CC BY
25
УДК 80 ББК 81.2 -2.
БА ИСМ ГУЗАШТАНИ СИФАТИ ФЕЪЛИДАР ЗАБОНИ ТОЧИКИ ВА МУОДИЛ%ОИ АНГЛИСИИ ОН
ПЕРЕХОД ПРИЧАСТИЙ В РАЗРЯД СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ И ИХ АНГЛИЙСКИЕ ЭКВИВАЛЕНТЫ
TRANSITION OF PARTICIPLES INTO THE CATEGORY OF NOUNS IN TAJIK AND THEIR ENGLISH EQUIVALENTS
Атаева %афизахон Еафоровна, сармуаллими кафедраи умумидонишгоуии забонуои хориции ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров; Алимухамедова Нигина То^ирцоновна, сармуаллими кафедраи умумидонишгоуии забощои хориции ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Атаева Хафизахон Гафаровна, старший преподаватель общеуниверситетской кафедры иностранных языков ХГУ им. акад. Б.Гафурова; Алимухамедова Нигина
Тахирджановна, старший преподаватель общеуниверситетской кафедры иностранных языков ХГУ им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Ataeva Hafizakhon Gafarovna, senior teacher of foreign language department of KhSU named after acad.B.Gafurov; Alimukhamedova Nighina Tohirjonovna senior teacher of foreign language department of KhSU named after acad.B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-MAIL: [email protected] [email protected]
Калидвожа^о: конверсия, субстантиватсия, сифати феълии замони уозира, сифати феълии замони гузашта, цаблият, уамзамонй, калима - морфема Дар мацола таулили муцоисавии яке аз мураккабтарин уодисауои грамматикии забонуои англисию тоцикй - гузариши калимауо аз як уиссаи нутц ба дигараш, аз цумла гузариши сифати феълй ба исм сурат гирифтааст. Таулил нишон медиуад, ки дар забони англисй сифати феълй ду замон - уозира ва гузашта дорад, дар забони тоцикй бошад, сифатуои феълии замони гузашта, уозира, уозира-оянда, уозираи муайян ва оянда мавцуд аст. Маъмулан, дар забони тоцикй сифатуои феълй уамаи хусусиятуои исм, аз цумла шумора, артикли муайянию номуайянй, пешоянду пасоянд цабул ва вазифауои синтаксисии онро адо мекунанд. Ба сифатуои феълии I ва 11-и забони англисй тарзуои мухталифи субстантиватсия хос аст. Сифати феълии 11-и забони англисй асосан бо тарзуои гуногун ба исм мегузарад.
Ключевые слова: причастие настоящего времени, причастие прошедшего времени, субстантивация, конверсия, предшествование, постсобытийность, одновременность, слово-морфема Произведён сравнительный анализ одного из самых сложных грамматических явлений английского и таджикского языков - преобразование слов одной части речи в другую, в частности субстантивация причастий. Анализ показывает, что в английском языке причастия делятся на причастия настоящего и прошедшего времени, в то время как в таджикском языке причастия бывают прошедшего, настоящего, настоящего с
коннотацией будущего, настоящего определенного (продолжительного) и будущего времени. Как правило, в таджикском языке причастия обладают всеми грамматическими особенностями существительных, такими как число, определенный и неопределенный артикли, предлоги и послелоги, и им присущи синтаксические функции имени существительного. Английским причастиям I и II присущи разные способы субстантивации. Причастие II в основном различными способами преобразуется в имя существительное.
Keywords: present participle, past participle, substantivization, conversion, priority, posteriority, simultaneousness, word-morpheme
The authors have conducted a comparative analysis of one of the most complicated phenomena of English and Tajik languages - that of transformation of one part of speech into another. This article dwells, in particular, on substantivation of participles. It is common knowledge that in English there are two types of participles - present and past ones, meanwhile in Tajik we differentiate the following types: participles of present and past tenses, of present with a connotation of future, of present definite (continuous) and future tenses. As a rule, in Tajik participles possess all grammar peculiarities of nouns, such as number, definite and indefinite articles; they assume prepositions and postpositions into their structure, syntactical function of nouns are inherent in them as well. Different models of substantivation proceed from both participles too. Participle II converts mainly into nouns by different means.
Доир ба гузариши сифат ва сифатхои феълй ба гурухи исмхо ва субстантиватсия шудани онхо дар забони англисй олимону муха;;и;они зиёде кор кардаанд. Дар забони точикй бошад, ин масъала бояду шояд тахкик нашудааст. Рочеъ ба му;оисаи ходисаи субстантиватсия дар забонхои англисй ва точикй то хол осори махсус ба табъ нарасидааст.
Сифати феълй дар хар ду забон мавчуд аст. Тахти мафхуми "сифати феълй" шакли феълиеро бояд фахмид, ки он амал ё холати предметро чун аломати он ифода менамо-яд. Чунин аломат замони худро надорад. Замони он аз руи замони феъл-хабари чумла муайян карда мешавад.
Сифатхои феълй дар чумла гайр аз вазифаи асосиашон, чун исм низ кор фармуда мешаванд. Дар китоби забони адабии хозираи точик (2, с.330) сифати феълй ба замони гузашта, хозира, хозира - оянда, хозираи муайян ва оянда чудо карда шудааст. Забоншинос К. Усмонов дар китоби худ "Морфологияи му;оисавии забонхои англисй ва точикй" [7, с. 174] се шакли категориалии сифати феълиро чудо кардааст: сифати феълии каблият, сифати феълии хамзамонй ва сифати феълии минбаъдият, ки аз ин як умумият дар сохтори онхо шаходат медихад, яъне хар сеи ин вохидхо дорои як шакли умумй мебошанд [7, с. 176].
1) Сифати феълии каблият пасванди -а ё -агй дорад ва ба он шаклхои навъи рафта- рафтагй, гуфта - гуфтагй дохил мешаванд. Чунин сифати феълй амали пеш аз ягон амали гузашта, хозира ё оянда вокеъшавандаро ифода менамояд, аз ин лихоз онро у сифати феълии каблият номидааст.
2) Сифати феълии хамзамонй аз сифати феълии каблияти феъли асосй ва шакли сифати ;аблияти феълии феъли ёварии истодан сохта мешавад, мисол: рафта истода, рафта истодагй, хонда истода, хонда истодагй.
3) Сифати феълии минбаъдият аз префикси ме- ва шакли сифати феълии каблияти феъли маънодор сохта мешавад: мерафта, мехонда, мегуфта. Ба ин шакл метавонад морфемаи -гй низ дамрод шавад: мерафтагй, мехондагй, мегуфтагй.
Х,амин тавр, водиддои навъи рафта (гй), рафта истода(гй) ва мерафта(гй) се шакли категориалии як сифати феълии забони точикй мебошанд, ки ондо дар сохтор як умумият доранд, яъне дар ондо як шакли умумии рафта(гй) такрор мешавад. Шакли аввал рафта(гй) ба амали каблан ичрошаванда далолат мекунад. Ин каблият метавонад ба амали замони гузашта (рафта дидам), дозира (рафта мебинам) ва оянда (рафта ходам дид) нисбат дошта бошад. Шакли рафта истода(гй) морфемаи мусбат дорад, ки он тавассути феъли ёридидандаи истода ифода шудааст. Истода маънои лугавии худро гум карда, вазифаи морфемаро ба удда гирифтааст, чунин водиддо калима- морфема ном доранд. Вазифаи калима-морфема нишон додани давомнокии амалест, ки бо амали дигар дамзамон мебошад. Аз ин ру шакли рафта истода(гй) маънои грамматикии дамзамониро дорост.
Шакли сеюми сифати феълй мерафта(гй) морфемаи мусбати ме-ро кабул кардааст, ки вазифаи грамматикии он ифодаи маънои минбаъдият ва номуайянии дудуди амал аст. Он ба амале далолат мекунад, ки пас аз амали дигаре ба вукуъ меояд. Бинобар он чунин шаклро сифати феълии минбаъдият метавон номид [7, с. 177].
Дар поён чараёни субстантиватсия шудани ин се шакли категориалии сифати феълии забони точикиро баррасй намуда, роду воситадои ифодаи ондоро дар забони англисй чустучу менамоем. Тадлилро аз сифати феълии каблият огоз менамоем ва аз ин ру ба мисолдо мурочиат мекунем: Вакте ки чанг сар шуд, сарой будагихо ба водима афтоданд, ба фикри молу чони худ шуданд (9, с.52). - When the war began, the people in saray (palace) cared about their property and life. Дар ин чумла калимаи будагихо сифати феълии каблият мебошад, ки он пасванди -гй дорад. Будагихо дар ин чумла субстантиватсия шуда, вазифаи синтаксисии мубтадоро ичро кардааст. Дар чумла будагихо пасванди шакли чамъро (-хо) гирифтааст, ки он аз зиёд будани исми конкрет шадодат медидад. Аз ин инчунин мувофикдти хабардои афтоданд ва шуданд бо мубтадои будагихо гуводй медидад, яъне пасванди - хо талаб кардааст, ки феълдои афтоданд ва шуданд морфемаи шахси 3-юми чамъи феъл (-анд) гиранд. Сифати феълии кдблияти будагихо ба исм гузашта, маънои бошандагони саройро ифода мекунад. Дар забони англисй бошад, калимаи будагихо - the people (одамон) тарчума шудааст, ки онро сифати феълии каблияти субстантиватсияшуда дисобидан нашояд. Аз тарчума бармеояд, ки сифати феълии каблияти забони точикй, ки субстантиватсия шудааст, ба забони англисй наметавонад тандо тавассути сифати феълй ифода карда шавад. Бинобар он дар забони англисй ин сифати феълй тавассути калимаи people ифодаи худро ёфтааст, зеро будагихо дар забони точикй мафдуми одамонро дар назар дорад, ки он дар забони точикй зикр нашудааст. Аз ин бармеояд, ки дар забони англисй калимаи одамон бояд датман оварда шавад. Исми мазкур вазифаи синтаксисии мубтадоро ичро мекунад. Наход, ки шунидагихои ман дакикат дошта бошанд-а! (10, с.15). - Could what I have heard be true? Дар ин мисол сифати феълии к;аблияти шунидагихои ба гуруди исм гузашта, мафдуми предметонидашударо мефадмонад ва дар чумла вазифаи синтаксисии мубтадоро адо кардааст. Шунидагихо субстантиватсия шудааст, зеро он пасванди «-хо» гирифтааст ва ба зиёд будани предметдои зикршаванда далолат мекунад. Аз ин инчунин мувофщати хабари бошанд бо мубтадои шунидагихо шадодат медидад, яъне феъли буданд морфемаи
шахси 3-юми чамъи феълро (-анд) ;абул кардааст. Шунидагихо инчунин бандаки -и гирифтааст ва тавассути он ба муайянкунандаи худ (ман) ало;аманд шудааст. Дар забони англисй бошад, шунидагихои ман - what I heard (он чи ки ман шунидаам) тарчума шудааст, ки он сифати феълии субстантиватсияшудаи ;аблият намебошад. Дар ин чо лозим меояд, ки ба он ягон калима - шарддидандаи дигаре замима карда шавад, ки он дар забони англисй тавасути чонишини нисбии what ифодаи худро ёфтааст, зеро шунидагихо дар забони точикй мафдуми чизхои шунидаро дар назар дорад, ки он дар забони точикй зикр нашудааст. Аз ин бармеояд, ки дар забони англисй чонишини what бояд датман оварда шавад. Исми мазкур вазифаи синтак-сисии мубтадоро ичро мекунад ва ин вазифаро чумлаи what I heard ба удда гирифтааст. ...боре ба пурсидагихои модараш гуфт, ки дигар илоч надорад (10, 290).- .once he replied to his mother's questions that he had no choice. Дар мисоли мазкур сифати феълии пурсидагихо субстантиватсия шудааст, ки он низ пасванди чамъбандй гирифтааст ва ба зиёд будани предмет далолат мекунад. Еайр аз ин он бандаки изофии -и гирифтааст, ки он муайянкунандаро ба муайяншаванда ало;аманд менамояд. Лекин тарчумаи англисии он нишон медидад, ки "пурсидагихо" questions (саволдо) тарчума шуда худ исм аст на сифати феълй.
Тарчумаи мисолдо нишон медиданд, ки калимадои навъи будагихо, шунидагихо, пурсидагихо як маънои грамматикиро зодир намудаанд, ки он сифати феълии каблият буда, ба гуруди исмдо гузаштаанд, зеро ондо мафхуми предметй пайдо карда, ба предметдои конкрет далолат мекунанд. Лекин доираи истеъмоли ондо дар матн маддуд мешавад, аз ин лидоз чунин сифатдои феълии субстантиватсияшударо субстантиватсияи матнй ё окказионалй метавон номид. Дар забони англисй чунон ки аз тарчумаи мисолдо бармеояд, калимадои мазкур муодили бевоситаи худро надоранд ва барои ифодаи ондо ягон ном истифода мешавад.
Дар маводи мо мисолдое низ мавчуданд, ки дар ондо дамроди сифати феълии ;аблият феъли модалй низ истифода мешавад: Лекин дамин бадор, дамин озодиро дида наметавонистагихо буданд (10, с. 8). - But this summer there were people not desiring to see this liberty. Дар ин чумла сохтори "дида наметавонистагихо" вазифаи синтаксисии мубтадоро адо кардааст, зеро он ба ;атори исм гузаштааст, ки ба он тавасути пасванди чамъбандии «-хо» низ далолат мекунад. Ин шакл зиёд будани предметдои зикршавандаро ифода менамояд, яъне дар ин чо муаллиф гуруди одамони мухолифро дар назар дорад. Аз ин инчунин мувофи;ати хабари буданд бо мубтадои дида наметавонистагихо шадодат медидад, яъне пасванди - хо талаб кардааст, ки феъли буданд морфемаи шахси 3-юми чамъи феъл (-анд)-ро гирад. Тарчумаи ин мисол ба забони англисй нишон медидад, ки ин таркиб ба забони англисй наметавонад тандо тавассути сифати феълй ифода карда шавад. Бинобар он, ин сохтори синтаксисй дар забони англисй тавасути калимаи people ифодаи худро ёфтааст, зеро дида наметавонистагихо дар забони точикй мафдуми "одамон"-ро дар назар дорад, вале он дар забони точикй зикр нашудааст. Аз ин бармеояд, ки дар забони англисй калимаи одамон бояд датман оварда шавад. Ин таркиби субстантиватсияшуда ибораи "not desiring to see''-ро ба сифати муайянкунандаи худ ;абул кардааст.
Акнун доир ба сифати феълии дамзамонй, ки субстантиватсия шудааст, тава;;уф менамоем: Анвар, хусусан Сурайё хостанд, ки ба омадаистодагон гапе назада гузашта раванд... (11, с. 158). - Anvar and especially Surayo wanted to go by without speaking, to the coming people. Дар ин мисол омадаистодагон шакли дуюми категориалии сифати
феълй, яъне сифати феълии дамзамонй буда, ба ;атори исм гузаштааст, ки аз он илова шудани суффикси чамъбандии -гон низ шадодат медидад. Дар чумла он ба вазифаи пуркунандаи бавосита омадааст. Дар забони точикй сифатдои феълии дамзамонй хеле устуворанд. Ондо маънои категориалии дудудии худро мустадкам нигод медоранд. Ин хусусияти ондо имконият намедидад, ки сифатдои феълии дамзамонй ба категорияи сифат гузаранд [2, с. 340]. Бо вучуди он чунин сифати феълй метавонад ба ;атори исм гузарад. Тарчумаи он ба забони англисй нишон медидад, ки забони англисй муодили бевоситаи худро надорад, аз ин ру он боз тавассути дамон вожаи "people" ифода карда мешавад, зеро омадаистодагон дар забони точикй мафдуми одамонро низ дар назар дорад, ки он дар мисоли забони точикй зикр нашудааст. Ин нишон медидад, ки дар забони англисй дамин калимаи одамон бояд датман оварда шавад. Исми мазкур вазифаи синтаксисии мубтадоро ичро мекунад ва сифати феълии coming ба сифати муайянкунандаи он омадааст. Сифати феълии минбаъдият субстантиватсия шуда метавонад, ки аз ин мисоли зерин шадодат медидад: Мефахмидагй дамдардй мекунад, намефахмидагй бедардона айбу эрод мегирад (12, с. 46). - That who understands it sympathizes, and that who doesn't understand it finds faults carelessly. Дар чумлаи мазкур вожадои мефахмидагй ва намефахмидагй субстантиват-сия шудаанд, ки аз он вазифаи синтаксисии ондо шадодат медидад. Ондо мафдуми предметй пайдо карда ба вазифаи мубтадо омадаанд ва ба саволи кй? чавоб мешаванд. Ондоро низ субстантиватсияи матнй дисобидан мумкин аст, дарчанд ки ондо ба "Фарданги забони точикй" ворид нагардидаанд. Дар нут;и гуфтугуй ин гуна сифтадои феълии субстантиватсияшуда серистеъмол ва оммафадманд. "Мефахмидагй" ба забони англисй тавассути чонишини нисбии "that" ва чумлаи пайрави муайянкунандаи "who understands it" тарчума шудааст. Вожаи "намефахмидагй" ба забони англисй ба воситаи чонишини нисбии "that" ва чумлаи пайрави муайянкунандаи "who doesn't understand it" баргардонида шудааст.
Дар забони точикй сифатдои феълии субстантиватсияшуда дамаи категориядои грамматикии исмро кабул мекунанд:Гуфтахои Сталинро аз аввал то ба охир аз гузаргоди хаёл мегузаронам (12, с. 27). Дар мисоли мазкур сифати феълии гуфтахо субстантиватсия шудааст, зеро он пасванди чамъбандии -хо ;абул кардааст. Гузашта аз ин он дорои бандаки изофии -и аст, ки барои ало;аманд кардани муайяншаванда хизмат мекунад. Дар "Фарданги забони точикй" сифати феълии гуфта чун исм низ шард ёфтааст ва ба маънои гапи гуфташуда, гуфтор, сухан, калом, кавл, накл, баён, такрир, сурада, ашъор, шеър хизмат мекунад. Аз ин лидоз онро ба гуруди сифати феълии субстантиватсияшудаи пурра ё таърихй дохил кардан мумкин аст. Дарчанд ки он ба маънои хоси худ низ истифода мегардад.Магар дар гурбат аз чахон рафтахо каманд? (12, с. 70). Дар ин мисол сифати феълии рафта ба гуруди исм гузаштааст, ки он дар шакли чамъ истода, исми конкретро ифода мекунад. Он ба вазифаи мубтадо омада, хабари чумла ба он мувофи;ат кардааст. Дар ин чумла муаллифи асар дар зери мафдуми аз чахон рафтахо - одамони фавтида, шахсони дар гарибй аз олам чашм пушидаро дар назар дорад. Онро низ ба гуруди сифати феълии субстантиватсияшудаи пурра дохил кардан мумкин аст, зеро дар "Фарданг"-и зикршуда он на тандо чун сифати феълии замони гузашта (аз рафтан), боз ба маънои равоншуда, гузашта, сипаришуда маънидод карда шудааст. Чунон ки дар боло ;айд кардем, дар забони точикй сифатдои феълй дар вакти субстантиватсия шудан дамаи категориядои грамматикии исмро кабул мекунанд, яъне нишондидандаи категорияи шумораи исм
артикли номуайяниро мегиранд. Инчунин бо пешоянду пасоянддо меоянд ва ба вазифадои синтаксисии исм низ корбурд мешаванд.
Мисол:1) ... гуфтахои уро факат дар атрофи минбар ва наздикии он будагон фадмиданд (11, с.20б).- His words were heard only to the people around the tribune and near it. Дар мисоли мазкур калимаи гуфтахои ба исм гузашта, пасванди -хо ;абул карда, аз бисёрй ва шакли чамъ будани исми додашуда дарак медидад. Гуфтахо тавассути бандаки изофаи -и ба калимаи уро ало;аманд гардидааст, ки он содибиятро ифода мекунад. Дар забони англисй бошад, гуфтахо - his words (сухандои у) тарчума шудааст, ки дар шакли чамъ истодааст, лекин онро сифати феълии ба категорияи исм гузашта гуфта наметавонем, зеро words худ исм аст.
- Э вой, ман чй ;адар девона дастам, - бо овози паст, аз гуфтахояш пушаймонй издор кард Еурмагас (8, с.174) - "Damn it all, what an idiot I am!" he said under his breath. Дар мисоли додашуда пешоянди аз чун калимаи ёридиданда бо сифати феълии исмгардида омада, барои ифода кардани муносибати объекта хизмат мекунад. Еайр аз он бандакчонишини содибии -яш аз исм будани ин вожа гуводй медидад. Лекин тарчумаи англисй нишон медидад, ки гуфтахояш дар ин чо датто тарчума нашудааст.
Вай ду - се дакика фурсат дорад, дар дамин ду - се дакика коре шавад, ки Зайнаб ба гуфтаи у тан дидад розй шавад (11, с.323). - He has only two or three minutes more, and within these two - three minutes Zaynab must happen to accept his words and to agree with him. Дар ин чо низ гуфта ба исм гузаштааст, зеро пеш аз он пешоянди ба истодааст, ки он барои ифодаи муносибати объекта хизмат мекунад. Чун исм ба ин вожа бандаки изофии -и дамрод шуда, барои ифодаи муносибати атрибутивй хизмат мекунад. Дар забони англисй вожаи гуфта -words тарчума шуда, дар шакли чамъ омадааст. Вале он исм, на сифати феълии исмшуда мебошад.
Ба гапи ман гуш кун ва гуфтахоямро ичро намо! (11, с.321). - Listen to me and follow my words! Дар ин мисол гуфтахоям субстантиватсия шудааст ва пасоянди -ро, морфемаи чамъсоз, нишондидандаи содибият -ям-ро ;абул кардааст ва дар чумла вазифаи пуркунандаи бевоситаро ичро мекунад. Дар забони англисй он ба таври my words (сухандои ман) тарчума шудааст, ки он на сифати феълй, балки исм аст.
Мебинам, ки шумо Марияро дар либоси точикй дида ва аз забони у сухани точикй шунида, ба гуфтаи ман бовар намекунед (12,с. 29). - As I see, having seen Maria dressed in Tajik and having heard her speaking Tajik, you can't believe my words. - Дар мисоли мазкур сифати феълии гуфта ба ;атори исм гузашта, бандаки изофаи -и гирифтааст ва мафдуми предмета пайдо кардааст (он чй ки ман гуфтам). Дар забони англисй он низ ба таври мисоли болой чун my words (суханони ман) тарчума шудааст. Гуфтагихо ба шумо нодуруст гуфтандс(11, с.132). - The reporters have told you wrong word. Дар ин чо сифати феълии гуфтагихо исм шуда дар чумла ба вазифаи мубтадо омадааст, зеро мафдуми гуфтагихо исми шахсро ифода карда шахсони хабар расонидаро дар назар дорад. Еайр аз ин сифати феълй суффикси чамъбандии - хо гирифтааст. Ин вожа ба "Фарданги забони точикй" ворид нашуда бошад дам, дар нут;и гуфтугуи серистеъмол аст. Аммо дар забони англисй он субстантиватсияшуда чун reporters тарчума шуда, ба вазифаи мубтадо омадааст. Reporters-ро наметавон сифати феълии исмшуда дисобид зеро он худ исми сохта аст, ки -er ;абул кардааст.
Хайр, набошад, гуфтахои директори мактаб чй маъно доранд? (11, с.190) - Well, what do then the headmaster's words mean? Дар ин мисол сифати феълии гуфтахо ба исм гузашта, ба вазифаи синтаксисии мубтадо омадааст ва ин хабар бо мубтадо аз руи
шумора мувофи;ат кардааст. Ин исм шакли чамъ гирифтааст, бандаки изофй ;абул кардааст, ки он муайянкунандаро бо муайяншаванда ало;аманд менамояд. Тарчумаи забони англисии он нишон медихад, ки "гуфтахо" чун исми words тарчума шудааст, ки он низ ба вазифаи синтаксисии мубтадо омадааст. Ин хама гуфтахои шумост (11,с. 164). These are all your words. Дар ин мисол сифати феълии исмшудаи гуфтахо вазифаи ;исми номии хабарро адо кардааст. Дар забони англисй муодили гуфтахо -исми words мебошад, ки он хам вазифаи синтаксисии ;исми номии хабарро ичро мекунад.
Ман аз гуфтаи ин бача берун баромада Шокирро аз масчид халос карда гирифтам. (11, с.138 )- Having heard the boy's words I went out, and saved Shokir off the mosque. Дар ин чумла сифати феълии гуфта ба исм гузаштааст, зеро он бо пешоянди аз омада вазифаи холро ичро мекунад. Дар забони англисй бошад, он чун исми words (гапхои писарак) тарчума шудааст, ки онро наметавон муодили сифати феълии субстантиватсияшуда шуморид.
Дар забони англисй ду сифати феълй мавчуд аст: сифати феълии I ва сифати феълии II. Онхо бо як минвол субстантиватсия намешаванд. Субстантиватсияи сифати феълии II, ки бо роххои гуногун сохта мешавад, бештар вомехурад, вале сифати феълии I ахён - ахён ба исм мегузарад.
Чунон, ки ;айд кардем, дар забони англисй мисолхо бо истифодаи сифати феълии I, ки субстантиватсия шудаанд, хеле кам дучор мешаванд:"The dead teach the living". He looked down again at the body (15, с.1959). - «Мурдагон зиндагонро меомузонанд». У аз нав ба часад нигох кард.
Ба акидаи Л.А.Телегин, сифати феълие, ки морфемаи - ing дорад, барои ифодаи шахс истифода намешавад [6, с.141]. Лекин мисоли болой собит менамояд, ки бо мурури замон чунин сифатхои феълии ба гурухи исмхо гузашта, барои ифодаи шахс низ истифода мегардад.
Сифати феълии II дар забони англисй бештар субстантиватсия мешавад. Албатта, он дар ин холат як нишондихандаи расмй артикли муайянй мегирад. Мисол: Natural population growth is an absolute amount of difference between number of born and dead in certain period of time. (18, 2009-2010). - Зиёдшавии во;еии ахолй ин мивдори умумии таваллудшудагон ва мурдагон дар ягон давраи муайян мебошад. Дар ин мисол born сифати феълии субстантиватсияшуда ба хисоб меравад ва муодили точикии он таваллудшудагон низ сифати феълист, ки ба гурухи исм гузаштааст. They had nursed the wounded... (17, part II). - Онхо захмдоронро нигохубинй мекарданд... Дар ин мисол the wounded субстантиватсия шудааст, лекин дар забони точикй он тавассути сифати субстантиватсияшуда ифода карда шудааст.
The known and the unknown were commingled in the dream-pageant that thronged his vision (16, 1909). - Дар пеши назараш тасвирхои хаёлие торафт бештар шудан гирифтанд, ки дар онхо шиносу ношинос хама омехта шуда буданд. Дар ин чо the known сифати феълии замони гузашта исм шуда омадааст ва артикли "the" гирифтааст. Ин сифати феълй ба забони точикй тавассути сифати субстантиватсияшуда баргардонида шудааст. Вожаи "unknown" бошад, исм аст, ки он дар забони точикй ба воситаи сифати ба исм гузашта тарчума карда шудааст. By then, the fury was directed not against the learned, for there were none, but against the merely literate (19,1960). - То он замон, нисбати олимон бадбинй набуд, балки он нисбати шахсони босавод ба назар мерасид. Дар ин чо низ learned сифати феълй буда, дар чумла ба
вазифаи пуркунанда омадааст. Онро субстантиватсияи окказионалй хисобидан мумки аст. Дар забони точикй бошад, он тавассути сифати ба исм гузашта ифода карда шудааст.
Zerchi watched him with that pity one might feel for the lost (19, 1960). - Зерчи ба у бо чунон таасуф менигарист, ки кас ба фавтидае менигарад. Дар чумла the lost сифати феълй буда, чун гумшуда, фавтида истеъмол мешавад. Тарчумаи точикй нишон медихад, ки the lost муодил дорад ва он фавтида мебошад.
Дар забони англисй сифатхои феълй аз навъи the wounded, the drunken сифати феълй бошанд хам, лекин бо мурури замон пурра ба гурухи сифатхо гузаштаанд. Мисол: "...you should be careful that corn should be distributed only to those who are in genuine need, and not to the drunken, the idle, or the dishonest." (13,1930).
Сифати феълии II -и ба исм гузашта бештар маънои чамъ дорад. The wounded are getting better (Euronews). - Ахволи захмдорон бехтар шуда истодааст. Лекин он гохо дар шакли танхо низ истифода шуда метавонад. Шакли танхо ё чамъ будани он аз матн муайян карда мешавад:'! do leave it alone," affirmed the accused hollowly (14, 1925) - "Ман, албатта, инро дигар такрор намекунам," тасди; кард айбдоршаванда бепарвоёна.
Х,амин тавр, сифати феълй хам дар забони точикй ва хам дар забони англисй субстантиватсия мешавад. Дар ва;ти субстантиватсия шудан дар забони точикй сифати феълй дар чумла метавонад:
1)Дар шакли танхо ё чамъ ояд: гуфта, рафтахо
2) Бо пешоянд истифода ёбад: аз гуфтахои у
3) Морфемаи сохибият ;абул кунад: гуфтахоям, гуфтахояш
4) Бо бандаки изофии -и ояд: гуфтахои шумо
5) Пасоянди -ро гирад: гуфтахоямро, гуфтахоро
6) Ба вазифаи мубтадо ояд: Дидагихо гуфтанд.
7) Дар чумла вазифаи пуркунандаро адо намояд: Ман ба гуфтахои директори мактаб бовар мекунам.
8) Ба вазифаи ;исми номии хабар ояд: Ин хама гуфтахои шумост.
9) Х,амрохи пешоянд омада вазифаи холро ичро намояд: Баъди гуфтахои шумо ман пушаймон шудам.
Дар забони англисй субстантиватсияшавии сифати феълии I ва сифати феълии II як хел амалй намегардад. Ба исм гузаштани сифати феълии I хеле нодир аст: The dead teach the living. Сифатхои феълии II -и ба исм гузашта, бештар маънои чамъ ифода мекунад. Он гохо дар шакли танхо низ истифода шуда метавонад. Танхо ё чамъ будани он аз матн муайян карда мешавад.
Аз мисолхои тахлилшуда мебинем, ки калимахои the living, born, the lost, the accused дар забони точикй муодил доранд - зинда, таваллудшуда, фавтида, айбдоршаванда -ва дар хар ду забони му;оисашаванда бо як усул субстантиватсия мешаванд.
Пайнавишт:
1. Арнольд, И.В. Лексикология современного английского языка - М.: Высшая школа,
1986 - 295 с.
2. Забони адабии уозираи тоцик ц.1 // Лексикология, фонетика ва морфология. -
Душанбе: Ирфон, 1973. - 450 с.
3. Рустамов, Ш. Калимасозии исм дар забони адабии уозираи тоцик- Душанбе: Дониш, 1972 - 77 с.
4. Рустамов, Ш. Таснифоти уиссауои нутц ва мавцеи исм. -Душанбе: Ирфон, 1972. - 88 с.
5. Рустамов, Ш. Исм. - Душанбе: Дониш, 1981. - 216 с.
6. Телегин, Л.А. Безаффиксальная транспозиция и её влияние на процессы деривации в
современном английском языке: дисс... доктора филологических наук. - Самарканд, 1992. - 259 с.
7. Усмонов, К. Морфологияи муцоисавии забони англисй ва тоцикй. - Хуцанд: Нури маърифат, 2016. - 212 с.
Маводи амалй:
8. Войнич, Э.Л. Гурмагас / Э.Л. Войнич. - Душанбе: Маориф, 1982.-316 с.
9. Икромй, Ц. Тори Анкабут / Ц. Икромй. - Сталинобод: Нашриёти Давлатии Тоцикистон 1960. - 110 с.
10. Икромй, Ц. Дувоздау дарвозаи Бухоро / Ц. Икромй. - Душанбе: Ирфон, 1984. - 384 с.
11. Икромй, Ц. Ман гунаугорам / Ц. Икромй. - Сталинобод: Нашриёти Давлатии Тоцикистон 1957. - 210 с.
12. Цалил, Р. Асаруои мунтахаб (ц. 1) / Р. Цалил. - Душанбе: Адиб, 1988. - 464 с.
13. Chekhov, A. The Wife /A. Chekhov (Constance Garnett, 1900-1930).
14. Dreiser, T. An American Tragedy / T. Dreiser, book III, 1925.
15. Hailey, A. The Final Diagnosis / A. Hailey (1959).
16. London, J. Martin Eden / J. London (1909).
17. Mitchell, M. Gone with the Wind / M. Mitchell - part II.
18. Moscow State University. Report № 1 on Games Impact in the framework of the program me "Olympic games impact -- OGI" (2009-2010).
19. Walter, M. Miller, Jr. A Canticle for Leibowitz / M. Walter, Jr. Miller (1960).
References:
1. Arnold, I.V. The Lexicology of Modern English Language- Moscow, Higher School, 1986. -295 рр.
2. Modern Literary Tajik Language p. 1 // Lexicology, Phonetics and Morphology - Dushanbe, Cognition 1973. - 450 pp.
3. Rustamov, Sh. Formation of Words in Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Knowledge, 1972. - 77рp.
4. Rustamov, Sh. Classification of Parts of Speech and Position of Noun. - Dushanbe: Cognition, 1972. - 88 pp.
5. Rustamov, Sh. Noun - Dushanbe: Knowledge, 1981. - 216рp.
6.Telegin, ЕА. Transposition and its Influence upon the Processes of Derivation in Modern English. Doctoral dissertation in philology. Samarcand: 1992 - 259 pp.
7. Usmonov, К. Comparative Morphology of English and Tajik Languages. Khujand: Education, 2016 - 212 pp.
References of factual materials:
8. Voynich, E.L. The Gadfly /E.L. Voynich //Foreign Languages, Publishing House, 1954. - 334 pp.
9. Ikromi, J. Web / J. Ikromi. - Stalinobod: State Publishing House of Tajikistan 1960. - 110 pp.(in Tajik)
10. Ikromi, J. Twelve Gates ofBukhara / J. Ikromi. - Dushanbe: Cognition, 1984. - 384 p. (in Tajik)
11. Ikromi, J. I am a Sinner / J. Ikromi.- Stalinobod: State Publishing House of Tajikistan 1957. - 210 pp.
12. Jalil, R. Selected Works (v. 1) /R. Jalil. - Dushanbe: Man of Letters, 1988. - 464 p.
13. Chekhov, A. The Wife /A. Chekhov (Constance Garnett, 1900 - 1930).
14. Dreiser, T. An American Tragedy / T. Dreiser, book III, 1925.
15. Hailey, A. The Final Diagnosis / A. Hailey (1959).
16. London, J. Martin Eden / J. London (1909).
17. Mitchell, M. Gone by the Wind /M. Mitchell - part II.
18. Moscow State University. Report № 1 on Games Impact in the Framework of the Program me "Olympic Games Impact -- OGI" (2009-2010).
19. Walter, M. Miller, Jr. A Canticle for Leibowitz / M. Walter, Jr. Miller (1960).
