CC BY
357
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
УДК 4(075) Р.А. ИБРОҲИМОВА
ББК 81.2я72
ВАЗИФАҲОИ СИНТАКСИСИИ БАЪЗЕ ВЕРБАЛИЯҲОИ ЗАБОНҲОИ АНГЛИСЙ ВА ТОҶИКӢ
Вожаҳои калидӣ: сифати феълии I ва II, сифати феълии қаблият, сифати феълии ҳамзамонй, муайянкунанда, ҳол, ҷузъи хабар.
Дар илми забоншиносй зери истилоҳи «вербалия» шакли гайритасрифии феъл фаҳмида мешавад. Сифати феълй чун яке аз намудҳои вербалия хам ба забони англисй ва ҳам тоҷикй хос аст. Ин навъи вербалия дар ҳар забон хосияти ду-се ҳиссаи нутқро дорост, ки он дар вазифаи синтаксисии онҳо дар ҷумла зуҳур менамояд. Миқдоран сифати феълй дар забони тоҷикй нисбат ба забони англисй бештар аст. Дар забони англисй сифати феълии I ва II- ро чудо мекунанд. Дар забони точикй бошад, аз рӯи ақидаи забоншиносон К. Усмонов ва Р. Ибрагимова, сифати феълии қаблй, ҳамзамонй ва минбаъда мавчуд аст (2, 112). Дар ин мақола вазифаҳои синтаксисии сифати феълии I забони англисй ва муодилҳои точикии он - сифати феълии қаблй ва ҳамзамонй тадқиқ, мегардад.
Чи дар забони англисй ва чи точикй сифатҳои феълии номбурда метавонанд дар вазифаи синтаксисии муайянкунанда истифода шаванд:
1. You are asking why a drowning man struggles for his life (7, 194). Шумо пурсида истодаед, ки чаро одами дар об ғарқшудаистода барои начоти ҳаёташ мубориза мебарад.
2. The valley was full of corn, brightening in the son (9, 269). Ин водй пур аз галладонае буд, ки аз нурҳои офтоб медурахшиданд.
Дар мисоли якум Participle I «drowning» пеш аз исми «man» омада, онро муайян кардааст. Ин муайянкунанда пеш аз муайяншаванда омадааст. Participle I дар ҳолате муайянкунандаи препозитивй мегардад, агар он вожаи ба худ тобеъ надошта бошад. Вале дар мисоли дуюм ибораи сифати феълии «brightening in the sun» баъди муайяншаванда (corn) омадааст. Бинобар ин онро муайянкунандаи постпозитивй мегӯянд. Агар Participle I калимаи ба худ тобеъ (дар мисоли мо - in the sun) дошта бошад, он ҳатман баъди муайяншаванда чойгир мешавад.
Аз тарчумаи точикии мисоли якум бармеояд, ки Participle I «drowning» бо сифати феълии ҳамзамонй (гарқшудаистода) муодил шуда омадааст ва дар забони точикй низ ин сифати феълй (гарқшудаистода) ба вазифаи синтаксисии муайянкунандаи препозитивй омадааст. Дар мисоли дуюм бошад, Participle I-и забони англисй тавассути шакли тасрифии феъл (медурахшиданд) ба забони точикй тарчума шудааст, ки он хабари чумлаи пайрави муайянкунанда маҳсуб мешавад. Аз ин таҳлил бармеояд, ки ибораи сифати феълй бо Participle I, ки ба вазифаи муайянкунанда омадааст, ба забони точикй ба воситаи чумлаи пайрави муайянкунанда тарчума мегардад.
Сифати феълии ҳамзамонии забони точикй низ ба вазифаи синтаксисии муайянкунандаи постпозитивй истифода мешавад:
Офтоби ба гуруб рафтаистода... нури охиринашро нисор мекард (6, 94). The drowning sun was spreading its last rays .
Аз тарчумаи англисии ин мисол бармеояд, ки сифати феълии ҳамзамонии «ба гуруб рафтаистода» ба вазифаи муайянкунандаи постпозитивй омада, ба забони англисй тавассути Participle I (drowning) тарчума шудааст, ки он ҳам муайянкунандаи препозитивй маҳсуб мешавад. Бояд зикр кард, ки дар насри точикй чунин сифати феълй одатан ба вазифаи муайянкунандаи препозитивй омада наметавонад.
Сифати феълии I забони англисй шакли перфектй ҳам дорад, ки он аз феъли ёварй have+ing+шакли сифати феълити II феъли дигари мустақилмаъное таркиб меёбад: having written, having stopped ва гайраҳо. Чунин шакли Participle I вазифаи синтаксисии муайянкунандаро ичро карда наметавонанд. Он дигар вазифаҳои синтаксисиро ба дӯш мегирад:
1) Ҳол: Having twice or thrice rung a bell, we walked through the rooms on the ground-floor (8, 128). Ду ё се бор тугмачаи зангро пахш карда, мо ба ҳучраҳои ошёнаи якум қадам задем.
Дар ин мисол «having rung» шакли перфектии Participle I аст ва ба вазифаи синтаксисии ҳоли замон омадааст. Ба забони точикй он тавассути сифати феълии қаблй тарчума шудааст, ки он ҳам ба вазифаи синтаксисии ҳол истифода гардидааст: «пахш карда».
164
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
Дар вазифаи синтаксисии ҳол шакли гайриперфектии participle I ва муодили тоҷикии он низ омада метавонад: Not being able to go to the church that day, we were compelled to decline these kindnesses (8, 30). Он рӯз мо ба калисо рафта натавониста, маҷбур шудем, ки он меҳрубониро рад кунем.
Дар ҳар ду забон таркиби сифати феълии «not beeng able to go» ва «рафта натавониста» ба вазифаи синтаксисии ҳоли сабаб омадаанд.
Дар ҳар ду забон сифатҳои феълии таҳти назар ба таркибҳои аналитикӣ дохил шуда, аз ҳама бештар вазифаи синтаксисии хабарро иҷро мекунанд. Алалхусус, сифати феълии якуми забони англисӣ барои сохтани шаклҳои замонию намудии давомдори феъл хизмат мекунад. Мисол:
1. They are singing and dancing and drinking because they think Swarts and miss Richards will be married (P. Abrahams, 273). Онҳо суруда истодаанд, рақсида истодаанд ва нӯшида истодаанд, зеро онҳо гумон мекунанд, ки Шварте ва Хонум Ричардс издивоҷ, хоҳанд кард.
2. She was not being treated with the respect she was used to (9, 297). = Бо ӯ бо он эҳтироме, ки ба он одат кардааст, муносибат накарда истода буданд.
Дар мисоли аввал хабар чида (are singing and dancing and drinking) шуда омадааст ва чунин хабар аз феъли ёвари “to be” дар шакли тасрифӣ «аге» ва Participle I-и се феъли комилмаъно «sing, dance, drink» ташаккул ёфтааст. Дар ин ҷумла Participle I ва феъли ёвар барои ифодаи маънои грамматикии замони ҳозираи намуди давомдор хизмат мекунанд.
Дар тарҷумаи тоҷикии ин ҷумла низ се сифати феълии қаблият ба назар мерасад: суруда, рақсида, нӯшида. Онҳо ҳамроҳи шакли тасрифии феъли ёвари «истодан» (истодаанд) омадаанд. Ҳамоиши ин феълҳо барои ифодаи замони ҳозираи давомдори забони тоҷикӣ (муайян) хизмат мекунад (1, 303) ва ин таркиб ба вазифаи синтаксисии хабари чида омадаанд. Чунон ки аён мегардад, дар ҳар ду забон мувофиқати комили сохторӣ ва семантики ба назар мерасад. Фарқ, танҳо дар он аст, ки дар забони англисӣ феъли ёвар дар аввал, вале дар забони тоҷикӣ он дар ҷои дуюм омадааст.
Дар мисоли дуюм бошад, таркиби аналитикии «was not being treated» аз ду феъли ёвар (was, being), ҳиссачаи «not» ва шакли Participle II феъли комилмаъно (treat) ташаккул ёфтааст. Ҷузъи «was» ҳамроҳи феъли ёварӣ «Ье» дар шакли Participle I (being) ба давомнокии амал дар замони гузашта далолат мекунад. Феъли комилмаънои «treat» дар шакли Participle II (treated) ҳамроҳи «being» шакли мафъул сохтааст. Ҳиссачаи «not» бошад, инкорро мефаҳмонад. Дар маҷмӯъ ин чор вожа (was not being treated) хабари соддаи феълиро ташкил мекунанд.
Дар тарҷумаи точикии мисоли дуюм низ хабар чортаркиба аст: муносибат накарда истода буданд. Таркиби «муносибат накарда» феъли таркибии номӣ аст ва он дар шакли сифати феълии қаблӣ омада, як мафҳумро ифода мекунад. Феъли «истода» ёвар маҳсуб мешавад ва дар шакли сифати феълии қаблӣ истифода шуда, барои сохтани шакли замони гузаштаи дури давомдор ё муайян (1, 301) хизмат мекунад. Феъли охирин «буданд» чун шакли тасрифии феъли ёвари «будан» барои ифодаи маънои грамматикии замони гузаштаи дур истифода шудааст. Дар забони точикӣ низ ин таркиби чораъзогӣ вазифаи синтаксисии хабари соддаи феълиро адо менамояд.
Participle I забони англисӣ дар бунёди шаклҳои замонии перфекти давомдор низ иштирок мекунад: «Why, where have you been? I have been waiting for you all day» (8, 214). - «Наход, ту дар кучо будӣ? Ман тамоми рӯз шуморо интизорӣ кашидам».
Дар ин мисол Participle I «waiting» ҳамроҳи ду феъли ёвар (have, been) таркиби аналитикӣ сохтааст, ки дар он «have» вазифаи перфектсозӣ дорад ва «been» ҳамроҳи пасванди «-ing» (waiting) барои ифодаи давомнокии амал хизмат мекунад. Ин се феъл (have, been, waiting) вазифаи синтаксисии хабари соддаи феълиро ичро менамоянд.
Дар тарчумаи точикии ин мисол «интизорӣ кашидам» низ феъл-хабар маҳсуб мешавад. Дар ин таркиб як феъли таркибии номӣ мавчуд аст, ки он низ хабари соддаи феълиро ташкил менамояд. Вале дар забони точикӣ сифати феълӣ истифода нашудааст.
Дар забони англисӣ Participle I метавонад ба таркиби пуркунанда ё мубтадои мураккаб дохил шавад.: She...listened to the wind blowing and the rain falling (8, 118). - Вай ба вазидани шамол ва бориши борон таваччӯҳ, кард.
Дар ин мисол «the wind blowing» ва «the rain falling» созмони «Accusative with the participle»-po (3, 286) ташкил намудаанд. Дар ин созмонҳо «the wind» ва «the rain» ба вазифаи пуркунанда омадаанд. Participle I бошад (blowing, falling) ба амали «шамол» ва «борон» далолат мекунанд, вале онҳо хабар нестанд. Онҳо дар якчоягӣ бо wind ва rain пуркунандаи мураккабро ташкил мекунанд.
Дар забони точикӣ бошад, ин созмонҳо тавассути ибораҳои «бориши борон» ва «вазидани шамол» тарчума шудаанд ва онҳоро метавон пуркунандаи бавосита ҳисобид. Фарқи байни ду
165
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 3(44) 2015
забон дар он аст, ки дар забони тоҷикӣ, бар хилофи забони англисй, сифати феълй истифода нашудааст.
Дар мисоли зерин Participle I таркиби «Nominative with the participle»-po (3, 288) месозад ва вазифаи синтаксисии мубтадои мураккабро иҷро мекунад: At that moment the carriage was heard rolling up the gravel-walk (9, 189). - Дар ҳамин дам ба гӯшамон расид, ки фойтун бо роҳрави сангин ҳаракат мекард.
Дар ин мисол «the carriage» мубтадо аст ва Participle I (rolling) ба амали он (фойтун) далолат мекунад, вале он хабар нест. Дар чунин ҳолат «the carriage» ва «rolling» чун як аъзои ҷумла (мубтадои мураккаб) таҳлил карда мешавад.
Дар забони тоҷикӣ «фойтун» мубтадо аст, вале муодили Participle I (rolling) вожаи «ҳаракат мекард» буда, вазифаи синтаксисии хабарро адо мекунад. Аз ин бармеояд, ки Participle I метавонад бо шакли тасрифии феъли забони тоҷикӣ тарҷума шавад.
Бояд зикр кард, ки яке аз муодилони тоҷикии Participle I-и англисй сифати феълии қаблӣ ба таркибҳои мухталифи аналитики дохил шуда, вазифаи синтаксисии як қисми хабарро ба душ мегирад:
Мулло Ӯроқана ба пояи зина расида буд (5, 243). - The preacher Uroquana had reached the foot of the steps.
Дар ин мисол «расида» сифати феълии қаблӣ аст ва ҳамроҳи феъли ёвари «будан» дар шакли тасрифй (буд) замони гузаштаи дур сохтааст ва дар якҷоягӣ онҳо хабари соддаи феълиро ташкил мекунанд.
Дар тарҷумаи англисии ин ҷумла низ ду феъл (had - феъли ёвар ва reached - шакли Participle II) омадааст, ки онҳо замони гузаштаи перфект сохтаанд ва вазифаи синтаксисии хабари соддаи феълиро адо менамоянд.
Сифати феълии қобилият метавонад ба таркиби аналитикии пассив дохил шуда, ҳамроҳи феъли ёвари «шудан» шакли мафъули феълро бунёд созад, ки он таркиб вазифаи хабари ҷумларо адо менамояд. Онҳо ... пагоҳӣ аз самолёт партофта шуда буданд (4, 201). - They have been thrown from a plane in the morning.
Дар ин ҷумла ду сифати феълии қаблӣ (партофта, шуда) мавчуд аст, ки яке (партофта) ба сифати феъли комилмаъно, вале дигаре (шуда) чун феъли ёвар адои хизмат мекунад. Ин феъли ёвар барои сохтани шакли мафъули феъли «партофтан» истифода шудааст. Феъли ёвари дигар (буданд) замони гузаштаи дур бунёд намудааст. Он се феъл дар якчоягӣ хабари соддаи феълиро ташкил менамоянд.
Дар тарчумаи англисии ин мисол низ се феъл (had, been, thrown) мавчуд аст. Феъли «have» ёвар буда, барои сохтани шакли Present Perfect хизмат мекунад. Феъли ёвари «been» шакли мафъул месозад. Феъли «thrown» комилмаъно буда, мисли забони точикӣ дар шакли сифати феълӣ омадааст. Он се феъл дар якчоягӣ вазифаи синтаксисии хабари соддаи феълиро адо менамоянд.
Ҳамин тавр, сифати феълии якуми забони англисӣ ва муодилҳои точикии он (сифати феълии ҳамзамонӣ ва қаблият) дар чумла метавонанд вазифаҳои зерини синтаксисиро ичро кунанд: 1) муайянкунанда, 2) ҳол, 3) хабар, 4) пуркунандаи мураккаб (танҳо дар забони англисӣ), 5) мубтадои мураккаб (танҳо дар забони англисӣ).
Дар вазифаи синтаксисии хабар сифати феълии ҳар ду забон ба таркибҳои аналитики дохил шуда, ҳамроҳи феълҳои ёвар истифода мешаванд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Забони адабии ҳозираи точик: қисми 1. Душанбе: Ирфон, 1973. - 451с.
2. Усмонов, К. Видо-временная характеристика причастий в английском и таджикском языках / Р. Ибрагимова, К.Усмонов.// «Номаи донишгоҳ»-и Донишгоҳи давлатии Хучанд ба номи академик Б.Ғафуров. Силсилаи илмҳои чомеашиносӣ, - 2006. - №2 - С.87-94.
3. Ganshina, M.A., English grammar / N.M.Vasilevskaya, M.A. Ganchina.- М., 1964. - 549р.
Сарчашмаҳои маводи амалй
4. Ниёзӣ, Ф. Ҳар беша гумон мабар, ки холист / Ф.Ниёзӣ. - Душанбе: Ирфон, 1975.- 365 с.
5. Мухадммадиев, Ф. Куллиёт / Ф. Мухаммадиев.- Душанбе: Адиб, 1990. - 444 с. - Ҷ. II.
6. Ҷалил, Р. Асарҳои мунтахаб / Р.Ҷалил.- Душанбе: Адиб, 1988. - 466 с. - Ҷ. II.
7. Abrahams, P. The Path of Thunder / P. Abrahams. - М., 1971. - 336 р.
8. Dickens Ch. American Notes / Ch. Dickens. - М., 1950. -256p.
9. Waugh, E. Prose. Memoirs. Essays / E. Waugh. - М., 1980. - 446 p.
REFERENCES:
1. Up to date Modern English part 1. Dushanbe: Irfon, 1973. - 451с.
166
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
2. Usmonov, K Aspectual and temporal characteristics of participle in English and Tajik Languages. / R.Ibragimova, K. Usmanov// “Scientific notes” Khujand State Univesity named after academician B.G.Gafurov. Series of Humanities Sciencees. - 2006. - №2. - С.87-94.
3. Ganshina,M.A. Englishgrammar / N.M.Vasilevskaya, M.A. Ganchina.- М., 1964. - 549р.
Illustrative references
4. Niyozi, F. Har besha gumon mabar ki holis/ F. Niyozi.- Dushanbe: Irfon, 1975. - 365 p
5. Muhammadiev, F , Kulliyot/ F. Muhammadiev. - Dushanbe: Adib, 1990. - 444 p. - V. II .
6. Jalil, R Asarhoi muntahab / R. Jalil.- Dushanbe: Adib, 1988. - 466 p. - V. II .
7. Abrahams, P. The Path of Thunder / P. Abrahams. - М., 1971. - 336 p.
8. Dickens, Ch. American Notes / Ch. Dickens. - М., 1950. - 256 p.
9. Waugh, E. Prose. Memoirs. Essays / E. Waugh. - М., 1980. - 446 p.
Синтаксические функции некоторых вербалий в английском и таджикском языках
Ключевые слова: причастия I и II, причастие предшествования, причастие
одновременности, определение, обстоятельство, компонент сказуемого.
В статье даётся сопоставительный анализ синтаксических функций английского причастия I и его таджикских эквивалентов - причастие одновременности и причастие предшествования.
Выявлено, что причастия I может выступать в пяти синтаксических функциях: определение, обстоятельство, компонент сказуемого, сложное дополнение, сложное подлежащее. Данное причастие в двух формах (перфектная и неперфектная) соответствует двум причастиям таджикского языка: причастие одновременности, причастие
предшествования.
В отличие от английского причастия I эти два причастия таджикского языка могут выполнять в предложении только три синтаксические функции: определение,
обстоятельство, компонент сказуемого. Они не могут выступать в синтаксических функциях сложного дополнения и сложного подлежащего, так как в таджикском языке отсутствуют так называемые «Objective with the participle construction» и «Subjective with the participle construction».
Syntactical functions of some verbal’s in English and Tajik
Keywords: Participles I and II, participle of priority, participle of simultaneousness, attribute, adverbial modifiers, a component of the predicate.
The article is devoted to the constructive study of syntactical functions of participle I in English and its equivalents in Tajik - participle of priority, participle of simultaneousness.
It is proved that participle I can fulfill the following 5 syntactical functions: attribute, adverbial modifiers, a component of the predicate, complex object, complex subject. Participle I correspond to: the two above mentioned Tajik participles.
In comparison with the English participle those two Tajik participles can fulfill only three syntactical functions in the sentence: attribute, adverbial modifiers, a component of the predicate.
The Tajik participle can not function as a complex object or a complex subject, as the so called objective with the participle and subjective with the participle constructions do not exist in modern Tajik.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Иброҳимова Рано Абдушукуровна, дотсенти кафедраи тарчума ва грамматикаи забони англисии факултети забонҳои хоричии Донишгоҳи давлатии Хучанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Точикистон, ш.Хучанд), E-mail: rano1977@list.ru Сведения об авторе:
Ибрагимова Рано Абдушукуровна, доцент кафедры перевода и грамматики английского языка факультета иностранных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: rano1977@list.ru Information about the author:
Ibragimova Rano Abdushukurovna, Assoсiаtе Professor of the translation and grammar Department of the faculty of foreign languages, Khujand State University named after academician B.G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: rano1977@list.ru
167
