CC BY
352
УДК - 4И(Англ) М.Э.УСМОНОВА,
ББК - 81.2 Англ С.Г.ГИЁТОВА
ХУСУСИЯТДОИ ФЕЪЛИИ МАСДАР ДАР ЗАБОНХ,ОИ АНГЛИСИ ВА ТОЧИКИ
Масдарро бе ягон муболига яке аз шаклдои мудими феъл шуморидан мумкин аст, зеро масдар мафдуми дам раванд ва дам ашёро ифода мекунад (2,143). Аз як чониб, масдар хосияти номбаркунии мафдуми ашёро дорад, ки онро аз руи вазифадои синтаксисй ба исм наздик месозад. Аз чониби дигар,масдар ба феъл наздик аст,зеро он амалро номбар мекунад ва чанд хусусияти онро ифода менамояд. Аммо масъалаи чй тавр дар он зодир шудани категориядои феъл ва то чй андоза ба феъл царобат доштани он бадсталаб мебошад (7,64). Зикр бояд кард, ки масдар ва шаклдои он дамчун «масоледи сохтмонй» барои кулли шаклдои тасрифй ва гайри тасрифии феъл дамчун асос мадсуб мешавад (8,137).
Дар забони точикй низ масдар аз нигоди хусусиятдои грамматикй ва лексикии худ дорои аломатдои феъл ва исм мебошад. Ба хусусиятдои асосии феъл содиб будани масдарро ба эътибор гирифта,онро ба категорияи феъл дохил мекунанд, дарчанд дар системаи грамматикаи забони точикй мавцеи махсусро ишгол мекунад ва табиати дубадра дорад (1,237).
Масдар дар забондои англисй ва точикй дорои якчанд хусусияти феъл мебошад. Дар забондои муцоисашаванда масдар цодир аст, ки дамагуна намуди пуркунандаро цабул кунад. Мисол:
Young Jolyon rose and held out his hand to help his father up (18,23).
Дар ин цумла масдари to help ба худ пуркунандаи бавосита, яъне his father ба худвобаста кардааст.
Маълум шуд, ки дауон ба дауон сабаби гурехтани маро фаумида будааст (10,51).
Масдарро метавонад зарф муайян созад (7, 252).
If Godmanchester cared publicly to break the lease with the Society, let him do (23,98).
Ман дар тез давидан аз у чобуктар будам (10, 154).
Масдари забондои муцоисашавандаро метавонад дол цабул кунад:
Instead of entering the house at once, he fetched a spade from a little shed and began to work in the garden (15, 62).
Иброуим баъд аз омаданаш аз сафари уац, уацицатан уам гушагир шуд. (10,173)
Хусусияти дигари феълии масдари дар ду забон- ин дорои чанд категорияи грамматикии феъл будани он мебошад.
Масдар дар забондои муцоисашаванда мисли шакли тасрифии феъл дорои категорияи дудуд мебошад. Муцобилгузории маънои давомнокии амал ба гайридавомнокии (яккаратй, доимй, анчомёфта) он категорияи дудуди масдарро ташаккул медидад. Шакли гайридавомдор ё мутлаци он ба яклухтии амал ё номуайянии дудуди он далолат менамояд (4,178). Масдари номуайян - ин шакли лугавии феъл аст ва се намуд амалро ифода менамояд:
1.Амали доимй:
I want to live (19, 129).
Ман зистан мехоуам.
2) Амали яккарата:
He wanted to tell her of the incident (16, 76).
Аммо бой барои бурдани духтар ба Шукур род надодааст (10,69).
3) Амали анчомёфта:
1. "I'm sorry to have been of so little assistance. " (19,98)
2. Амир баъд аз хондани он ариза уамаашонро аз рикобаш пеш кард, ки матлаб уам уамин хел буд
(10, 43).
3. Dogger gave me a stirrup to descend by (22,43).
4. Доггер узангиро ба таги пои ман дод, ки фаромаданам осон шавад (12,44).
Аз мисолдои якум ва дуюм бармеояд, ки масдардои "to have been" ва "хондан " амали яккаратаро ифода мекунанд.
Масдари давомдори забони англисй бошад, амалеро ифода менамояд, ки он дар ягон нуцтаи вацти гузашта, дозира ё оянда дар чараён будааст ё ходад буд ва тавассути феъли ёвари " to be" ва шакли Participle I-и феъли комилмаъно сохта мешавад (3,192).Мисол:
It's extremely funny for me to be consoling you (21,132).
She seemed to be listening (18,76).
Дар забони точикй бошад,намуди давомноки масдар тавассути шакли сифати каблияти феъли комилмаъно ва феълхои ёридихандаи «истодан», «гаштан», «нишастан» ифода мешавад (1,240).Фарки байни ин ду забон дар хамин аст, ки дар забони англисй феъли ёвар чои аввалро ишгол мекунад,вале дар забони точикй чунин феъл дар чои дуюм меистад^о be listening -гуш карда истодан. Мисол:
У дар вацти аз сауро ба шаур омада истоднаш гарц шуда талаф гардид (9,84).
I am to be a poor, crawling beggar, sponging for arm, when I might be rolling in a coach (22,40) .
Бояд зикр кард, ки шакли давомдори масдари забони точикй дар маврид тавассути герундийи забони англисй ифода карда мешавад, зеро герундий низ мисли масдар дорои хосиятхои исм ва феъл аст.Яке аз тафовути байни герундий ва масдар дар он аст, ки масдар бештар ба амали мутлак далолат мекунад, вале герундий амали гайримутлак (худудаш номуайян ё давомнок) - ро номбар мекунад. Х,амин маънои давомнокии герундий аст, ки масдари давомдори точикй тавассути ин шакли гайритасрифии феъли забони англисй ифода карда мешавад (4,178). Мисол :
У дар вацти аз сауро ба шаур омада истоданаш, уангоме ки аз дарёи Зарафшон мегузашт, гарц шуда талаф гардид (14, 31).
On coming back to town from the fields, he got drown and passed away while crossing the Zarafshan river.
Маънои дарачавии худуди давомдори масдари забонхои точикй ва англисй-ин таъкиди давомнокии амал аст, вале шакли гайридавомдор ё мутлаки он ба яклухтии амал ё номуайянии худуди он далолат менамояд, ки аз ин мисолхои болой гувохй медиханд.
Дар забони англисй масдар инчунин дорои категорияи тартиб (нисбияти замонй) аст, ки он дар натичаи мукобилгузории шакли перфектй (to have listened) ба шакли гайриперфектии (to listen) он сурат меёбад (4, 179). Мисол :
"But I promised to return soon ..."(17, 85).(to return- масдари номуайян аст.)
"I am sorry to have heard bad news of Mr.Barkls",said I(17,118).(to have heard- масдари перфектист.)
Масдар дар забони точикй чунин категорияи грамматикй надорад.
Чунон ки каблан кайд гардид, масдари номуайян шакли лугавии феъл аст, вале шакли перфектии он аз шакли лугавии феъли ёвари "to have" ва шакли Participle II - и феъли комилмаъно (heard) ташаккул ёфтааст. Х,ар ду масдар хам (to return ва to have heard) амалеро ифода менамоянд, ки ба касе тааллук дорад. Дар чумлаи болой "to return" амали "I"- ро ифода мекунад, вале "to have heard" ба "I" мутааллик будани амалро ифода менамояд. Х,ар яке аз ин ин чумлахо боз феъл-хабари худро доранд, ки дар замоне вокеъ шудаанд. Хабари "promised" амалеро зикр менамояд, ки дар гузашта ба "I" рух додааст. Аз маънои умумии чумлаи аввал бармеояд, ки амали бо масдар (to return) ифода гашта, баъди амали "promise"вокеъ мешавад.
Дар чумлаи дуюм бошад, феъли "am sorry" холати субъекти "I"- ро дар замони хозира ифода мекунад, вале амали бо масдар ифодашуда (to have heard) амалеро номбар менамояд, ки пеш аз "to be sorry" ба вукуъ омадааст.
Х,амин тавр, масдари номуайян амалеро ифода менамояд, ки он бо амали дигаре хамзамон аст, ё баъди он ба вукуъ меояд. Масдари перфектй бошад, амалеро зикр менамояд, ки он аз амали дигаре пештар ба ичро расидааст. Чунонки аз тарчумахои масдари англисй ба забони точикй бармеояд, дар забони точикй воситаи махсуси ифодаи каблияти амали бо масдар ифодашаванда мавчуд нест ва аз ин ру хамзамонй ё каблияти амал нисбат ба амали дигар аз руи карина муайян карда мешавад.
Мисол:
He must have drunk a gill before he took the bottle from his mouth. (22,171 )
Пеш аз он ки сари шишаро аз дауонаш бурун кунад, у нисфи онро бояд нушида бошад (12,180).
Дарачаи дигари грамматикие, ки ба масдари хар ду забон хос мебошад, ин дарача самт ё тарзи амал аст. Ин дарача дар натичаи мукобилгузории шакли фоил ба шакли мафъул ташаккул меёбад.
Дар ибтидо масдари забони англисй факат як шакл (фоил ё оддй, маъмул) дошт, ки маънои хам фоил ва хам мафъулро ифода мекард. Бо мурури замон шакли мафъули он ба миён меояд. Нишонахои маънавии шакли кадимаи мафъул хануз дар мисолхои зерин дида мешаванд:
They were not to blame (= to be blamed).
The reason is not far to seek (= to be sought).
The house is to let (= to be let) (6, 252).
Х,амин тавр, категорияи самти масдар дар забони англисй дорои ду шакл мебошад:
а) шакли фоили масдар: to help, to have helped
б) шакли мафъули масдар: to be helped, to have been helped
Пайдост, ки масдари мафъул дар забони англисй шакли аналитикй дорад, яъне аз феъли ёвари «to be» ва сифати феълии II созмон меёбад. Мисол:
You and I will join the party, see what is to be seen, and hear what is to be heard (15,4). He was the last man in the world to be troubled by any such considerations (23,37).
Дама шаклдои масдар чун номи амал дар чумла бо номи ягон предмет дар алоцаи маъной царор мегирад. Дар чумлаи "I wish you to be happy..."(17,61) масдари "to be happy" (хушбахт будан) бо вожаи "you" аз лидози грамматикй алоцаманд мебошад, яъне амали « хушбахт будан » (to be happy) - ро «ту» (you) бояд ба ичро расонад. Дар чумлаи "The matter must be delayed a few days longer." Масдари "be delayed" (мавцуф гузошта шудан) бо вожаи " matter"(масъала) алоцаи грамматикй дорад, вале бар хилофи мисоли цаблй «масъала» ба ичрокунандаи амали «мавцуф гузошта шудан» далолат намекунад,зеро масъаларо шахси дигаре мавцуф мегузорад . Аз ин ру "to be happy" масдари фоил аст, вале "be delayed" масдари мафъул мебошад.
Масдари перфектии фоил аз феъли ёвари "have" ва Participle II-и феъли комилмаъно сохта мешавад, дол он ки дар масдари перфектии мафъул пас аз "have" феъли ёвари "been" истифода мешавад:
1. "I am sorry to have heard bad news or Mr. Barkis, " said I (17,44).
2. "I wonder how often it has been settled that I was to be married since I came to Briarfield!" ( 15,22). Дар чумлаи якум "to have heard" масдари фоил аст, вале дар чумлаи дуюм "to have been injured"
масдари мафъул мебошад.
Аз мисолдои болой бармеояд, ки масдари фоил амалеро ифода мекунад, ки он аз тарафи предмете ба ичро мерасад, ки бо номи он масдар дар робитаи маъновй царор дорад. Баръакс, масдари мафъул амалеро зикр менамояд, ки онро денотати вожаи субстантивии бо масдар алоцаманд ичро намекунад.
Дар забони точикй масдари мафъул ба воситаи феъли ёвари «шудан» ва шакли сифати феълии цаблияти феъли дигар сохта мешавад. Феъли ёвари «шудан» дар шакли масдар меояд (5, 98). Мисол:
Ман дар уайрат афтодам, ки у чй гуна гум шудани китобашро фаумидааст ( 10,153). I was surprised how he became aware of his book being lost ? Аз штаби армия даъват карда шудани уро хабар дод ( 11,43). He was informed about his being invited from the army staff.
Aз тарчумаи мисолдои болой аён мегардад, ки шакли мафъули масдари забони точикй ба забони англисй тавассути шакли мафъули герундий ифода мешавад ва баръакс, дангоми тарчумаи масдари мафъули забони англисй ба забони точикй шакли масдари фоил истифода мешавад ё баъзан тавассути шакли тасрифии феъл тарчума мешавад:
There is one thing to be done (16,98). Як коре мондааст,ки бояд ичро карда шавад. Дамин тавр,масдар дар забондои англисй ва точикй дар цатори доштани вижагидои исм чанд хусусияти феълро низ дорост. Дар забондои муцоисашаванда метавонад дамагуна пуркунанда, хол ва датто зарфро ба худ вобаста кунад. Хусусияти дигари феълии масдари дар ду забон ин категориядои грамматикии феълро доштани ондо мебошад. Масдари забондои муцоисашаванда мисли шакли тасрифии феъл дорои категорияи дудуд мебошад. Шакли давомдори масдари забони точикй дар аксар долат тавассути герундийи забони англисй ифода карда мешавад. Дар забони англисй масдар инчунин дорои категорияи тартиб (нисбияти замони) аст, ки он дар натичаи муцобилгузории шакли перфектй ба шакли гайриперфектии он сурат меёбад. Масдари забони точикй бошад, чунин категорияи грамматикй надорад. Аз ин ру дамзамонй ё цаблияти амал нисбат ба амали дигар аз царина дарк карда мешавад. Дарачаи самт ё тарзи амал бошад, ба масдари дар ду забон хос мебошад. Масдари мафъул дар забондои муцоисашаванда ба воситаи аналитикй созмон меёбад, яъне дар забони англисй феъли ёвари «to be» ва дар забони точикй феъли ёвари «шудан» ба кор меравад. Чузъи дуюми шакли аналитикй сифати феълии II (забони англисй) ва сифати феълии цаблият (дар забони точикй) мадсуб мешавад. Дар забони англисй аввал феъли ёвар меояд, дар забони точикй бошад, чунин феъл баъди феъли асосй чойгир мешавад.
ПАЙНАВИШТ:
1 .Грамматикаи забони адабии дозираи точик.-Душанбе: Дониш,1985.- 240 c.-1 ч.
2.Усмонов, К.Грамматикаи назарии забони англисй/К.Усмонов.-Душанбе,2009-235с.
3.Усмонов, К.Грамматикаи амалии забони англисй/К.Усмонов.-Душанбе,2012.-300с.
4.Усмонов, К.Морфологияи муцоисавии забондои англисй ва точикй/К.Усмонов .-Хучанд, 2015230 с.
5.Далимиён, СФеъл(кунишХДасгури таълимй)/СДалимиён.-Душанбе,2013- 126с.
6.Ярцева, В.Н.Глагольные категории в инфинитиве индоевропейских языков/В.Н.Ярцева. Иранское языкознание.-М.,1976
7.Ganshina, M.A.English grammar. Ninth edition revised/M.A.Ganshina,N.M.Vasileskaya.-М.: Higher school publishing house,1964.-540a
8.Quirk,R.,Greenbaum S.,Leech G.,Svartvik J.A university grammar of English/Edited and abbreviated by I.P. Verkhovskaya.M.,1982.)
Сарчашмахри маводи амали:
9.Айнй, С. Куллиёт/C. Айнй.-Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1958.- 346с.-1ч.
10.Айнй, С. Ёддоштхо/C. Айнй.- Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон ,1955.-470с.- 3 к.
11.Ниёзй, Ф. Вафо/Ф .Ниёзй.- Душанбе, Ирфон, 1966. - 391с.
12.Стивенсон, Р. Л. Чдзираи Чдвохирот /Р. Л. Стивенсон. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон,1952 -264 с.
13.Ч,алил, Р.Асархои мунтахаб/Р.Ч,алил.-Душанбе:Нашриёти Адиб,1988.- 463c. - 3 ч. 14Шукухй, А.Печутоби роххо /А.Шукухй. -Душанбе: Нашриёти Ирфон, 1981- 254 с.
15.Brontё, Sh.Shirley/Sh.Brontё.-М.:Foreign languages publishing house,1956. - 218p.
16.Carter, D.Tomorrow is with us/D.Carter.-M.,1953.-320 p.
17.Dickens, Ch.American Notes/Ch.Dickens.-M:Foreingn languages publishing house,1950.-256 р.
18.Galsworthy, J.A Modern Comedy/J.Galsworthy.-M.: Progress publishers,1976.-304c.-3 в.
19.Henry, O.Short Stories /O.Henry.-M.,1951.-434p.
20.London, J.Martin Eden/J.London.-M.,1981.-434p
21.Maugham, W.S.The Moon and Sixpence/W.S.Maugham.-M.,1972.-284p.
22.Stevenson, R.L.Treasure Island. Third Edition/R.L.Stevenson.-М.,Foreign languages publishing house,1963-318p.
23.Waugh, E.Prose. Memories.Essays/E.Waugh.-M.:Progress publishers,1980.-448p.
REFERENCES:
1 .Grammar of Modern Tajik literary Language.-Dushanbe: Knowledge, 1985.-240p.-1 v.
2.Usmonov, K.Theoretical grammar of English language/K.Usmonov.-Dushanbe,2009.-235p.
3.Usmonov, K. Practical grammar of English language/K.Usmonov.- Dushanbe, 2012-300p.
4.Usmonov, K. Comparative morphology of English and Tajik languages / K. Usmonov. - Khujand, 2015- 230p.
5.Halimiyon, S.Verb (doing), (teaching manual)/S.Halimiyon.-Dushanbe,2013.-126p.
6.Ganshina, M.A.English grammar. Ninth edition revised/M.A. Ganshina, N.M. Vasileskaya.-М.:Higher school publishing house, 1964. -540с.
7.Yartseva, V.N.Verbal catigories in the infinitive of Indo- European languages // Iranian languages / V.N. Yartseva. -M.,1976
8.Quirk R., Greenbaum S., Leech G., Svartvik J. A university grammar of English / Edited and abbreviated by I.P. Verkhovskaya. -M., 1982
References of factual materials:
9. Aini, S.Collected works/S.Aini.- Stalinabad:Tajik State Publishing House,1958.- 346 p. 1 p.
10. Aini, S. Reminiscences/S.Aini.- Stalinabad: Tajik State Publishing House,1955.- 470 p. 3 p.
11. Niyozi, F. Faith/ F. Niyozi. - Dushanbe Irfon, 1966. -391p.
12.Stevenson, R.L. Treasure Island/ R.L.Stevenson.- Stalinabad: Tajik state publishing house, 1952 -264p.
13. Jalil, R. Selected works, / R. Jalil. - Dushanbe: Adib, 1988.- 463p. 2 p.
14. Shukuhi, A.The bending of roads/ A. Shukuhi. - Dushanbe: Adib, 1988. -
15. Brontё, Sh. Shirley/Sh.Brontё.-М.:Foreign languages publishing house,1956. - 218 p.
16. Carter, D.Tomorrow is with us / Carter D. -M., 1953 - 320p.
17. Dickens, Ch. American Notes/Ch.Dickens.-M:Foreingn languages publishing house, 1950.-256 c.
18. Galsworthy, J. A Modern Comedy/J.Galsworthy.-M.:Progress publishers,1976. -304c.3 в.
19. Henry, O.Short Stories /O. Henry. - M., 1951
20. London, J. Martin Eden/J.London.-M., 1981. - 434p.
21.Maugham, W.S.The Moon and Sixpence/W.S. Maugham.-M.,1972. -284p.
22.Stevenson, R.L.Treasure Island. Third Edition/R.L. Stevenson.-М.,:Foreign languages publishing house ,1963-318p.
23.Waugh, E.Prose Memories.Essays /E.Waugh.-M.:Progress publishers,1980.- 448p.
Хусусиятуои феълии масдар дар забонуои тоцики ва англиси
Вожауои калиди: масдар, феъл, субстантивй, категорияи грамматики, категорияи уудуд,
категорияи тарз, категорияи уамзамонй Мацола ба тадцици масдар дар забонуои англиси ва тоцикй бахшида шудааст. Масдар дар забонуои англиси ва тоцикй дар баробари хусусиятуои исмй доштанаш дорои як цатор хусусиятуои феълй низ мебошад. Дар забонуои муцоисашаванда масдар метавонад пуркунанда,
хол ва зарфро ба худ вобаста кунад. Хусусияти дигари феълии масдари уар ду забон ин категориями грамматики, доштани онуо мебошад.Масдари забощои муцоисашаванда мисли шакли тасрифии феъл дорои категорияи уудуд ва тарз мебошад.Дар забони англисй масдар инчунин дорои категорияи тартиб аст, аммо масдари забони тоцикй бошад, аз чунин категорияи грамматикй холис мебошад ва аз ин ру уамзамонй ё цаблияти амал нисбати амали дигар аз царинаи матн дарк карда мешавад.
Глагольные особенности инфинитива в английском и таджикском языках
Ключевые слова: инфинитив, глагольные, субстантивные, грамматическая категория, категория
залога, категория вида, категория времени относительности (порядка) Статья посвящена исследованию глагольных свойств инфинитива в английском и таджикском языках. В результате исследования выявлено,что инфинитиву свойственны не только признаки существительного,но и ряд глагольных признаков,подобно глаголу, инфинитив в сопоставляемых языках способен выступать в функции обстоятельства, дополнения и наречия.казывается, что у инфинитива имеется ряд грамматических категорий глагола,категории залога и вида.тмечается, что инфинитив английского языка имеет категорию порядка,которая не присуща инфинитиву таджикского языка, поэтому одновременность или предшествование действия к другому действию выявляется в контексте.
Verbal Peculiarities of Infinitive in English and Tajik Languages
Keywords: infinitive, verbal, substantive, grammatical category, category of voice, category of aspect, category of time relations
The article is devoted to the research dealing with verbal properties of infinitive in both English and Tajik languages. Adducing the results of the exploration the author reveals that are not only the properties of the noun are inherent in infinitive, but those ones of the verb either. Like the verb, the infinitive of the correlated languages can assume adverbial modifier, object and be modified by adverb. The infinitives of the studied languages have the categories of voice and aspect. Into the bargain, the English infinitive has the category of order, which is not inherent in the Tajik infinitive and that's why simultaneousness or priority of action in relation to another action is defined in the context.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Усмонова Маловат Э^соновна, номзади илмуои филологй, дотсенти кафедраи тарцума ва грамматикаи забони англисии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: malohat@ mail.ru
Риёсова Сурайё Райбуллоевна,магистранти соли дуюми кафедраи тарцума ва грамматикаи забони англисии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд),E-mail: giesova 82@ mail.ru
Сведения об авторах:
Усмонова Малохат Эхсоновна, кандидат филологических наук,дотцент кафедры перевода и грамматики английского языка Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан,г.Худжанд),E-mail: malohat@ mail.ru Гиясова Сурайё Гайбуллоевна,магистрант второго курса кафедры перевода и грамматики английского языка Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан,г.Худжанд),E-mail: giesova 82@ mail.ru
Information about the authors:
Usmonova Malohat Ehsonovna, candidate ofphilological sciences, Associate Professor of the department of translation and English grammar under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khudjand), E-mail: malohat@mail.ru
Ghiyasova Surayo Gaybulloyevna, Graduate Student of the second year of the department of translation and English Grammar under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khudjand), E-mail: giesova 82@ mail.ru
