CC BY
107
10.02.20.ЗАБОНШИНОСИИ ТАТБИКДИ ТАЪРИХИ, ТИПОЛОГИ ВА
ТАТБИКИ
10.02.20. СРАВНИТЕЛЬНО - ИСТОРИЧЕСКОЕ, ТИПОЛОГИЧЕСКОЕ И
СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ 10.02.20. COMPARATIVE AND HISTORICAL, TYPOLOGICAL CONTRASTIVE
LINGUISTICS
УДК 4Т К.УСМОНОВ
ББК 81
РОЧЕЪ БА МАФХ,УМИ ШАКЛСОЗЙ ДАР ЗАБОНШИНОСИИ МУОСИРИ ТО^ИК
Вожа^ои калиди: калимашакл, морфема, шаклсозии синтетики, шаклсозии аналитики, шаклсозии супплетиви.
Дар сарчашмахои забоншиносии точик, ки ба морфология бахшида шудаанд, дар хусуси сохтани ин ё он шакли грамматикии хиссахои нут; маълумоти хеле мухтасар дода мешавад. Алалхусус, дар китоби дарсии «Забони адабии хозираи точик», ки зери тахрири академик Б. Ниёзмухаммадов нашр шудааст, чунин ;оидахои шаклсозй зикр шудаанд:
«Исмхои танхо асоси категорияи чамъ мебошанд. Дар забони адабии точик исмхо бо суффиксхои "-хо ва -он" чамъ баста мешаванд» (2, 121).
Ин шархи грамматикй аз се чихдт тачдиди назар мехохдд: 1) ибораи "категорияи чамъ" чандон ма;бул нест, зеро, ба назари мо дар илми забоншиносии точик чунин истилох мавчуд нест. Ба чои он мебоист термини "шакли категориалии чамъ" истифода шавад; 2) исми танхоро наметавон асоси шакли чамъ шуморид, зеро шакли танхои исм тазоди шакли чамъи он мебошад. Тазод будани он аз таърифи категорияи морфологй бармеояд, ки он "ба му;обилгузории шаклхои грамматикии хамон як калима асос ёфтааст" (1,191); 3) исмхо на танхо бо суффикси "-хо ва -он", балки тавассути алломорфхои суффикси "-он" (-гон, -вон, -ён) чамъбандй мегарданд.
"Дарачаи оддй асос ва ну;таи баромади дарачахои ;иёсй ва олй хисоб меёбад» (2,186). «Дарачаи ;иёсй ба воситаи ба дарачаи оддй бо илова гаштани суффикси "-тар" сохта мешавад" (2,187). " Дарачаи олии сифат бо се рох ифода меёбад: а) бо ёрии суффикси -тарин: б) бо рохи ба дарачаи оддй илова намудани зарфхои ифодакунандаи мафхуми мивдору андоза: бисёр, хеле, нихоят...: в) бо ёрии таркиби аз хама"(2,188). Дар ин ;оидахо низ се камбуд ба назар мерасад: 1). Дарачаи оддиро асоси дарачахои ;иёсй ва олй шуморидан нашояд, зеро онхо шаклхои ба хам зид мебошанд; 2). Зарфхои "бисёр", "хеле", "нихоят" ва г. воситаи сохтани шакли грамматикй нестанд ва онхоро бо суффикси "-тар" дар як ;атор гузоштан мумкин нест. Онхо воситахои лугавй мебошанд. 3). Таркиби "аз хама" -ро низ наметавон воситаи шаклсоз шуморид. "Тасрифи феълхо бо ёрии бандакхои феълй ва хабарй ё флексияи феълй во;еъ мегардад" (2,234) " ... гурухи феъли замони хозираи давомдор бо ёрии "истодан" бо бандакхои хабарй тасриф мешаванд"(2,239).
Дар асари академии "Основы иранского языкознания. Новоиранские языки", ки соли 1982 дар Маскав аз чониби эроншиносони Пажухдшгохд забоншиносии Академияи улуми ИЧ,ШС ба чоп расонида шудааст, низ дар хусуси сохтани шаклхои грамматикии вожахои забони точикй ;ариб а;оиди болоиро дучор меоем: "Исмхо дар шакли танхо ба асоси он баробар аст: мард, даст, себ. Барои сохтани шакли чамъ ду суффикси эрониасл мавчуд аст: -он, -хо" (3,123). Ё худ:" Дарачаи одии сифат аз асоси он бунёд меёбад. Дарачаи ;иёсй тавассути -тар ва дарачаи олй ба воситаи -тарин сохта мешаванд" (3,114). Вале дар ин асар, хушбахтона, рочеъ ба тарзи сохташавии асоси замони гузаштаи феъл, ки онро асосхои претеритй
меноманд, маълумоти батафсил дода шудааст (ниг.:3,131-140). Инчунин оид ба масъали бунёди асосхои замони хозира (презентные основы) се сахифа бахшида шудааст(3,128-131).
Мутаассифона, дар ин ду асар ва сарчашмахои дигар оид ба морфологияи забони точикй ба кадом навъи шаклсозй дохил шудани хаводиси морфологии тавсифшаванда чизе гуфта нашудааст. Х^оло он ки ба кадоме аз панч, навъи типологии забонхо (флективй, агглютинативй, изолятивй ё холис, инкорпоративй ва интрофлективй) дохил шудани ин ё он забон аз руи сохтори морфологии калима ва тарзи шаклсозии он муайян карда мешавад. Гузашта аз ин, дар ин сарчашмахо оид ба мафхумхои "шакли грамматикй", " маънои грамматикй" ва амсоли инхо маълумоте мавчуд нест. Шояд аз хамин сабаб бошад, ки дар китобхои дарсиву дастурхои таълимии дар Точикистон чопшуда ва хатто дар асархои академии он истилох ва шарху таъбирхо галат ба назар мерасанд.
Дар ин ма;ола кушиш менамоем, ки дар бораи роху воситахои сохтани шакли грамматикии калима ва зухури онхо дар забони точикй андаке тава;;уф намоем.
Дар забоншиносии хиндуаврупой се навъи сохташавии шакли грамматикии калимаро чудо мекунанд. 1. Шаклсозии синтетикй. 2. Шаклсозии аналитикй. 3. Шаклсозии супплетивй. Мо ин се истилохро дар ягон сарчашмаи забоншиносии точик дучор наомадем. Хдр яке аз ин навъхои шаклсозй хосиятхои барчастаи худро дошта, бо як ;атор мафхуми сохти морфологии забон зич ало;аманд аст, ки ба он, пеш аз хама, мафхуми морфема ва хелхои он дохил мешавад. Бинобар он лозим донистем, ки андаке дар ин бора маълумоте дихем.
Дар забоншиносии точик истилохи "морфема" хеле махдуд истифода мешавад. Ба чои он истилоххои "суффикс», «префикс» ё муодилах,ои точикии он- " пасванд"- у "пешванд" васеъ ба кор мераванд, хол он ки ин истило^от фа^миш ва вазифа^ои хеле махдуд дошта, мо^ияти истилохи " морфемаро"-ро тачассум намекунанд.
Алалхусус, фа^миши маф^ум^ои "морфемаи решагй", "морфемаи сифрй", "морфемаи чойивазкунй", "морфемаи фосиланок" ва чанде дигарро истило^ои маъмули забоншиносии точик "суффиксу префикс" ва ё "пешванду пасванд" фарогир нестанд, ^ол он ки навъхои зикршудаи морфема дар забони точикй низ истифода мешаванд. Гузашта аз ин, чун воситаи ^ам шаклсозй ва ^ам ё калимасозй маънидод шудани истило^ои " суффиксу префикс" ва " пешванду пасванд" добили ;абул нест, зеро калимасозй ба тагйири маънои лугавии вожа, вале шаклсозй бошад ба тагйири маънои грамматикии калима сарукор доранд. Ин истило^о шояд барои китобхои дарсиву дастурхои таълимии макотиби миёнаи та^силоти умумй ма;бул бошанд, вале дар асархои илмию китоб^о барои макотиби олй, а назари мо, аз истифодаи он бояд худдорй намуд.
Таъкиди ин нукта зарур аст, ки морфема ^атто дар асари Хусейнов ва К. Шукурова "Лугати термин^ои забоншиносй" мутла;о хато шар^ ёфтааст:" Морфема - ;исми хурдтарини калима, ки онро дигар та;сим кардан мумкин нест" ( 5, 122). Ин таърифро бо таърифи Д.Э. Розентал ва М.А. Теленкова му;оиса кунед: "Морфема ;исми маънодору минбаъд та;симнашавандаи калима аст" (4, 183). Аз му;оисаи таърифхои болой бармеояд, ки во^ид^ои забон ( ба истиснои фонема) ду чониб доранд; - шакл ва маъно, ки он^о ба морфема ^ам хосанд. Тарафи маъноии морфема дар таърифи ин ду забоншиноси точик истисно карда шудааст. Таърифи он^о доир ба истилохи фонема ма;бул аст, зеро ;исми хурдтарини калима фонема мебошад, ки он дигар та;сим намешавад.
Морфема аз таркиби калима чудо карда мешавад, ки он аз руи мивдори чузъ^ои маънодори он гузаронида мешавад. Алалхусус, аз руи шакли лугавии худ вожаи "мураббй" дорои як чузъи маънодор аст ва аз ин ру он аз як морфема ташаккул ёфтааст. Дар вожаи «мураббия» бошад, ду жузъи маънодор ба назар мерасад: "мураббй" ва "-я". Жузъи якум маънои ^ам лугавй ва ^ам грамматикй дорад. Ин маънои грамматикй ба исм далолат кардани он мебошад. Маънои лугавии он "тарбиятди^анда", "тарбиятгар", "парваранда" мебошад. Жузъи дуюм бошад, тан^о дорои маънои грамматикист, яъне он ба чинси занона далолат менамояд. Морфемаи якумро морфемаи решагй ва морфемаи дуюмро морфемаи флективй меноманд. Дар таркиби созмони «омузгор» низ ду морфема мавчуд аст: 1) омуз, ки онро морфемаи решагй меноманд, 2) -гор, ки он морфемаи дериватсионй (1, 241) номида мешавад.
Дар ^ар ду ^олат ^ам морфемаи решагй муста;ил буда, дорои маънои лугавй аст. Морфема^ои флективй ва дериватсионй на муста;ил, балки ба морфемаи решагй вобаста мебошанд. Якумй раванди грамматикй ва дуюмй вазифаи калимасозй дорад. Чунин во^ид^оро морфемаи вобаста меноманд, зеро он^о муста;ил истифода намешаванд ва ^амеша бо морфемаи решагй ^амро^ меоянд. Мисол, дар калима^ои «коргар», «ша^рй», «^амкор», «бошуурона», во^ид^ои «-гар», «-й», «^ам-», «бо-» ва «-она» морфема^ои дериватсионй (калимасоз) мебошанд. Вале дар калима^ои «баландтар», «равй», «хонд», «о^увон» чузъ^ои «-тар», «-й», «-д», «-вон» морфема^ои флективй ( шаклсоз) ма^суб мешаванд. Дар забоншиносии муосири точик ин ду гуру^и морфема^оро якхел ном медаранд: пешванду пасванд ё суффиксу префикс. Аз ин бармеояд, ки дар байни калимасозй ва шаклсозй тафовут гузошта намешавад. Гузашта аз ин, барои ифодаи истило^ои навъи «морфемаи решагй», «морфемаи сифрй», «морфемаи фосиланок», «морфемаи сегментй», «морфемаи мусбат», «морфемаи чойивазкунй» ва амсоли он^о забоншиносии точик муодил надорад. Ин истило^оро бо вожа^ои «пасванд» ва «пешванд» иваз кардан мумкин нест, ^ол он ки морфема^ои зикршуда дар маводи забони точикй дучор мешаванд. Мисол: равам, хонданд. Дар вожаи «равам» чузъи «рав» морфемаи решагист ва во^иди «-ам» морфемаи флективй (шаклсоз, сегментй) ма^суб мешавад. Дар калимаи «хонданд» се морфема мавчуд аст: 1) «хон»- морфемаи решагй, 2) «-д»-морфемаи шаклсоз, 3) «-анд» - морфемаи флективй( шаклсоз, сегментй). Дар шакл^ои ба ^ам таззоди «гулШ» ва «гул^о» дутой морфема мавчуд аст: 1) Аъзои якуми тазод морфемаи решагй (гул) ва морфемаи сифрй дорад, ки онро бо нишонаи Ш ифода мекунанд. Чунин морфемаро дар партави морфемаи «-^о» чудо менамоянд, яъне набудани «-^о» ба маънои тан^о далолат менамояд, ^ол он ки мавчудияти «-^о» маънои чамъро ифода мекунад. 2) Аъзои дуюми тазод (гул^о) дорои морфемаи решагй ( гул) ва морфемаи вобастаи флективй (-^о) мебошад. Бинобар он дар шакли «гулШ» мавчудияти морфемаи манфй ва дар «гул^о» морфемаи мусбат мавчуд аст.
Дар мисоли «де^ -ди^ед» морфемаи чойивазкунй ва флективй ба назар мерасад. Табдуили ^арфи «-е-» ба ^арфи «-и-» морфемаи чойивазкунй ма^суб мешавад. Ч,узъи «-д» морфемаи флективй (шаклсоз) мебошад. Албатта, дар таркиби ин вожа^о морфемаи решагй ( де^-ди^) ва морфемаи сифрй (де^Ш) мавчуд аст.
Вожаи «мехонд» ду морфема дорад: 1) морфемаи решагии «хон» ва морфемаи фосиланоки «мед», ки дар якчоягй ба замони гузашта, ба амали бардавом далолат мекунад.
Fайр аз ин, дар илми забоншиносй истило^и «калима-морфема» мавчуд аст, ки он дар забони точикй низ ба назар мерасад, вале дар хусуси чунин морфема касе дар забоншиносии точик ^арфе назадааст. Алалхусус дар чумлаи «У китобро аллакай хонда буд» таркиби «хонда буд» аз чор морфема иборат аст. 1) хон - морфемаи решагй. 2) -д- морфемаи флективй, ки асоси замони гузашта сохтааст. 3) -а- морфемаи флективй, ки сифати феълии ;аблият бунёд кардааст. 4) буд- калима-морфемаест, ки зо^иран калимаро мемонад, вале аз ли^ози вазифа чун морфема хизмат мекунад, яъне ^амро^и морфемаьои «-д-» ва «-а» шакли замони гузаштаи дури феъли «хондан» - ро сохтааст. Дар таркиб^ои «навишта шуд», «навишта бошад», «навишта истодааст» низ калима-морфема^ои «шуд», «бош» ва «ист» мавчуданд.
Баъди шар^у таъбири маф^ум^ои зикршуда мо пурсиданием, оё истило^ои маъмули «пешванд» ва «пасванд» - и забони точикй маъною вазифаи истило^ои болоиро фаро гирифта метавонанд? Ба назари мо, « пасванд» ва «пешванд» ^аргиз ба ичрои ин вазифа ;одир нест. Бинобар он ратман дар забоншиносии точик ин истилохдоро ;абул кардан зарур аст.
Дар илми забоншиносии ^индуаврупой воситаи хеле маъмули шаклсозй воситаи синтетикй ном дорад. Аз нуктаи назари профессор Б. Илиш, ин чунин воситаи шаклсозиест, ки дар калима тагйироте ба вукуь меояд, вале бо он калимаи ёвар истифода намешавад (6, 24). Ин навъ тагйирот ду хел мешавад: 1) ба асоси калима морфемаи флективй замима мегардад: хонам, духтарон, тезтар, меравам, бигир, хонд, бино^о ва f. 2) дар асоси калима бадалшавии овоз ё овоз^о ба вукуь мепазирад: шав-шуд, тоб-тофт, о(й)-оед, бар-бурд, рес-ришт, осо(й)-
осуд ва г. Дар ин ^олат сухан дар бораи морфемаи чойивазкунй бояд равад. Хднгоми бадалшавй одатан боз як морфемаи флективй замима карда мешавад ва он бештар морфемаи «-т» ё «-д» аст, ки асоси замони гузашта месозад ва он морф^о ба ;атори морфема^ои флективй дохил мешаванд. Та^ти маф^уми «морф» яке аз гуна^ои ягон морфемаро бояд фа^мид, мисол, морфемаи чамъбандии «-он» чор гуна дорад: «-он» (духтарон), «-гон» (бачагон), «-вон» (бозувон), «-ён» (мо^иён). Чунин гуна^о дар гуфтор зо^ир мешаванд ва ин зу^урот ба овози охирини асоси калима ало;аманд аст.
Дар забони адабии хозираи точик шаклсозии синтетикй дар му;оиса бо забони русй маздуд, вале нисбат ба забони англисй васеътар истифода мешавад. Чунин шаклсозй дар системаи феъли точикй бештар ба назар мерасад.
Бояд махсус таъкид кард, ки ^ар як шакли синтетикй тазоди худро дорад, ки ин навъ тазод метавонад ду, се ё бисёраъзо бошад. Алалхусус, шакли синтетикии «бозувон» ба шакли дигари синтетикии «бозуШ» дар тазод ;арор дорад. Хдр яке аз он^оро дар илми забоншиносй ба истилохи русй - «словоформа» меноманд. Аз руи лугати О.С.Ахманова, та^ти ин истило^ «шакли грамматикии калима»(1,27) фа^мида мешавад. Ин терминро наметавон бо забони точикй «шакли калима» номид, зеро ин ибораи точикй ба забони русй «форма слова» тарчума мешавад, ки он фа^миши тамоман дигар дорад. О.С. Ахманова дар ин хусус навиштааст: «Шакли калима - ин имконияти ба чузъи асосй (асос, манбаъ) ва чузъи сохторй чудо шудани он аст»(1, 501). Мутаносибан у шакли дохилии калима, шакли грамматикии вожа, шакли лугавию синтаксисии калима, шакли лугавию фразеологии вожа, шакли асосии калима ва гайра^оро шар^ додааст (1, 501). Ва;те ки «шакли калима» мегуем, пеш аз ^ама, сода, сохта ё мураккаб будани он фа^мида мешавад. Аз ин хотир дар забони точикй барои ифодаи маф^уми «словоформа» онро та^туллафзй «калимашакл» гуфта тарчума кардан лозим меояд, зеро истилохи дигаре пайдо кардан амрест ма^ол.
Калимашакли «бозувон» думорфемагй аст: 1) морфемаи «бозу» морфемаи решагй ма^суб мешавад, ки он дорои маънои лугавй (;исми даст аз китф то оринч) (ба исм тааллу; доштани ин вожа) мебошад: 2) морфемаи мусбати флективй (-вон), ки тан^о як маънои грамматикй дорад; он ба чамъ будани вожаи «бозу» далолат мекунад.
Калимашакли «бозу» низ думорфемагй аст: 1) морфемаи решагии «бозу» ва 2) морфемаи сифрй. Морфемаи решагй ду маъно - лугавй ва грамматикй дорад. Маънои якуми он ^амон як ;исми даст аст, вале маънои дуюмаш далолат ба маф^уми предмет мебошад. Бар хилофи он, морфемаи сифрй тан^о як маънои грамматикиро ифода мекунад, ки он ягонагии предмет аст.
Ин ду шакли грамматикй (бозуШ ва бозувон) ^ам зо^иран ва ^ам аз ли^ози маъно ба ^ам му;обиланд, вале он^о як вазифаи умумй доранд ва ин ^ам бошад, ба шумора далолат кардани он^ост. Хдмин вазифаи умумй он^оро ба як категорияи грамматикй (категорияи шумораи исм) мутта^ид менамояд.
Мавчудияти ^ар як шакли синтетикй (калимашакл) ва;те эътироф карда мешавад, ки он тазод ё тазод^ои худро дошта бошад. Шакле, ки тазоди худро надорад, калимашакл ма^суб намешавад ва он категорияи морфологиро ташкил намекунанд. Алалхусус шакл^ои синтетикии «баландШ-баландтар-баландтарин» сеаъзой буда, бо ^ам зо^иран ва аз руи маънои грамматикии худ зид мебошанд. Аъзои якум «баландШ» аломатро бе ;иёс ифода мекунад. Аъзои дуюм (баландтар) аломати афзалтарро зикр мекунад. Аъзои сеюми таззод (баландтарин) дарачаи аз ^ама баланди аломатро нишон меди^ад. Ин се аъзои ба ^ам зид категорияи грамматикии дарачаи аломатро ташкил менамояд.
Мачмуи шакл^оеро, ки категорияи грамматикиро ташкил менамояд, парадигма меноманд, яъне ^ар як категорияи морфологй парадигмаи худро дорад. Хдмон шакл^ои «баландШ-баландтар-баландтарин» парадигмаи категорияи дарачаи аломат аст.
Дар сарчашма^ои забоншиносии точик ^амин хосияти категорияи грамматикй баъзан ба инобат гирифта намешавад. Алалхусус, дар «Забони адабии ^озираи точик» шакли «мераванд» замони ^озира-оянда номида шудааст (2, 306), ки ба ин ^аргиз розй шудан мумкин нест, зеро дар як шакли грамматикй, яъне дар як калимашакл наметавонад ду маънои
ба ^ам зиди як категорияи грамматикй ма^фуз бошад. Хол он ки замони ^озира ва замони оянда чун ду маънои ба ^ам хилофи як категорияи грамматикии замон ба замони гузашта му;обил гузошта мешавад, яъне категорияи замони феъл аз ли^ози фалсафй ба се амали ба ^ам таззод (гузашта, ^озира ва оянда) бояд далолат намояд. Хар яке аз ин маъно^ои грамматикии замон ба ^ам хилоф буда, ^ар яке бояд бо шакли махсусе ифодаи худро ёбад. Як шакли грамматикй наметавонад ифодагари ду маънои ба ^ам мукобил (^озира ва оянда) бошад. Бинобар он калимашакли «мераванд»- ро наметавон шакли ^ам замони ^озира ва ^ам замони оянда шуморид. Он шакли замони ^озира буда, ба шакли «мерафтанд», ки ба замони гузашта далолат мекунад, му;обил гузошта мешавад. Аз ин ру дар забони точикй феъл шакли грамматикии замони оянда надорад. Маънои замони оянда дар забони точикй тавассути зарф^ои замон, таркиб^ои адвербиалй (^олй) ё контекст ифода меёбад, на ба воситаи грамматикй. Дар мисоли «...пас аз як ^афтаи дигар падару писар ба Бухоро мераванд», (2, 306) калимашакли «мераванд» ба замони оянда ^еч далолат намекунад. Ин вазифаро ^оли замони «пас аз як ^афтаи дигар» ба душ гирифтааст. Бинобар он шакл^ои навъи «мераванд», «мехонанд» ва амсоли он^о бояд шакли категориалии замони ^озира шуморида шаванд, на шакли замони ^озира-оянда. Аз ин бармеояд, ки дар забони точикй категорияи грамматикии замон на сеаъзой, балки дуаъзой мебошад: ^озира ва гузашта.
Дар ^амон китоби дарсии мактаби олй (2, 309) мавчуд будани замони ояндаи дур тасди; карда шудааст. Шакл^ои навъи «хо^й гуфт»-ро ба ин «замон» дохил кардаанд, ки ин шуб^аовар аст. Ба назари мо, ин шаклро ба парадигмаи сюаи шартй-хо^ишмандй дохил кардан зарур аст, зеро он амали Fайриво;еиро ифода мекунад, ки аз ин Fайриманти;й будани саволи «Ту хо^й гуфт-мй?» ша^одат меди^ад. Саволи «у омадагист-мй?» низ Fайриманти;ист, зеро феъл дар сюаи э^тимолй омадааст ва он амали Fайриво;еиро зикр менамояд. Мушо^ида^ои мо нишон меди^анд, ки ^ангоми Fайриво;ей будани амали чумла ба он гузоштани савол бо ^иссаьои «-мй» ва «магар» имконнопазир аст.
Акнун ба воситаи дуюми шаклсозй тава;;уф менамоем, ки онро воситаи аналитикй меноманд (1, 45). Бар хилофи шакли синтетикй, шакли аналитикй на кам аз ду вожа таркиб меёбад. Яке аз ин вожа^о маънои луFавии худро комилан, ё го^о ;ариб гум карда, барои ифодаи маънои грамматикии калимаи дигар хизмат мекунад. Вожаи дигари таркиби аналитикй дорои маънои пурраи луFавй аст, ки вожаи дигар ^амро^аш омада, ба он маънои грамматикие илова менамояд. Он чузъе, ки барои ифодаи маънои грамматикй истифода мешавад, калимаи ёриди^анда (ёвар) ё калима-морфема номида мешавад, зеро он зо^иран вожаро мемонад, вале аз руи вазифа чун морфема адои вазифа менамояд. Чунин калимаи ёвар метавонад морфемаи флективй ;абул кунад. Ин имконият барои вожаи асосй низ хос аст. Мисол: омада будам, навишта шуд, хонда бошад, гуфта истодаанд ва f.
Дар ин таркиб^о «будам», «шуд», «бошад» ва «истодаанд» калима^ои ёваре мебошанд, ки барои сохтани шакл^ои грамматкии замони гузаштаи дур (омада будам) тарзи мафъул (навишта шуд), сюаи шартй-хо^ишмандй (хонда бошад) ва замони ^озираи давомдор (гуфта истодаанд) истифода шудаанд. Хар яке аз ин вожа^ои ёвар морфема^ои флективй доранд: -ам (будам), Ш(будШ), -ад(бошад), -а ва -анд (истодаанд). Ч,узъ^ои асосии ин калимашакл^о низ дорои морфемаи флективй мебошанд: -а (омада) - а (навишта), -а(хонда), -а (гуфта).
Хар яке аз ин шакл^ои грамматикй маънои хосаи грамматикй дорад ва дорои тазоди худ мебошад. Ин тазод^о чунинанд: омада будам-омадам, навишта шуд-навишт, хонда бошад-хонд, гуфта истодаанд-мегуянд. Хар яке аз ин тазод^о як категорияи грамматикиро ташкил менамоянд. Алалхусус, омада будам-омадам категорияи таркиб ё замони нисбй, навишта шуд-навишт категорияи тарз ё самт, хонда бошад-хонд категорияи сига, гуфта истодаанд-мегуянд категорияи намуд ё ^удуд мебошанд.
Калимаи ёриди^андаи таркиби шакли аналитикй ду ё зиёда маъно дошта метавонад. Яке аз он маъно^оро худи асоси калима-морфема ва маъно^ои дигарро морфема^ои флективии ба он ^амро^шаванда ифода менамояд. Мисол, дар таркиби «дида будам» калима-морфемаи «буд» ба ;аблияти амали «дидан» далолат менамояд, вале морфемаи флективии (-ам) ба он замимашаванда ба гуянда мутаалли; будани ин амалро зикр менамояд.
Шаклсозии аналитикй бештар ба забощои типи аналитикй хос аст. Алалхусус, он дар забони англисй хеле васеъ па^н шудааст, дар забони точикй он нисбат ба забони русй бештар, вале нисбат ба забони англисй андаке камтар истифода мешавад.
Воситаи сеюми шаклсозй воситаи супплетивй ном дорад. Ин чунин тарзи сохтани шакли грамматикист, ки тиб;и он асоси калима комилан дигар мешавад. Алалхусус, шакли замони гузаштаи феъли «дидан» дар му;оиса ба шакли замони ^озираи он пурра тагйир меёбад. Мисол: Ман уро ^ар руз мебинам - Ман уро ^ар руз медидам. Мисол аз забони русй: хороший-лучше-наилучший. Мисол аз забони англисй: I go home-I went home - Ман ба хона меравам-Ман ба хона рафтам.
Чунин шакли грамматикй низ шакли ба худ тазодро дорад ва ин чуфт ягон категорияи грамматикиро ташкил мекунад. Алалхусус, чуфти «мебинам-медидам» парадигмаи категорияи замон ма^суб мешавад. Ин воситаи сохтани шакли грамматикии калима дар забони точикй а^ён-а^ён ба назар мерасад. Дар дигар забон^о низ супплетивизм хеле маздуд аст ва шаклсозии архаистй ма^суб мешавад.
Хамин тавр, дар илми забоншиносй ду маф^ум васеъ истифода мешаванд: яке маф^уми калимасозй ва дигаре маф^уми шаклсозй мебошад. Он^о бо маф^уми морфема зич ало;аманд мебошанд, зеро чй калима ва чй шакли грамматикй метавонад тавассути морфема^о сохта шавад. Мутаносибан морфема^ои калимасоз (кор+гар, сурх+й, бар+овардан) ва морфема^ои шаклсоз (би+хон, ме+рав+ам, талаба+гон, калон+тар) чудо карда мешаванд.
Морфема^ои калимасоз вазифа^ои лугавй ва грамматикй доранд. Вазифаи грамматикии он^о тагйир додани як ^иссаи нут; ба дигар ^иссаи нут; аст: рав-феъл, равиш-исм, сурх-сифат, сурхй-исм. Вазифаи лугавии он^о тагйир додани маънои лексикии калима аст: кор-коргар, нуфуз-бонуфуз ва f.
Морфема^ои шаклсоз тан^о вазифаи грамматикй доранд: он^о ба маънои луFавии калимае маънои граматикй илова мекунанд: тез-тезтар, рав-рафт, гуфт-гуфтам.
Морфема^о шакл^ои синтетикй ва аналитикй месозанд. Дар шакл^ои синтетикй морфема^ои флективй, решагй, чойивазкунй, сифрй истифода мегарданд. Хднгоми сохтани шакли синтетикй дар чисми таFЙироте рух меди^ад.
Шакл^ои аналитикй камаш аз ду вожа иборатанд: яке вожаест, ки маънои луFавии худро пурра ё ^ариб гум кардааст ва онро калима-морфема мегуянд; дигаре вожаи комилмаъно (морфемаи решагй) буда, калима-морфема ба он маънои грамматикй замима менамояд. Он морфемаи решагй метавонад морфемаи флективй ;абул кунад.
Шакл^ои супплетивй низ мавчуданд, ки он^о тавассути комилан иваз кардани асоси калима бунёд мешаванд.
Ин се навъ шакли грамматикй ^амеша тазоди худро доранд ва ин тазодро категорияи грамматикиеро ташкил мекунанд. Чунин таззод метавонад ду ё бисёраъзой бошад. Ин таззод^о ба гуногунии шакл ва маънои хусусии ^ар яки он^о асос ёфтааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ахманова, О.С. Словарь лингвистических терминов / О.С. Ахманова.- М.: Советская энциклопедия, 1966. - 608 с.
2. Забони адабии ^озираи точик, Душанбе: Ирфон, 1973. - 452 с. -1к;.
3. Основы иранского языкознания. Новоиранские языки.- M.: Наука, 1982. - 572 с.
4. Розенталь, Д.Э. Словарь-справочник лингвистических терминов / М.А. Теленкова, Д.Э. Розенталь.- М.:Советская Энциклопедия, 1976. - 544 с.
5. Хусейнов, X. Шукурова К. ЛуFати термин^ои забоншиносй / К. Шукурова, X,. Хусейнов.-Душанбе: Маориф, 1983. - 256 с.
6. Ilyish, B.A. The structure of modern English / B.A. Ilyish.- L.: Prosveshenie, 1971. - 366 p.
REFERENCES:
1. Akhmanova, O. S. Dictionary of linguistic terms / O.S. Akhmanova.- M.: Sovetskaya encyclopedia, 1966. -608p.
2. Modern Tajik literary language, Dushanbe: Irfon, 1973.-452p. - I p.
3. Foundations of Iranian linguistics. New Iranian languages. M.: Nauka, 1982.-572p.
4. Rosental, D.E. Dictionary- reference book of linguistic terms / M.A.Telenkova, D.E. Rosental.-Sovetskaya encyclopedia, 1978. - 544 p.
5. Husinov, H. Dictionary of linguistic terms / K. Shukurova, H. Husinov.- Dushanbe: Maorif , 1983. - 256 p.
6. Ilyish, B.A. The structure of modern English / B.A. Ilyish.- L.: Prosveshenie, 1971. - 366 p.
О понятии формообразования в современном таджикском языкознании
Ключевые слова: словоформа, морфема, синтетический способ, аналитический способ, супплетивный способ.
Написание этой статьи было вызвано тем, что в источниках по современному таджикскому языку отсутствуют необходимые сведения о способах и средствах образования грамматических форм слова, а также о видах морфем, участвующих в формообразовании.
Следует разграничить словообразовательные и формообразовательные морфемы, ибо у них имеются разные функции. К формообразовательным морфемам относятся: корневые, флективные, нулевые морфемы, а также морфемы замещения, слова-морфемы. Часть из этих морфем служит для образования синтетических форм, которые характеризуются изменениями в основе слова. Другая группа морфем участвует в создании аналитических форм, которые состоят из слова - морфемы, корневой морфемы, а также флективной морфемы. В таджикском языке встречаются редкие случаи использования супплетивных форм, которые образуются от совсем другой основы, а не от морфем.
On the Notion of Formbuilding in Modern Tajik Linguistics
Keywords: word-form, morpheme, synthetic type, analytical type, supplative formation.
The necessity of writing this article is called forth by absence of appropriate information about types and means of deriving grammatical forms in present day Tajik, as well as about kinds of morphemes used in formbuilding.
It is necessary to distinguish between the word building and formbuilding morphemes as they have got different functions. The following types of morphemes refer to formbuilding morphemes: root morpheme, inflexional morpheme, substitutional morpheme and zero morpheme. Some of these morphemes are used in deriving a synthetic type. Another group of morphemes serve to derive analytical types consisting of a word-morpheme, a root morpheme and an inflexional morpheme. Modern Tajik rarely makes use of supplative formations which are derived by a complete change of the word stem.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Усмонов Карим, профессори кафедраи грамматикаи забони англиси ва назарияи тарцумаи факултаи забонуои хориции Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail:[email protected]
Сведение об авторе:
Усмонов Карим, профессор кафедры грамматики английского языка и теории перевода факультета иностранных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Г. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail:Flex_m@mail. ru
Information about the author:
Usmonov Karim, A professor of the department of English Grammar and Translation Theory of the Faculty of Foreign Languages, Khujand State University named after academician B. G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail:[email protected]
