CC BY
54
УДК 4И (Англ) Р.Р. УСМОНОВА
ББК 81.2 (Англ)
ШАКЛХОИ АНАЛИТИКИИ ФЕЪЛ ДАР СИСТЕМАИ КАТЕГОРИЯИ ЗАМОНУ ХУДУД ДАР ЗАБОНХ,ОИ АНГЛИСЙ ВА ТО^ИКЙ
Дар китобхои грамматикаи забони точикй истилохи «шакли аналитикй» умуман истифода намешавад, бо вучуди он ки забони точикй ба катори забонхои навъи аналитикй дохил мегардад. Танхо дар рисолахои НДамроалиев (10), П.Чдмшедов (3) ва Б.Сиёев (6) ин истилохро дучор меоем, вале дар ин сарчашмахо дар хусуси маънои хар як чузъи шакли аналитикии феъл маълумот дода нашудааст.
Дар грамматикахои забони англисй доир ба мафхуми «шакли аналитикй» маълумоти пурарзиш дода мешавад. Алалхусус, дар китоби англисшиноси маъруфи шуравй А.И. Смирнитский шакли аналитикии феъл хеле хуб шарх ёфтааст. Инчунин, доир ба ин ходисаи грамматикй дар китоби дарсии «Грамматика английского языка»-и Л.С. Бархударов ва Д.А. Штелинг (2), инчунин дар дастури таълимии Л.С. Бархударов «Очерки по морфологии современного английского языка» (1) маълумоти лозима дода шудааст. Вале муаллифони мазкур доир ба ин ходисаи грамматикй фикрхои пурарзиши назарй додаанду амикан шаклхои анлитикии феъли забони англисиро аз руи маънохои чузъхояшон тахлилу таъбир накардаанд.
Аз ин ру, зарур донистем, ки маколаи мазкурро ба тахлили шаклхои аналитикии феъли забонхои англисй ва точикй дар низоми категорияи худудию замонии феъли ин ду забон тахассус дихем.
Мо зери мафхуми «категорияи худуд» тарики ичрошавии амалро мефахмем, ки онро дар сарчашмахои забоншиносии точик категорияи намуд мегуянд. Истилохи «категорияи намуд» мохияти масъалаи тарзи ичрошавии амалро акс намекунонад, аз ин ру мо барои шархи ин муаммо истилохи «категорияи худуд» - ро, ки К.Усмонов тавсия кардааст, добили кабул мешуморем (9, 105).
Тахти мафхуми «шакли аналитикй» ба хамоии камаш ду ё зиёда чузъхои маънодорро бояд фахмид, ки яке аз ин чузъхо дорои маънои комили лугавй буда, чузъи дигараш вожаи ёвар мебошад, ки он аз маънои лугавй фориг буда, алохида навишта мешавад ва чун морфема вазифаи грамматикиро ба ухда мегирад. Ч,узъи маънодор метавонад морфемаи флективй ^абул кунад, ки он чузъи сеюми шакли аналитикй махсуб меёбад. Мисол: I shall come soon. Дар ин чумла «shall come» шакли аналитикй мебошад. «Come» чузъи маънодор ва «shall» калимаи ёвар аст, ки маънои лугавии худ «бояд»-ро аз даст дода, ба сифати нишондихандаи замони ояндаи феъл адои хизмат мекунад. Дар мисоли I have lived there for five years вожаи «live» чузъи асосй мебошад, вожаи «have» бошад маънои лугавии худ «доштан»-ро аз даст дода, вазифаи грамматикй касб кардааст.Он хамрохи марфемаи флективии «ed», ки ба чузъи асосй замима гардидааст ба амали анчомпазируфта далолат мекунад. Мисолхои точикй: У аллакай омада буд. Мо ба театр рафта истодаем.
Дар мисоли аввал таркиби «омада буд» шакли аналитикй мебшад. Он аз чузъи маънодори «омада» ва феъли ёвари «буд», ки маънои лугавии худро аз даст додааст иборат аст. «Буд» вазифаи грамматикиро ба ухда гирифтааст. Он ба амали гузаштаи каблй далолат мекунад. Вакте, ки онхо омада буданд мегуем «буд» як морфемаи флективии «анд»- ро кабул мекунад, ки он нишондихандаи маънои грамматикии шахси сеюми чамъи феъл мебошад. Дар таркиби граммемаи «омада» низ ду морфемаи флективй мавчуд аст: 1) «д», ки нишондихандаи замони гузаштаи феъл аст 2) «а» - ифодакунандаи сифати феълии каблият номида мешавад (8,82). Аз тахлили ин мисол бармеояд, ки шакли аналитикии зикршуда аз чор чузъи маънодор иборат аст.
Дар мисоли дуюм бошад «рафта истодаем» шакли аналитикиест, ки аз чузъи асосй (рафта) ва феъли ёвари «истодан», ки дар шакли тасрифй омадааст таркиб ёфтааст. Дар ин таркиб феъли «истодан» маънои лугавии худро аз даст дода, хамрохи морфемаи «а» барои ифодаи давомнокии амали «рафтан» адои хизмат мекунад. Ин шакли аналитикй аз шаш чузъи маънодор иборат аст 1) «рав» - асоси замони хозираи феъл; 2) «т» - нишондихандаи асоси замони гузаштаи феъл; 3) «а» - нишондихандаи сифати феълии каблият; 4) «ист» - асоси замои хозираи феъл 5) «од» - созандаи асоси замони гузаштаи феъл; 6) «ем» -нишондихандаи шахси якуми чамъи феъл. Дар поён шаклхои аналитикии феълхои забони
англисй ва точикй, ки барои ифодаи худуду замони феъл хизмат мекунанд тахлилу баррасй карда мешаванд.
Дар забонх,ои англисй ва точикй феъл дар замони х,озира яктогй шакли аналитикй дорад. Дар забони англисй ин шакл аз феъли ёвари «to be» ва сифати феълии I сохта мешавад. Феъли «to be» тасрифшаванда буда, граммемах,ои зерин дорад: am, is, are. Ин граммемах,о пеш аз феъли асосй чойгир мешаванд: On the staircase the Italian servants are waiting now (16, 54). Х,оло хизматгорони италиявй дар болои зина интизор шуда истодаанд. Дар ин мисоли англисй «are waiting» шакли аналитикист. Феъли ёвари «are» маънох,ои зерини грамматикй дорад: он ба замони х,озира, шахси чамъ далолат мекунад. Морфемаи «-ing» , ки ба асоси феъли маънодор илова шуда, Participle I месозад, хамрохи граммемаи «are» ба давомнокии амали «wait» (интизор шудан) далолат мекунад. Дар тарчумаи точикй «are» тавассути шакли тасрифии феъли «истодан» (истодаанд) ифода карда шудааст. Бояд зикр кард, ки феъли ёвари «are» на танхо муодили феъли «истодан» мебошад, он хамзамон чун нишондихандаи шумораи чамъи феъли асосй хизмат мекунад. Аз ин ру ин феъли ёвар инчунин муодили пасвандхои феълии -ем, -ед, -анд мебошад: we are waiting - мо интизор шуда истодаем, you are waiting - шумо интизор шуда истодаед, they are waiting - онхо интизор шуда истодаанд. Аз ин мисолхо бармеояд, ки «are» хам вазифаи феъли ёвар ва хам нишондихандаи шахсу шумораи феъли асосй мебошад. Дар забони точикй яке аз ин вазифахоро шакли сифати феълии ;аблияти феъли ёвари «истодан» (истода) ва вазифаи дигари онро пасвандхои шумораи чамъ (-ем, -ед, -анд) ичро мекунанд. Шаклхои феълии «истодаем», «истодаед», «истодаанд» низ чун «are» дорои якчанд вазифахо мебошанд. Онхо ба замони х,озира далолат мекунанд, шахсу шумораи феъли асосиро ифода менамоянд, инчунин давомнокии амали бо феъли асосй ифода шударо зикр менамоянд.
Дар забони точикй низ хдмоиши шаклх,ои тасрифии феъли «истодан» ва сифати феълии каблияти феъли дигар шакли аналитикиро ташкил менамояд. Чунон ки зикр шуд, шакли феълии «итодаанд» се маънохои грамматикй дорад.
Аз гуфтахои болой бармеояд, ки «to be + сифати феълии I - и забони англисй» ва «сифати феълии каблият + шакли тасрифии феъли ёвари «истодан» муодилх,ои комиланд. Фарк танх,о дар он аст, ки феъли «to be» шакли супплетивй дорад, вале феъли ёвари «истодан» тасрифи синтетикиро молик аст. Тафовути дигар он аст, ки дар забони англисй аввал феъли ёвар меояд, дар забони точикй феъли ёвар баъди феъли асосй чойгир мешавад.
Мана, ду мисоли дигар барои граммемахои «am» ва «is» ва тарчумахои точикии онхо: I am taking special courses in English (16, 87) - Ман аз забони англисй саба;хои махсус гирифта истодаам. Snow is still falling (16, 104) - Холо хам барф борида истодааст.
Бар хилофи граммемаи «are» шаклхои супплетивии «am» ва «is» нишондихандаи шумораи танхои феъли асосй мебошанд. «Am» ба шахси якуми танхо ва «is» ба шахси сеюми танхо далолат мекунад. Чунон ки зикраш рафт «am», «is», «are» + Participle I -и феъли асосии забони англисй ва шакли сифати феълии ;аблият + шаклхои тасрифии феъли ёвари «истодан» -и забони точикй амали давомдорро ифода мекунанд. Ин шаклхо ба шаклхои синтетикии навъи «I (we,you, they) write» ва «he writesyy-и забони англисй ва «ман менависам», «ту менависй», «вай менависад», «мо менависем», «шумо менависед», «онхо менависанд» му;обил гузошта мешаванд. Му;обилгузории шаклхои аналитикй ва синтетикии феълхои забонхои му;оисашаванда категорияи грамматикии худуди феълро ба миён меоварад. Шаклхои аналитикии ин ду забон нишондихандаи давомнокии амал мебошанд, вале шаклхои синтетикии ин забонхо ба амали гайридавомдор далолат мекунанд, харчанд, ки аз лихози маънохои замонй онхо хамвазифаанд, яъне ба замони хозира мутаалли; будани амалро зикр менамоянд.
Дар замони гузашта феъли забони англисй як шакли аналитикй дорад, ки он аз хдмон феъли «to be» дар шакли замони гузашта ва сифати феълии якум таркиб меёбад. Мисол: A dim white mist was hovering pine trees (20, 21). Тумани ширфом байни булутх,о мехазид (11,21). Дар ин мисоли англисй «was hovering» шакли аналитикй аст. Он аз шакли замони гузаштаи феъли «to be», ки ба рох,и супплетивй тасриф шудааст ва аз феъли асосии «hover» дар шакли Participle I таркиб ёфтааст. Феъли ёвари «was» маъно^ои грамматикии зеринро зох,ир мекунад: замони гузашта, шахси сеюми танх,о, хдмрохд морфемаи «-ing» амали давомнокро нишон медихдд. Ба забони точикй ин шакл тавассути феъли «мехазид» баргардонида шудааст, ки он шакли синтетикй мебошад. Аз ин бармеояд, ки дар замони гузашта шакли аналитикии забони англисй ба шакли синтетикии забони точикй мувофикат мекунад. Ин шакли синтетикии забони точикй аз се чузъи маънодор иборат аст: 1) пешванди «ме -» , ки ё
ба давомнокии амал, ё ба амали такрорй далолат мекунад; 2) «хазид», ки он асоси замони гузаштаи феъл аст ва амали анчоёфтаро ифода мекунад. 3) морфемаи сифрй, ки он ба шахси сеюми тан^о далолат менамояд.
Шакли «was hovering» маънои худуди давомдорро ифода карда, ба шакли синтетикии «hovered» мукобил гузошта мешавад, ки он амали гайридавомдорро ифода менамояд. Шакли «мехазид» низ ба замони гузашта ва амали давомдор далолат менамояд. Аз руи маънои худудии худ «мехазид» ба шакли «хазид» мукобил гузошта мешавад. «Хазид» амали анчомёфтаро ифода мекунад, вале шакли «мехазид» ифодакунандаи маънои давомнокии амал аст. Бояд зикр кард, ки шаклхои навъи «мехазид» тахти таъсири мухити синтаксисии худ метавонад инчунин амали такрорй ё одатиро ифода кунад. Мисол: У бо зан ва писари ягонааш Давлатшох зиндагии факиронае мегузаронд (15, 22) (амали одатй ё мукаррарй). Алй бинни Маъмун низ марди илмдуст буда, хафтае як маротиба дар боргохи худ бо олимон мачлиси мунозираи илмй барпо мекард (амали такроршуда) (14, 77)
Дар забони гуфтугуии халки точик шакли навъи «хазида меистод» низ шакли аналитикист, ки аз феъли ёвари «истодан» дар шакли тасрифй ва сифати феълии каблияти феъли маънодор таркиб ёфтааст. Фарк танхо дар он аст, ки феъли «to be» шакли супплетивй дорад, вале феъли «истодан» шакли синтетикиро кабул кардааст. Гузашта аз ин, феъли «to be» мавкеи препозитивй, вале «истодан» мавкеи постпозитивй дорад. Фарки дигар боз он аст, ки «меистад» аз се вохиди маънодор иборат аст: «ме-» - префикс, «ист»-асоси замони хозираи феъл, «ад» нишодихандаи шахси сеюми танхо. Мутаассифона дар сарчашмахои грамматикии забони точикй шакли зикршудаи феъл шарх дода нашудааст, хол он ки дар адабиёти бадеии муаллифони точик чунин феълхо васеъ истифода шудаанд.
Дар забони англисй барои ифодаи амале, ки ба замони оянда мутааллик аст ду шакли аналитикии феъл истифода мешавад. Ин шаклхо омонимхои худро доранд. Мукоиса кунед: You shall not run away before you answer (19,108) - Шумо то чавоб додан на бояд гурехта равед. Some people will object to aneone (19, 118). Баъзе одамон мехоханд ба хар кас мухолифат кунанд.
Дар ин ду мисол феълхои «shall» ва «will» маънои феълхои модалии «боистан» ва «хостан» - ро зохир мекунанд. Бинобар он, «shall not run» ва «will object» шаклхои аналитикй махсуб намешаванд. Аз шакли аналитикй набудани онхо тарчумаи точикии ин мисолхо низ шаходат медихад, яъне «shall» маънои «бояд» ва «will» маънои «хостан»-ро ифода кардаанд.
Дар ду мисоли зерин хамоиши феълхои «shall» ва «will» ва асоси масдари феъли маънодор шакли аналитикй сохтаанд: I shall probably come back to Pisa, for some time at least (20, 30). -Боз ба Пиза хеч набошад, ба муддати кутохе бармегардам (11, 31). I think he will try to get him hanged (20, 251). Ба фикрам, у кушиш мекунад, ки уро ба дор кашад (11, 248).
Дар мисоли якум «shall come» шакли аналитикй аст, ки дар он феъли «shall» чун
воситаи шаклсоз хизмат мекунад ва ба мансубияти амал ба замони оянда далолат менамояд. Он маънои лугавии «бояд» - ро пурра аз даст додааст ва аз ин ру онро наметавон феъли модалй шуморид. Ба забони точикй «shall» ва ««come» бо як калима «бармегардам» тарчума карда шудааст, ки он шакли синтетикй мебошад. Дар мисоли дуюм «will» низ феъли ёвар аст ва барои ифодаи маънои замони оянда хизмат мекунад. Он маънои «хостан»-ро пурра аз даст додааст ва аз ин ру шакли аналитикй бунёд кардааст. Ба забони точикй тавасcути феъли модалии «хостан» тарчума нашудааст. Хдмоиши «will» ва «try» ба забони точикй тавассути шакли синтетикии феъл тарчума шудааст: will try - кушиш мекунад (мекушад).
Сабаби бо шакли синтетикй тарчума шудани шакли аналитикии забони англисй дар он аст, ки дар забони точикй шакли махсуси замони оянда мавчуд нест ва аз ин ру шаклхои навъи «бармегардем», «мекушад» - ро шакли замони хозира-оянда меноманд ( 5, 264). Ба ин акида розй шудан амрест махол, зеро А.И.Смирнитский гуфтааст «... шаклхои категориалие, ки ба як категорияи грамматикй дохил мешаванд хамеша хамдигарро истисно мекунанд, бо ибораи дигар, ягон шакли грамматикй дар таркиби як категорияи грамматикй наметавонад дар як вакт ба шаклхои категориалии гуногун мутааллик бошад» (6, 8-9). Аз ин гуфтахои профессор А.И.Смирнитский бармеояд, ки шакли замони хозира (алалхусус «бармегардам», «мекушам») наметавонад харгиз шакли замони оянда шуморида шавад, зеро дар як шакл наметавонад ду маънои ба хам таззод махфуз бошад. Бинобар он истилохи «замони хозира -оянда» - ро макбул шуморидан мумкин нест.
Дар китобхои грамматикаи забони точикй шаклхои навъи «хохам гирифт», «хохад гуфт» ва гайрахоро шакли замони ояндаи дур ё китобатй меноманд (4, 309), ки ин бахснок аст, зеро эроншиносон Аббас Кули Бакиханов, Н.Березен, К.Г.Залиман, Хумоюн Фаррух ба дуруст
будани ин ну;таи назар ба шубха омадаанд. Онхо бар чунин а;идаанд, ки : «....дар тамоми грамматикахои забони форсй, ки дар онх,о баъзе хусусиятхои таърихи забонхои форсу точик аз асри IX-X то асри XX як андоза инъикос ёфтааст, ин чихати таъбирхои номбаршуда (хохад хонд ва хост хондан// хост хонд.-Р.У) мавриди бахс карор нагаштааст» (6, 73). Инро ба назар гирифта Б.Сиёев кушидааст, ки дар аник кардани ин ду таркиб хамчун шакли грамматикй ва таъбири лексиконидашуда кадами аввалин гузорад. У дар хусуси ба замони оянда мутааллик будани шаклхои «хохад хондан/хохад хонд» шубха карда, менависад, ки дар сарчашмахои тахлилкардааш шаклхои мазкур гохо тобиши гайрихабариро низ ифода мекунанд ва мефахмонанд, ки вукуи амал ба ягон шарте вобаста аст» (6, 73).
Дар забони умумихалкй кариб истифода нашудани шаклхои навъи «хохам рафт» ва амали вокеиро ифода накардани онро ба инобат гирифта К.Усмонов менависад «... ин шаклро ба парадигмаи категорияи замон дохил кардан хилофи мантик аст, зеро:он амали вокеиро ифода намекунад, чунки ба ичро расидани он амал маълум нест. Бинобар он ба гуфтори «Ту пагох китоб хох,й хонд» саволи «Ту пагох китоб хохд хонд-ми?» гузоштан мумкин нест. Чунин саволро ба гуфтори «У дина китоб хондагист» низ гузоштан хилофи мантик аст, зеро шакли навъи «хохдм хонд» воситаест барои ифода намудани маънои сигаи шартй-хохдшмандии забони точикй. Аз ин хусус феъли «хохдм» низ хуб гувох,й медихдд. Аз ин ру мо фарзияе пешниход мекунем, ки «хохам рафт»-ро ба парадииииигмаи сигаи шартй-хохишмандй фарогири чунин шаклхо шуморида шавад:
1. Мехондам (агар мехондам, медонистам)-шакли замони гузаштаи ин сига;
2. Хонда бошам ё хондагй мебудам (агар хонда бошам, чавоб медодам)-шакли замони гузаштаи дури ин сига;
3. Хонам (агар хонам, мефахмам)-шакли аорист чун ифодакунандаи маънои замони хозраи ин сига;
4. Хохам хонд (агар имконият шавад, хохам хонд)-шакли замони ояндаи сигаи шартй хохишмандй». (8, 118).
Ба назари мо низ «хохам рафт» шакли аналитикй нест, ки аз он боз як иддао далолат менамояд. Дар ситемаи шаклхои аналитикии феъли забони точикй феъли ёридиханда баъди феъли асосй чойгир мешавад. Дар таркиби "хохад хонд" бошад феъли «хостан» пеш аз феъли асосй мавкеъ мегирад. Мукоиса кунед: 1) Дилам аз ангишт бехузур шуда истодааст (15, 111). 2) Ба хавлии холаам рафта будам (15, 143). 3) Сипас, мисли он ки хакикатро кашф карда бошад, фурсате хомуш монд (13, 33). 4) Он газал махз барои ин оханг офарида шудааст (15, 50). 5) Агар дуздии дуздеро ба субут расонида натавонед, ба холатон маймунхо хоханд хандид (12, 206). 6) Х,очихо пасфардо ба ин чо омада, се шабу се руз бо тоату ибодат машгул хоханд шуд (12, 207).
Мебинем, ки дар чор мисоли аввал феълхои ёвари «истодааст», «будам», «бошад» ва «шудааст» баъд аз сифаи феълии феъли асосй чойгир шудаанд. Вале дар мисоли панчум «хоханд» пеш аз феъли асосй (хандид) мавкеъ гирифтааст. Гузашта аз ин кулли феълхои ёвар хамрохи сифати феълии каблият истифода мешаванд. Бар хилофи дигар феълхои ёвар феъли «хостан» хамрохи масдари нокис меояд. Дар мисоли шашум феъли «хоханд» на пеш аз феъли асосй (машгул шудан), балки дар мобайни он чойгир шудааст, хол он ки ягон феъли ёвари забони точикй феъли таркибии номиро «шикаста» миёнхалак намешавад. Гузашта аз ин, аз контекст бармеояд, ки «машгул хоханд шуд» на амали замони оянда, балки амали одатиро ифода мекунад ва он тобиши модалй зохир менамояд. Ин иддао аз он шаходат медихад, ки ба системаи категорияи замон дохил кардани таркиби «хохад рафт» шубхаовар аст. Бинобар он мо чун К.Усмонов наметавонем чунин шаклро муодили шакли замони ояндаи феъли забони англисй шуморем. Маънои замони оянда дар забони точикй, чунон ки К.Усмонов дуруст пай бурдааст, тавассути воситахои лугавй ва синтаксисй ифода меёбад. Алалхусус, зарфхои замони навъи «пагох», таркибхои пешояндии навъи «баъди як хафта», контекст, лахзаи гуфтор ва гайрахо аз мансубияти амали зикршуда ба замони оянда дарак медиханд (8,118-119).
Аз муодили «shall/will+ Infinitive» набудани «хохам рафт» инчунин мушохидахои мо шаходат медиханд. Мо китоби E.Voynich «The gadfly» -ро дар тарчумаи точикиаш «Гурмагас» мутолиа карда, шакли грамматикии навъи «хохам рафт»-ро хашт бор дучор омадем, хол он ки Э.Войнич дар ин асар даххо шаклхои нвъи «shall/will+Infinitive»-ро истифода бурдааст. Мисол: «Then you will come to me next month?» (20, 45).-Ин тавр бошад, шумо мохи оянда барои истигвор назди ман хозир мешавед (11, 43). «Listen,Cario. I will leave it in your hands. You need give me no reason; only say to me, «stay», and I will give up this journey. There will be no injury to anyone, and I shall feel you suffer if I have you beside me» (20, 40).-Гуш
кун, азизам, ман хукмро ба дасти ту медихам. Вачху эзохи ту ба ман даркор нест. Факат як дахон «наравед» гуй ман намеравам. Аз ин хеч кас зарар намекашад; Имонам комил, ки ту дар хузури ман ба амну амон хохй буд. (11, 41). Аз панч чумлае, ки дар он «shall/will+Infinitive» омадааст, чортояш тавассути шакли замони хозираи феъли забони точикй тарчума шудааст. Танхо яктояш (shall feel sufer) тавассути феъли «хостан+масдари нокис» (ба амну амон хохй буд) тарчума шудааст, ки он хам бо гунаи англисияш мутаносиб нест, зеро дар матни асил «I shall feel sufer» омадааст, вале дар тарчума он холат (ба амну амон будан) ба шахси сеюм нисбат дода шудааст, на ба шахси якум (I). Гузашта аз ин «амон хохй буд» бештар маънои орзую хохишро ифода мекунад, яъне тобиши маънои модалиро дорост.
Дар забони англисй барои ифодаи маънои замони оянда боз як шакли аналитикии феъл истифода мешавад, ки он аз ду феъли ёвар ва як феъли асосй иборат аст: I must go, Padre; the students will be waiting for me (20, 140).- Ман бояд равам, падре донишчуён мунтазири мананд. (11, 140). You must come to see me every vocation, he wrote, and I shall be often coming to Pisa (20, 42).- Дар мактуб ба Артур навишта буд, ки «ту бояд дар хар таътил ба пеши ман биёй ва ман низ ваъда медихам, ки гох-гох ба Пиза равам» (11, 44).
Дар таркиби сохторхои аналитикии ««will be waiting» ва «shall be coming» феълхои «will» ва «shall» ба замони оянда тааллук доштани амалхои «wait» ва «come» далолат мекунанд. Феъли «will» инчунин нишон медихад, ки амали «wait» ба шахси сеюми чамъ (донишчуён) дахл дорад. Феъли «shall» бошад, мутааллики амали «come» - ро ба шахси якум ифода мекунад. Дар харду чумла феъли ёвари «be» омадааст, ки он хамрохи морфемаи «-ing», ки ба феълхои «wait» ва «come» замима шудааст, давомнокии амалро дар мисоли аввал ва дар мисоли дуюм амали такроршавандаро мефахмонад.
Шаклхои аналитикии «will be waiting» ва «shall be coming» ба парадигмаи категорияи худуд дохил шуда, ба шаклхои «will wait» ва «shall come» мукобил гузошта мешаванд, ки ин ду шакл низ граммемахои категорияи намуди феъл махсуб мешаванд. Ч,уфти аввал худуди давомдор ва дуюм умумй ё гайридавомдор номида мешавад.
Шакли ««will be waiting» ба забони точикй «мунтазиранд» ва «shall be coming» «равам» тарчума гардидааст, ки харду шаклхои синтетикианд. Сабаб боз хамон аст, ки дар забони точикй шакли махсусе, ки амали давомдори ояндаро ифода намояд мавчуд нест. Вале дар забони гуфтугуии халки точик шаклхои навъи «хонда меистам» истифода мешавад, ки он ба амали давомдор ё такроршавандаи замони оянда далолат мекунад. Ин шакл гох-гох дар адабиёти бадей низ истифода мешавад: То диплом гирифта омаданаш худам нигохубин карда меистам (13,84).- I shall be taking care of him until he gets his diploma. ^абул шавй хар мох бист сй сум равон карда меистад (13,34). When you enter the University, he will be sending you 2030 roubles each month.
Аз тарчумаи ин ду мисол аён мешавад, ки дар забони гуфтугуии точикон шаклхои феълие истифода мешаванд, ки ба забони адабй рох ёфта истодаанд, вале онхо дар китобхои грамматика ба кайд гирифта нашудаанд ва онхо муодили шаклхои давомдори замони ояндаи феъли забони англисй махсуб мешаванд.
Дар забони англисй боз ду шакли аналитикии феъл мавчуд аст, ки он ба амали оянда далолат мекунад. Чунин амал дар гузашта ба накша гирифта мешавад ва аз ин ру онро «Future-in-the-Past-tens» (замони оянда дар гузашта) меноманд. Ин шакли феълй одатан дар сохтори чумлаи пайрави пуркунанда истифода мешавад, ки дар сари он феъл дар яке аз замонхои гузашта меояд. Мисол: 1) I said I should try it. (17,88).-Ман гуфтам, ки онро меозмоям. 2) Bill said that he would be working all day (18,184).- Бил гуфт, ки томоми руз кор мекунад.
Дар мисоли якум феъли ёвари «should» ба амале далолат мекунад, ки он дар гузашта ба накша гирифта шудааст ва минбаъд ичрои он дар назар аст, вале ичро шудан ё нашудани он маълум нест.
Дар мисоли дуюм феъли ёвари «would» амали ояндаро зикр менамояд, ки дар гузашта пешбинй шудааст. Феъли ёвари «be» ва морфемаи «-ing» бошад, ба он далолат мекунанд, ки минбаъд амал дар давоми як руз давом мекунад. Фарки байни ин ду шакл («should try» ва ««would be working») дар он аст, ки шакли якум («should try») амали дар оянда анчомёбанда ва шакли дуюм (««would be working») амали дар оянда давомёбандаро ифода менамояд, яъне якумй ба худуди умумй, вале дуюмй ба худуди давомдори феъли замони оянда дар гузашта далолат мекунад. Аз тарчумаи ин ду мисол ба забони точикй маълум мешавад, ки ин ду шакли аналитикии феъли забони англисй тавассути шаклхои синтетикии феъли забони точикй тарчума карда мешаванд: «Should try»- меозмоям; «would be working»-кор мекунад.
Х,амин тавр, шакли аналитикии феъл гуфта, чунин таркибхои морфологиеро меноманд, ки онхо аз ду ва ё зиёда чузъхои маънодор иборатанд. Яке аз он чузъхо асосй буда, дорои маънои лугавй ва вазифаи грамматикй аст. Ч,узъи дигар бошад зохиран калимаро мемонад, вале он аз маънои лугавиаш фориг гашта, чун морфема вазифаи грамматикиро ба душ мегирад. Хдм чузъи якум ва хам чузъи дуюм метавонад морфемаи флективй ;абул кунад, ки онхо барои ифодаи маънохои гуногуни грамматикй хизмат мекунанд.
Дар системаи категорияи замону худуди феъли забони англисй шаш катор шаклхои аналитикй (яктогй дар замонхои хозира ва гузашта ва чорто дар замони оянда) истифода мешанд. Вале дар забони адабии точик дар худуди категорияи зикршуда танхо як шакли аналитикй мавчуд аст, ки он дар замони хозира истифода мешавад. Дар замонхои гузашта ва ояндаи феъли забони точикй шаклхои аналитикии категорияи замону худуди феъл мавчуд нест, вале дар забони гуфтугуии хал; дар ин ду замон яктогй шакли аналитикй истифода мешавад, ки онхо муодили шаклхои «Past ^МЫшт» ва «Future Continuous» - и феъли забони англсй мебошанд. Як шакли синтетикии феъли забони точикй (мерафтам) амали давомдори гузаштаро низ ифода мекунад ва аз ин ру муодили шакли аналитикии навъи «was going» - и забони англисй махсуб мешавад. Ин номутаносибй дар системаи шаклхои замону худудии феъли ин ду забон аз он шаходат медихад, ки забони муосири англисй нисбат ба забони точикй аналитикитар мебошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бархударов, Л.С. Очерки по морфологии современного английского языка/ Л.С. Бархударов. -М.: Высшая школа, 1975. -156с.
2. Бархударов, Л.С., Грамматика английского языка/ Л. С. Бархударов, Д.А.Штелинг. -М.: Высшая школа, 1973. - 424с.
3. Джамшедов, П. Семантика видов в русском, таджикском и английском языках/ П.Джамшедов. -Душанбе: Маориф, 1989. - 175с.
4. Забони адабии хозираи точик. Синтаксис.- Душанбе: Ирфон, 1970. - 268с.
5. Маъсумй, Н. Асархои мунтахаб/ Н. Маъсумй.-ч.1 Душанбе: Ирфон, 1980. - 264с.
6. Сиёев, Б. Очекрхо доир ба таърихи феъли забони адабии точик/ Б. Сиёев. -Душанбе: Дониш, 1968 - 164с.
7. Смирницкий, А.И. Морфология английского языка/ А.И. Смирницкий.- М.-: Литературы на иностранных языках, 1959. - 440с.
8. Усмонов, К. Грамматикаи му;оисавии забонхои англисй ва точикй/ К. Усмонов. - Хучанд: Нури маърифат, 2017. - 380с.
9. Усмонов, К. Грамматикаи назарии забони англисй/ К.Усмонов. -Душанбе f Хучанд: Нури маърифат, 2011. - 235с.
10.Хамроалиев, Н.Х. Глагольный вид в современном английском и таджикском языках/ Н.Х.Хамроалиев. -Душанбе: Дониш, 1979 - 182с.
Сарчашмахои маводи амали
11.Войнич, Э.Л. Гурмагас/ Э.Л. Войнич.- Душанбе: Маориф, 1982.- 320c.
12.Мухаммадиев, Ф.Куллиёт/ Ф. Мухаммадиев.- ч.2. Душанбе: Адиб, 1990. - 444с.
13.Турсун, С. Камони Рустам / С. Турсун.- Душанбе: Маориф, 1982. - 174с.
14. УлуFЗOда, С. Пири хакимони машри;замин/ С. УлуFЗOда. -Душанбе: Маориф, 1980. - 198с. 15.Ч,алил, Р. Асархои мунтахаб / Р. Ч,алил. -ч.1 Душанбе: Адиб, 1987. - 304c.
16.Cusack, D. Say no to Death/ D.Cusack. Kiev: Dnipro Publishers', 1976. - 382p
17.Dickens, Ch. Martin Chuzzlewit / Ch. Dickens. M.: Foreign Languages Publishing House, 1950. - 256p.
18.Hardy, Th. Far From the Madding Crowd/ Th. Hardy. Lnd.: pan Books LTD, 1967. - 398p 19.Shaw, B. Pygmalion/ B. Shaw. M.: Higher School Publishing House, 1972. - 140p. 20.Voynich, E.L. The Gadfly/ E.L.Voynich. M.: 1954 - 352p.
REFERENCES:
1. Barkhudarov, L.S. Essays on the Morphology of Modern English/ L.S.Barkhudarov.- M.: Visshaya shkola, 1975- 156p.
2. Barkhudarov, L.S., Shteling, D.A. English Grammar/ L.S.Barkhudarov, D.A.Shteling.- M.: Visshaya shkola, 1973- 424p.
3. Jamshedov, P. Semantics of aspects in Russian, Tajik and English/ P. Jamshedov.- Dushanbe: Maorif, 1989 - 175p.
4. Modern Tajik literary language. Part I. Dushanbe: Irfon, 1973- 452p.
5. Masumi,N. Selected Works, volume II / N.Masumi. Dushanbe: Irfon, 1980.- 264p.
6. Siyoev, B. Essays on the History of the Verb of Modern Tajik Language/ B. Siyoev. -Dushanbe: Donish, 1968- 164p.
7. Smirnitskiy, A.I. English Morphology/ A.I. Smirnitskiy M.: Literaturi na Inostrannikh Yazikakh, 1959 - 440p.
8. Usmonov, K. Comparative Grammar of English and Tajik Languages/ K. Usmonov. Khujand: Nuri marifat, 2017 - 380p.
9. Usmonov, K. Theoretical Grammar of the English Language/ K. Usmonov. Dushanbe -Khujand: Nuri Marifat, 2011. - 235p.
10.Hamroaliev, N. Verbal Aspect in Modern English and Tajik/ N. Hamroaliev. Dushanbe: Donish, 1979 - 182p.
11. Voynich, E.L. The Gadfly/ E.L.Voynich.-Dushanbe: Maorif,1982.- 320 p.
12. Mukhammadiev, F. Collected Works / F. Mukammadiev .- v.2. Dushanbe: Adib, 1990. -p.
13. Tursun, S. Rustam's bow/ S. Tursun.- Dushanbe: Maorif, 1982. - 174s.p
14. Ulugzoda, S. Head of the Wise East / S. Ulugzoda. -Dushanbe: Maorif, 1980. - 198p
15. Jalil, R. Selected works / R. Jalil. -T.I Dushanbe: Adib, 1987. - 304p.
16. Cusack, D. Say no to Death/ D.Cusack. Kiev: Dnipro Publishers', 1976. - 382p
17. Dickens, Ch. Martin Chuzzlewit / Ch. Dickens. M.: Foreign Languages Publishing House, 1950. - 256p.
18. Hardy, Th. Far From the Madding Crowd/ Th. Hardy. Lnd.: pan Books LTD, 1967. - 398p
19. Shaw, B. Pygmalion/ B. Shaw. M.: Higher School Publishing House, 1972. - 140p.
20. Voynich, E.L. The Gadfly/ E.L.Voynich. M.: 1954 - 352p.
Шаклхои аналитикии феъл дар системаи категорияи замону худуд дар забон^ои англисй ва тоцикй
Вожа^ои калидй: шакли аналитики, феъл, калимаи ёвар, категорияи замону уудуд, морфемаи флективй, маънои лугавй, маънои грамматикй Мацола ба таулили муцоисавии шаклхои аналитикй дар системаи категорияи замону худуди феълуои забощои англисй ва тоцикй бахшида шудааст. Тазаккур меравад, ки зери мафууми шакли аналитикй уамоиши камаш ду воуиди маънодоре фаумида мешавад, ки яке аз онуо цузъи асосй буд, дорои маъноуои лугавй ва грамматикй аст. Цузъи дуюм феъли ёварест, ки аз маънои лугавй фориг буда, барои ифодаи маънои грамматикии цузъи асосй хизмат мекунад. Ин цузъ дар забонуои муцоисашаванда тасриф мешавад. Цузъи асосй бошад, дар яке аз шаклуои гайритасрифии феъл истифода мегардад.
Собит мешавад, ки феълуои ин забонуо дар замони уозира яктой шакли аналитикй доранд. Дар замони гузашта низ феъли забони англисй дорои як шакли аналитикй аст. Дар забони адабии тоцик дар замони гузашта шакли аналитикй истифода намешавад. Шаклуои аналитикии зикршудаи забони англисй ва тоцикй аз лиуози маънои уудудии худ ба шаклуои синтетикй муцобил гузошта мешаванд.
Цайд мешавад, ки дар замони оянда низ феъли забони тоцикй шакли аналитикй надорад, дар забони англисй бошад, феъл дорои ду шакли аналитикй аст. Дар забони англисй як шакли замоние мавцуд аст, ки онро замони оянда дар гузашта меноманд, ки он низ дорои ду шакли аналитикй мебошад.
Аналитические формы глагола в системе категори времени и вида в английском и таджикском языких
Ключевые слова: аналитическая форма, глагол, вспомогательное слово, категория вида и времени, флективная морфема, лексическое значение, грамматическое значение
Статья посвяшена сопоставительному изучению аналитических форм в системе категории вида и времени глаголов в таджикском и английском языках. Отмечается, что под понятием ««аналитическая форма» понимается сочетание двух или более значимых компонентов. Один из них, будучи основным компонентом, обладает и лексическим, и грамматическим значением. Второй компонент, являясь вспомогательным глаголом, лишен лексического значения и служит для выражения грамматического значения основного
компонента. Этот компонент подвергается спряжению в сопоставляемых языках. Основной компонент представляет собой неличную форму глагола (инфинитив или причастие).
Доказывается, что у глаголов этих языков имеется по одной аналитической форме в настоящем времени. И в прошедшем времени у английского глагола имеется одна аналитическая форма. В прошедшем времени у таджикского языка нет аналитической формы. Две вышеуказанные аналитические формы, выражая видовое значение продолжительности действия, противопоставляются синтетическим формам. Такое же значение характерно для вышеуказанной аналитической формы таджикского языка.
Упоминается, что в сфере будущего времени таджикский глагол также лишен аналитической формы. А в английском языке в будущем времени у глагола имеется две аналитические формы. В английском языке функционирует так называемая «будущее в прошедшем время», у которого имеется две аналитические формы.
Analytical Forms of Verb in the System of the Categories of Tense and Aspect in English and Tajik Languages
Key words: analytical form, verb, auxiliary word, category of tense and aspect, inflexional
morpheme, lexical meaning, grammatical meaning The article dwells on the contrastive study of analytical forms in the system of tense and aspect of categories of verb in English and Tajik languages. Under the notion «the analytical form» we understand a combination of two or more meaningful components. One of them being the main component has got lexical and grammatical meanings. The second component being an auxiliary verb loses its lexical meaning. It serves to indicate the grammatical meaning of the main component. This component is conjugated in the correlated languages. The main component represents one of the verbals (infinitive or participle).
It is proved that in the present tense the verbs of these languages have per one analytical form. The English verb has one analytical form in the past tense as well. In modern literary Tajik the verb is deprived of an analytical form in the past tense. These two analytical forms of English expressing aspectual action of duration are opposed to synthetic forms. The same meaning is inherent in the above mentioned analytical form of the Tajik verb as well.
The Tajik verb is also deprived of an analytical form in the sphere of the future tense. As for the English verb it makes use of two analytical forms for this tense. In modern English there functions such a form which is called «Future - in - the - past» which has got two analytical forms.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Усмонова Рухшона Ра^матовна, аспиранти кафедраи тарцума ва грамматикаи забони англисии факултети забощои хориции Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров (Цумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: anis.ru@mail.ru Сведения об авторе:
Усмонова Рухшона Рахматовна, аспирант кафедры перевода и грамматики английского языка факультета иностранных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: anis.ru@mail.ru Information about the author:
Usmonova Rukhshona Rahmatovna, post-graduate of the department of English grammar and Translation of the Faculty of Foreign Languages, Khujand State University named after B.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: anis.ru@mail.ru
10.02.22.ЗАБОНХДИ МАРДУМИ КИШВАРХрИ ХОРИЧДИ АВРУПО, ОСИЁ,АФРИКр, БУМИЁНИ АМРИКО ВА АВСТРАЛИЯ
