исм гузаштаанд. Ба исм гузаштани харду асоси феъл мушохида мешавад, вале таносуби исмшавии онхо як хел нест. Микдори асосхои замони гузаштаи феъл, ки бо исм гузаштаанд, нисбат ба асоси замони хозираи феъл хеле зиёд мебошад. Чунончи аз асоси замони гузаштаи феъл калимахои баст, бурд сохта шудаанд.
Олими забоншинос В.С. Расторгуева ба зарф он калимахоеро дохил намудааст, ки аз дигар хиссахои нутк ба куллй фарк мекунанд ва хусусиятхои морфологй ва синтаксисии онхо хоси зарф мебошад. Агар ба зарфхо аз хамин нуктаи назар наздик шавем ва тадкик барем, ба исм гузаштан ба ин гурухи калимахо он кадар хос нашуда мемонад ва ин табиист, чунки зарф бо предмет муносибате надорад вай эзохдихандаи амалу аломат мебошад.
Дар забони англисй чун дар забони точикй баъзеи аз сифатхо хусусиятхои хоси худро гум карда, ба гурухи исмхо мегузаранд. Ба гурухи исмхо гузашта чунин сифатхо хусусиятхои исмро кабул мекунанд (артикл, суффикси -s дар шакли чамъ, падежи сохибй) ва дар чумла вазифаи синтаксисии исмро адо мекунанд: онхо метавонанд дар вазифаи мубтадо, хабар, хол ва пуркунанда оянд. Лекин онхо дар вазифаи синтаксисии муайянкунанда омада наметавонанд. I think we agree that the coloreds have no past of their own, no tradition of their own. (P.Abrahams).
Субстантиватхо бо тобиши дахолатнопазири услубй баён карда мешаванд ва доираи истеъмоли онхо бо ягон услуби муайян махдуд набуда хам дар нущи гуфтугуй ва хам дар нутки бадей умумй мебошад. Аз руи маъно субстантиватхоро ба ду гурух чудо мекунанд: 1) исмхое, ки мафхумхои чамъкунанда доранд: the unemployed - бекорчиён. 2) исмхое, ки мафхумхои абстрактй доранд: the evil - шайтон, the good - хуб, the bad - бад.
Ба сифатхои субстантиватсияшуда номи миллатхо, ки бо харфи калон навишта мешаванд: a Tajik-точик, a Russian-рус, an American-амрикоП дохил шуда метавонанд. Пеш аз ифода кардани тамоми миллат артикли муайянй меистад: the Russian, the Swedes.
Миллатхое, ки бо бандакхои -ch, -ss, -se тамом мешаванд, шакли чамъашон бандаки -s кабул намекунад the English-англичанх.о; the French-фаронсавихо; the Dutch-холандихр; the Chines-хитоихо.
Барои ифодаи ягон аъзои миллат калимахои man ва woman дар шакли танхо ва men ва women дар шакли чамъ истифода бурда мешавад: An English man-марди англис ; An English woman-зани англис; Two French women-ду зани фаронсавП
Номи миллатхое, ки бандаки -se доранд хам дар шакли чамъ ва хам дар шакли танхо якхел истифода бурда мешаванд: a Chinese-хитоП, two Chinese- ду марди хитой.
Дар байни сифатхои субстантиватсияшуда инчунин чуфти омоними вомехуранд: онхо бо артикли муайяни истифода шуда дар шакли чамъ меоянд лекин суффикси -s кабул намекунанд: the rich, poor, the young, the old- бойхо, камбагалон, чавонон, калонсолон.
Дар холати субстантиватсияи пурраи исмхо калимаи аз нав сохташуда аз сифат муайян карда мешавад, дар ин сурат сифат бо артиклхои муайян ва номуайян истифода шуда, дар вазифаи синтаксисии исм меояд ва хамаи аломатхои ба исм хосро кабул мекунад.
Х,амин тавр субстантиватсия хусусияти муболигавии стилистикй дошта истеъмоли он бо ягон сабки муайян махдуд нест. Он хам дар нутки гуфтугуй ва хам нутки бадей васеъ истифода бурда мешавад. Субстантиватсия бо лексиколизатсия ва конверсия алокаи зич дорад. Лексиколизатсия гайр аз субстантиватсия боз бо ходисаи адвербализатсия ва адъективатсия сарукор дошта нисбати субстантиватсия васеъ истифода бурда мешавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Арнольд, И.В. Лексикология современного английского языка/И.В. Арнольд.- М., 1973. -300 с.
2. Арнольд, И.В. Стилистика современного английского языка/ И.В. Арнольд. - Ленинград: Просвещение, 1981. - 295 с .
3. Беляева, М.А. - Грамматика английского языка/ М.А. Беляева. - М., 1965. - 324 с.
4. Блох, М.Я. - Теоретическая грамматика английского языкаМ.Я. Блох. - М., 1983. -159 с.
5. Gordon, E.M. A grammar of present - day English / E.M.Gordon, L.P. Krylova. - Moscow: Vyssaja skola, 1980. - 265 p.
6. Забони адабии хозираи точик . -Душанбе: Ирфон 1973. - 450 c.-1k.
REFERENCES:
1. Arnold, I.V. The lexicology of English language /I.V. Arnold.- M.: Vyssaja skola, 1973. -300 p.
2. Arnold, I.V. The stylistic of modern English / / I.V. Arnold.- L.: Prosveshenie, 1981. - 295 p.
3. Belyaeva, M.A. The grammar of English language / M.A. Belyaeva.- M., 1965. - 324 p.
4. Bloch, M.Y. A course in theoretical English grammar / M.Y. Bloch. - M., 1983. - 159 p.
5. Gordon, E.M. A grammar of present - day English / E.M.Gordon, L.P. Krylova. - Moscow: Vyssaja skola, 1980 - 265 p.
6. Zaboni adabii hozirai tojik . - Dushanbe: Irfon 1973 - 450 p.-^.
Об субстантивации
Ключевые слова: субстантивация, транспозиция, конверсия, субстантиваты, лексикализация, переход, словарная единица, части речи Изменение языка и его грамматическая структура происходит в транспозиционном расположении. Транспозиция использование одной языковой формы в функции другой формы, в парадигматическом ряду. Одним из распространенных типов процесса транспозиции является субстантивация. Субстантивация переход слов из других частей речи в разряд имен существительных. Наиболее значительный разряд слов, перешедший в класс существительных, это прилагательное. В английском языке также как и в таджикском, некоторые прилагательные утратили свое значение, т.е. перешли в класс существительных. Перейдя в класс существительных, такие слова приобретают, и свойства существительных и выполняют в предложении синтаксические функции существительного. Некоторые субстантированные прилагательные не обладают всеми свойствами существительного.
About substantiation
Key words: substantiation, transposition, conversion, substantives, lexicalization, transform, unit, part of speech
Change of language and its grammatical structure occurs in a transposition arrangement. A transposition is a use of a language form as other form, in a paradigmatic number. One of widespread types of process of a transposition is substantivation. Substantivation is a transition of words from other parts of speech in the category of nouns. The most considerable category of the words which have passed in a class of nouns is adjectives. In English language also as well as in Tajik, some adjectives have lost the value, i.e. have passed to a class of nouns. Having passed in a class of nouns, such words get properties of nouns and carry out syntactic functions of a noun in the offer. Some substantivized adjectives do not possess all properties of nouns.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Атаева афизахон Рафоровна, сармуаллимаи кафедраи умумидонишгоуии забонуои хориции Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: Abubakrkhon@mail.ru Сведения об авторе:
Атаева Хафизахон Гафаровна, старший преподаватель общеуниверситетской кафедры иностранных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: Abubakrkhon@mail.ru Information about the author:
Ataeva Hafizakhon Gafarovna, Senior Teacher of Foreign language Department of Khujand State University named after academician B.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), Email: Abubakrkhon@mail.ru
