CC BY
82
10.02.22. ЗАБОНҲОИ МАРДУМИ КИШВАРҲОИ ХОРИҶИИ АВРУПО, ОСИЁ,
АФРИҚО, БУМИЁНИ АМРИКО ВА АВСТРАЛИЯ
10.02.22. ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ,
АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10.02.22. LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES OF EUROPE, ASIA, AFRICA,
NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 4Т К. УСМОНОВ
ББК 81
РОҶЕЪ БА МАФҲУМИ ШАКЛСОЗИ ДАР ЗАБОНШИНОСИИ МУОСИРИ ТОҶИК
Вожаҳои калидй: калимашакл, морфема, шаклсозии синтетика, шаклсозии аналитика, шаклсозии супплетива.
Дар сарчашмаҳои забоншиносии тоҷик, ки ба морфология бахшида шудаанд, дар хусуси сохтани ин ё он шакли грамматикии ҳиссаҳои нутқ маълумоти хеле мухтасар дода мешавад. Алалхусус, дар китоби дарсии «Забони адабии ҳозираи тоҷик», ки зери таҳрири академик Б. Ниёзмуҳаммадов нашр шудааст, чунин қоидаҳои шаклсозӣ зикр шудаанд:
«Исмҳои танҳо асоси категорияи ҷамъ мебошанд. Дар забони адабии тоҷик исмҳо бо суффиксҳои “-ҳо ва -он” ҷамъ баста мешаванд» (2, 121).
Ин шарҳи грамматикӣ аз се ҷиҳат таҷдиди назар мехоҳад: 1) ибораи “категорияи ҷамъ” чандон мақбул нест, зеро, ба назари мо дар илми забоншиносии тоҷик чунин истилоҳ мавҷуд нест. Ба ҷои он мебоист термини “шакли категориалии ҷамъ” истифода шавад; 2) исми танҳоро наметавон асоси шакли ҷамъ шуморид, зеро шакли танҳои исм тазоди шакли ҷамъи он мебошад. Тазод будани он аз таърифи категорияи морфологӣ бармеояд, ки он “ба муқобилгузории шаклҳои грамматикии ҳамон як калима асос ёфтааст” (1,191); 3) исмҳо на танҳо бо суффикси “-ҳо ва -он”, балки тавассути алломорфҳои суффикси “-он” (-гон, -вон, -ён) ҷамъбандӣ мегарданд.
“Дараҷаи оддӣ асос ва нуқтаи баромади дараҷаҳои қиёсӣ ва олӣ ҳисоб меёбад» (2,186). «Дараҷаи қиёсӣ ба воситаи ба дараҷаи оддӣ бо илова гаштани суффикси “-тар” сохта мешавад” (2,187). “ Дараҷаи олии сифат бо се роҳ ифода меёбад: а) бо ёрии суффикси -тарин: б) бо роҳи ба дараҷаи оддӣ илова намудани зарфҳои ифодакунандаи мафҳуми миқдору андоза: бисёр, хеле, ниҳоят...: в) бо ёрии таркиби аз ҳама”(2,188). Дар ин қоидаҳо низ се камбуд ба назар мерасад: 1). Дараҷаи оддиро асоси дараҷаҳои қиёсӣ ва олӣ шуморидан нашояд, зеро онҳо шаклҳои ба ҳам зид мебошанд; 2). Зарфҳои “бисёр”, “хеле”, “ниҳоят” ва ғ. воситаи сохтани шакли грамматикӣ нестанд ва онҳоро бо суффикси “-тар” дар як қатор гузоштан мумкин нест. Онҳо воситаҳои луғавӣ мебошанд. 3). Таркиби “аз ҳама” -ро низ наметавон воситаи шаклсоз шуморид. “Тасрифи феълҳо бо ёрии бандакҳои феълӣ ва хабарӣ ё флексияи феълӣ воқеъ мегардад” (2,234) “ ... гурӯҳи феъли замони ҳозираи давомдор бо ёрии “истодан” бо бандакҳои хабарӣ тасриф мешаванд”(2,239).
Дар асари академии “Основы иранского языкознания. Новоиранские языки”, ки соли 1982 дар Маскав аз ҷониби эроншиносони Пажӯҳишгоҳи забоншиносии Академияи улуми ИҶШС ба чоп расонида шудааст, низ дар хусуси сохтани шаклҳои грамматикии вожаҳои забони тоҷикӣ қариб ақоиди болоиро дучор меоем: “Исмҳо дар шакли танҳо ба асоси он баробар аст: мард, даст, себ. Барои сохтани шакли ҷамъ ду суффикси эрониасл мавҷуд аст: -он, -ҳо” (3,123). Ё худ:” Дараҷаи одии сифат аз асоси он бунёд меёбад. Дараҷаи қиёсӣ тавассути -тар ва дараҷаи олӣ ба воситаи -тарин сохта мешаванд” (3,114). Вале дар ин асар, хушбахтона, роҷеъ ба тарзи сохташавии асоси замони гузаштаи феъл, ки онро асосҳои претеритӣ меноманд, маълумоти батафсил дода шудааст (ниг.:3,131-140). Инчунин оид ба масъали бунёди асосҳои замони ҳозира (презентные основы) се саҳифа бахшида шудааст(3,128-131).
Мутаассифона, дар ин ду асар ва сарчашмаҳои дигар оид ба морфологияи забони тоҷикӣ ба кадом навъи шаклсозӣ дохил шудани ҳаводиси морфологии тавсифшаванда чизе гуфта нашудааст. Ҳоло он ки ба кадоме аз панҷ навъи типологии забонҳо (флективӣ, агглютинативӣ, изолятивӣ ё холис, инкорпоративӣ ва интрофлективӣ) дохил шудани ин ё он забон аз рӯи сохтори морфологии калима ва тарзи шаклсозии он муайян карда мешавад. Гузашта аз ин, дар ин сарчашмаҳо оид ба мафҳумҳои “шакли грамматикӣ”, “маънои грамматикӣ” ва амсоли инҳо
198
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
маълумоте мавҷуд нест. Шояд аз ҳамин сабаб бошад, ки дар китобҳои дарсиву дастурҳои таълимии дар Тоҷикистон чопшуда ва ҳатто дар асарҳои академии он истилоҳ ва шарҳу таъбирҳо ғалат ба назар мерасанд.
Дар ин мақола кӯшиш менамоем, ки дар бораи роҳу воситаҳои сохтани шакли грамматикии калима ва зуҳури онҳо дар забони тоҷикӣ андаке таваққуф намоем.
Дар забоншиносии ҳиндуаврупоӣ се навъи сохташавии шакли грамматикии калимаро ҷудо мекунанд. 1. Шаклсозии синтетикӣ. 2. Шаклсозии аналитикӣ. 3. Шаклсозии супплетивӣ. Мо ин се истилоҳро дар ягон сарчашмаи забоншиносии тоҷик дучор наомадем. Ҳар яке аз ин навъҳои шаклсозӣ хосиятҳои барҷастаи худро дошта, бо як қатор мафҳуми сохти морфологии забон зич алоқаманд аст, ки ба он, пеш аз ҳама, мафҳуми морфема ва хелҳои он дохил мешавад. Бинобар он лозим донистем, ки андаке дар ин бора маълумоте диҳем.
Дар забоншиносии тоҷик истилоҳи “морфема” хеле маҳдуд истифода мешавад. Ба ҷои он истилоҳҳои “суффикс», «префикс» ё муодилаҳои тоҷикии он- “ пасванд”- у “пешванд” васеъ ба кор мераванд, ҳол он ки ин истилоҳот фаҳмиш ва вазифаҳои хеле маҳдуд дошта, моҳияти истилоҳи “ морфемаро”-ро таҷассум намекунанд. Алалхусус, фаҳмиши мафҳумҳои “морфемаи решагӣ”, “морфемаи сифрӣ”, “морфемаи ҷойивазкунӣ”, “морфемаи фосиланок” ва чанде дигарро истилоҳҳои маъмули забоншиносии тоҷик “суффиксу префикс” ва ё “пешванду пасванд” фарогир нестанд, ҳол он ки навъҳои зикршудаи морфема дар забони тоҷикӣ низ истифода мешаванд. Гузашта аз ин, чун воситаи ҳам шаклсозӣ ва ҳам ё калимасозӣ маънидод шудани истило^ҳои “ суффиксу префикс” ва “ пешванду пасванд” қобили қабул нест, зеро калимасозӣ ба тағйири маънои луғавии вожа, вале шаклсозӣ бошад ба тағйири маънои грамматикии калима сарукор доранд. Ин истилоҳҳо шояд барои китобҳои дарсиву дастурҳои таълимии макотиби миёнаи таҳсилоти умумӣ мақбул бошанд, вале дар асарҳои илмию китобҳо барои макотиби олӣ, а назари мо, аз истифодаи он бояд худдорӣ намуд.
Морфема ҳатто дар асари Ҳ. Ҳусейнов ва К. Шукурова “Луғати терминҳои забоншиносӣ” мутлақо хато шарҳ ёфтааст:” Морфема - қисми хурдтарини калима, ки онро дигар тақсим кардан мумкин нест” ( 5, 122). Ин таърифро бо таърифи Д.Э. Розентал ва М.А. Теленкова муқоиса кунед: “Морфема қисми маънодору минбаъд тақсимнашавандаи калима аст” (4, 183). Аз муқоисаи таърифҳои болоӣ бармеояд, ки воҳидҳои забон (ба истиснои фонема) ду ҷониб доранд; - шакл ва маъно, ки онҳо ба морфема ҳам хосанд. Тарафи маъноии морфема дар таърифи ин ду забоншиноси тоҷик истисно карда шудааст. Таърифи онҳо доир ба истилоҳи фонема мақбул аст, зеро қисми хурдтарини калима фонема мебошад, ки он дигар тақсим намешавад.
Морфема аз таркиби калима чудо карда мешавад, ки он аз рӯи миқдори ҷузъҳои маънодори он гузаронида мешавад. Алалхусус, аз рӯи шакли луғавии худ вожаи “мураббӣ” дорои, як жузъи маънодор аст ва аз ин рӯ он аз як морфема ташаккул ёфтааст. Дар вожаи «мураббия» бошад, ду жузъи маънодор ба назар мерасад: “мураббӣ” ва “-я”. Жузъи якум маънои ҳам луғавӣ ва ҳам грамматикӣ дорад. Ин маънои грамматикӣ ба исм далолат кардани он мебошад. Маънои луғавии он “тарбиятдиҳанда”, “тарбиятгар”, “парваранда” мебошад. Жузъи дуюм бошад, танҳо дорои маънои грамматикист, яъне он ба чинси занона далолат менамояд. Морфемаи якумро морфемаи решагӣ ва морфемаи дуюмро морфемаи флективӣ меноманд. Дар таркиби созмони «омӯзгор» низ ду морфема мавчуд аст: 1) омӯз, ки онро морфемаи решагӣ меноманд, 2) -гор, ки он морфемаи дериватсионӣ (1, 241) номида мешавад. Дар ҳар ду ҳолат ҳам морфемаи решагӣ мустақил буда, дорои маънои луғавӣ аст. Морфемаҳои флективӣ ва дериватсионӣ на мустақил, балки ба морфемаи решагӣ вобаста мебошанд. Якумӣ раванди грамматикӣ ва дуюмӣ вазифаи калимасозӣ дорад. Чунин воҳидҳоро морфемаи вобаста меноманд, зеро онҳо мустақил истифода намешаванд ва ҳамеша бо морфемаи решагӣ ҳамроҳ меоянд. Мисол, дар калимаҳои «коргар», «шаҳрӣ», «ҳамкор», «бошуурона», воҳидҳои «-гар», «-ӣ», «ҳам-», «бо-» ва «-она» морфемаҳои дериватсионӣ (калимасоз) мебошанд. Вале дар калимаҳои «баландтар», «равӣ», «хонд», «оҳувон» чузъҳои «тар», «-ӣ», «-д», «-вон» морфемаҳои флективӣ ( шаклсоз) маҳсуб мешаванд. Дар забоншиносии муосири точик ин ду гурӯҳи морфемаҳоро якхел ном медаранд: пешванду пасванд ё суффиксу префикс. Аз ин бармеояд, ки дар байни калимасозӣ ва шаклсозӣ тафовут гузошта намешавад. Гузашта аз ин, барои ифодаи истило^ҳои навъи «морфемаи решагӣ», «морфемаи сифрӣ», «морфемаи фосиланок», «морфемаи сегментӣ», «морфемаи мусбат», «морфемаи чойивазкунӣ» ва амсоли онҳо забоншиносии точик муодил надорад. Ин истилоҳҳоро бо вожаҳои «пасванд» ва «пешванд» иваз кардан мумкин нест, ҳол он ки морфемаҳои зикршуда дар маводи забони точикӣ дучор мешаванд. Мисол: равам, хонданд. Дар вожаи «равам» чузъи «рав» морфемаи решагист ва
199
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
воҳиди «-ам» морфемаи флективӣ (шаклсоз, сегментӣ) маҳсуб мешавад. Дар калимаи «хонданд» се морфема мавҷуд аст: 1) «хон»- морфемаи решагӣ, 2) «-д»-морфемаи шаклсоз, 3) «-анд» - морфемаи флективӣ( шаклсоз, сегментӣ). Дар шаклҳои ба ҳам таззоди «гул0» ва «гулҳо» дутой морфема мавҷуд аст: 1) Аъзои якуми тазод морфемаи решагӣ (гул) ва морфемаи сифрӣ дорад, ки онро бо нишонаи 0 ифода мекунанд. Чунин морфемаро дар партави морфемаи «-ҳо» чудо менамоянд, яъне набудани «-ҳо» ба маънои танҳо далолат менамояд, ҳол он ки мавчудияти «-ҳо» маънои чамъро ифода мекунад. 2) Аъзои дуюми тазод (гулҳо) дорои морфемаи решагӣ ( гул) ва морфемаи вобастаи флективӣ (-ҳо) мебошад. Бинобар он дар шакли «гул0» мавчудияти морфемаи манфӣ ва дар «гулҳо» морфемаи мусбат мавчуд аст.
Дар мисоли «деҳ -диҳед» морфемаи чойивазкунӣ ва флективӣ ба назар мерасад. Табдуили ҳарфи «-е-» ба ҳарфи «-и-» морфемаи чойивазкунӣ маҳсуб мешавад. Ҷузъи «-д» морфемаи флективӣ (шаклсоз) мебошад. Албатта, дар таркиби ин вожаҳо морфемаи решагӣ ( деҳ-диҳ) ва морфемаи сифрӣ (деҳ0) мавчуд аст. Вожаи «мехонд» ду морфема дорад: 1) морфемаи решагии «хон» ва морфемаи фосиланоки «ме-...д», ки дар якчоягӣ ба замони гузашта, ба амали бардавом далолат мекунад.
Ғайр аз ин, дар илми забоншиносӣ истилоҳи «калима-морфема» мавчуд аст, ки он дар забони точикӣ низ ба назар мерасад, вале дар хусуси чунин морфема касе дар забоншиносии точик ҳарфе назадааст. Алалхусус дар чумлаи «Ӯ китобро аллакай хонда буд» таркиби «хонда буд» аз чор морфема иборат аст. 1) хон - морфемаи решагӣ. 2) -д- морфемаи флективӣ, ки асоси замони гузашта сохтааст. 3) -а- морфемаи флективӣ, ки сифати феълии қаблият бунёд кардааст. 4) буд-калима-морфемаест, ки зоҳиран калимаро мемонад, вале аз лиҳози вазифа чун морфема хизмат мекунад, яъне ҳамроҳи морфемаьои «-д-» ва «-а» шакли замони гузаштаи дури феъли «хондан» -ро сохтааст. Дар таркибҳои «навишта шуд», «навишта бошад», «навишта истодааст» низ калима-морфемаҳои «шуд», «бош» ва «ист» мавчуданд.
Баъди шарҳу таъбири мафҳумҳои зикршуда мо пурсиданием, оё истило^ҳои маъмули
«пешванд» ва «пасванд» - и забони точикӣ маъною вазифаи истило^ҳои болоиро фаро гирифта метавонанд? Ба назари мо, « пасванд» ва «пешванд» ҳаргиз ба ичрои ин вазифа қодир нест. Бинобар он ҳатман дар забоншиносии точик ин истилоҳҳоро қабул кардан зарур аст.
Дар илми забоншиносии ҳиндуаврупоӣ воситаи хеле маъмули шаклсозӣ воситаи синтетикӣ ном дорад. Аз нуктаи назари профессор Б. Илиш, ин чунин воситаи шаклсозиест, ки дар калима тағйироте ба вуқӯъ меояд, вале бо он калимаи ёвар истифода намешавад (6, 24). Ин навъ тағйирот ду хел мешавад: 1) ба асоси калима морфемаи флективӣ замима мегардад: хонам, духтарон, тезтар, меравам, бигир, хонд, биноҳо ва ғ. 2) дар асоси калима бадалшавии овоз ё овозҳо ба вуқӯъ мепазирад: шав-шуд, тоб-тофт, о(ӣ)-оед, бар-бурд, рес-ришт, осо(й)-осуд ва ғ. Дар ин ҳолат сухан дар бораи морфемаи чойивазкунӣ бояд равад. Ҳангоми бадалшавӣ одатан боз як морфемаи флективӣ замима карда мешавад ва он бештар морфемаи «-т» ё «-д» аст, ки асоси замони гузашта месозад ва он морфҳо ба қатори морфемаҳои флективӣ дохил мешаванд. Таҳти мафҳуми «морф» яке аз гунаҳои ягон морфемаро бояд фаҳмид, мисол, морфемаи чамъбандии «-он» чор гуна дорад: «-он» (духтарон), «-гон» (бачагон), «-вон» (бозувон), «-ён» (моҳиён). Чунин гунаҳо дар гуфтор зоҳир мешаванд ва ин зуҳурот ба овози охирини асоси калима алоқаманд аст.
Дар забони адабии ҳозираи точик шаклсозии синтетикӣ дар муқоиса бо забони русӣ маҳдуд, вале нисбат ба забони англисӣ васеътар истифода мешавад. Чунин шаклсозӣ дар системаи феъли точикӣ бештар ба назар мерасад.
Бояд таъкид кард, ки ҳар як шакли синтетикӣ тазоди худро дорад, ки ин навъ тазод метавонад ду, се ё бисёраъзо бошад. Алалхусус, шакли синтетикии «бозувон» ба шакли дигари синтетикии «бозу0» дар тазод қарор дорад. Ҳар яке аз онҳоро дар илми забоншиносӣ ба истилоҳи русӣ -«словоформа» меноманд. Аз рӯи луғати О.С.Ахманова, таҳти ин истилоҳ «шакли грамматикии калима»(1,27) фаҳмида мешавад. Ин терминро наметавон бо забони точикӣ «шакли калима» номид, зеро ин ибораи точикӣ ба забони русӣ «форма слова» тарчума мешавад, ки он фаҳмиши тамоман дигар дорад. О.С. Ахманова дар ин хусус навиштааст: «Шакли калима - ин имконияти ба чузъи асосӣ (асос, манбаъ) ва чузъи сохторӣ чудо шудани он аст»(1, 501). Мутаносибан ӯ шакли дохилии калима, шакли грамматикии вожа, шакли луғавию синтаксисии калима, шакли луғавию фразеологии вожа, шакли асосии калима ва ғайраҳоро шарҳ додааст (1, 501). Вақте ки «шакли калима» мегӯем, пеш аз ҳама, сода, сохта ё мураккаб будани он фаҳмида мешавад. Аз ин хотир дар забони точикӣ барои ифодаи мафҳуми «словоформа» онро таҳтуллафзӣ «калимашакл» гуфта тарчума кардан лозим меояд, зеро истилоҳи дигаре пайдо кардан амрест маҳол.
200
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
Калимашакли «бозувон» думорфемагй аст: 1) морфемаи «бозу» морфемаи решагӣ маҳсуб мешавад, ки он дорои маънои луғавӣ (қисми даст аз китф то оринҷ) (ба исм тааллуқ доштани ин вожа) мебошад: 2) морфемаи мусбати флективӣ (-вон), ки танҳо як маънои грамматикӣ дорад; он ба ҷамъ будани вожаи «бозу» далолат мекунад.
Калимашакли «бозу0» низ думорфемагй аст: 1) морфемаи решагии «бозу» ва 2) морфемаи сифрӣ. Морфемаи решагӣ ду маъно - луғавӣ ва грамматикӣ дорад. Маънои якуми он ҳамон як қисми даст аст, вале маънои дуюмаш далолат ба мафҳуми предмет мебошад. Бар хилофи он, морфемаи сифрӣ танҳо як маънои грамматикиро ифода мекунад, ки он ягонагии предмет аст.
Ин ду шакли грамматикӣ (бозу0 ва бозувон) ҳам зоҳиран ва ҳам аз лиҳози маъно ба ҳам муқобиланд, вале онҳо як вазифаи умумӣ доранд ва ин ҳам бошад, ба шумора далолат кардани онҳост. Ҳамин вазифаи умумӣ онҳоро ба як категорияи грамматикӣ (категорияи шумораи исм) муттаҳид менамояд.
Мавҷудияти ҳар як шакли синтетикӣ (калимашакл) вақте эътироф карда мешавад, ки он тазод ё тазодҳои худро дошта бошад. Шакле, ки тазоди худро надорад, калимашакл маҳсуб намешавад ва он категорияи морфологиро ташкил намекунанд. Алалхусус шаклҳои синтетикии «баланд0-баландтар-баландтарин» сеаъзоӣ буда, бо ҳам зоҳиран ва аз рӯи маънои грамматикии худ зид мебошанд. Аъзои якум «баланд0» аломатро бе қиёс ифода мекунад. Аъзои дуюм (баландтар) аломати афзалтарро зикр мекунад. Аъзои сеюми таззод (баландтарин) дараҷаи аз ҳама баланди аломатро нишон медиҳад. Ин се аъзои ба ҳам зид категорияи грамматикии дараҷаи аломатро ташкил менамояд.
Маҷмӯи шаклҳоеро, ки категорияи грамматикиро ташкил менамояд, парадигма меноманд, яъне ҳар як категорияи морфологӣ парадигмаи худро дорад. Ҳамон шаклҳои «баланд0-баландтар-баландтарин» парадигмаи категорияи дараҷаи аломат аст.
Дар сарчашмаҳои забоншиносии тоҷик ҳамин хосияти категорияи грамматикӣ баъзан ба инобат гирифта намешавад. Алалхусус, дар «Забони адабии ҳозираи тоҷик» шакли «мераванд» замони ҳозира-оянда номида шудааст (2, 306), ки ба ин ҳаргиз розӣ шудан мумкин нест, зеро дар як шакли грамматикӣ, яъне дар як калимашакл наметавонад ду маънои ба ҳам зиди як категорияи грамматикӣ маҳфуз бошад. Ҳол он ки замони ҳозира ва замони оянда чун ду маънои ба ҳам хилофи як категорияи грамматикии замон ба замони гузашта муқобил гузошта мешавад, яъне категорияи замони феъл аз лиҳози фалсафӣ ба се амали ба ҳам таззод (гузашта, ҳозира ва оянда) бояд далолат намояд. Ҳар яке аз ин маъноҳои грамматикии замон ба ҳам хилоф буда, ҳар яке бояд бо шакли махсусе ифодаи худро ёбад. Як шакли грамматикӣ наметавонад ифодагари ду маънои ба ҳам муқобил (ҳозира ва оянда) бошад. Бинобар он калимашакли «мераванд»- ро наметавон шакли ҳам замони ҳозира ва ҳам замони оянда шуморид. Он шакли замони ҳозира буда, ба шакли «мерафтанд», ки ба замони гузашта далолат мекунад, муқобил гузошта мешавад. Аз ин рӯ дар забони тоҷикӣ феъл шакли грамматикии замони оянда надорад. Маънои замони оянда дар забони тоҷикӣ тавассути зарфҳои замон, таркибҳои адвербиалӣ (ҳолӣ) ё контекст ифода меёбад, на ба воситаи грамматикӣ. Дар мисоли «...пас аз як ҳафтаи дигар падару писар ба Бухоро мераванд», (2, 306) калимашакли «мераванд» ба замони оянда ҳеҷ далолат намекунад. Ин вазифаро ҳоли замони «пас аз як ҳафтаи дигар» ба дӯш гирифтааст. Бинобар он шаклҳои навъи «мераванд», «мехонанд» ва амсоли онҳо бояд шакли категориалии замони ҳозира шуморида шаванд, на шакли замони ҳозира-оянда. Аз ин бармеояд, ки дар забони тоҷикӣ категорияи грамматикии замон на сеаъзоӣ, балки дуаъзоӣ мебошад: ҳозира ва гузашта.
Дар ҳамон китоби дарсии мактаби олӣ (2, 309) мавҷуд будани замони ояндаи дур тасдиқ карда шудааст. Шаклҳои навъи «хоҳӣ гуфт»-ро ба ин «замон» дохил кардаанд, ки ин шубҳаовар аст. Ба назари мо, ин шаклро ба парадигмаи сиғаи шартӣ-хоҳишмандӣ дохил кардан зарур аст, зеро он амали ғайривоқеиро ифода мекунад, ки аз ин ғайримантиқӣ будани саволи «Ту хоҳӣ гуфт-мӣ?» шаҳодат медиҳад. Саволи «ӯ омадагист-мӣ?» низ ғайримантиқист, зеро феъл дар сиғаи эҳтимолӣ омадааст ва он амали ғайривоқеиро зикр менамояд. Мушоҳидаҳои мо нишон медиҳанд, ки ҳангоми ғайривоқеӣ будани амали ҷумла ба он гузоштани савол бо ҳиссаьои «-мӣ» ва «магар» имконнопазир аст.
Акнун ба воситаи дуюми шаклсозӣ таваққуф менамоем, ки онро воситаи аналитикӣ меноманд (1, 45). Бар хилофи шакли синтетикӣ, шакли аналитикӣ на кам аз ду вожа таркиб меёбад. Яке аз ин вожаҳо маънои луғавии худро комилан, ё гоҳо қариб гум карда, барои ифодаи маънои грамматикии калимаи дигар хизмат мекунад. Вожаи дигари таркиби аналитикӣ дорои маънои пурраи луғавӣ аст, ки вожаи дигар ҳамроҳаш омада, ба он маънои грамматикие илова менамояд.
201
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
Он ҷузъе, ки барои ифодаи маънои грамматикӣ истифода мешавад, калимаи ёридиҳанда (ёвар) ё калима-морфема номида мешавад, зеро он зоҳиран вожаро мемонад, вале аз рӯи вазифа чун морфема адои вазифа менамояд. Чунин калимаи ёвар метавонад морфемаи флективӣ қабул кунад. Ин имконият барои вожаи асосӣ низ хос аст. Мисол: омада будам, навишта шуд, хонда бошад, гуфта истодаанд ва г.
Дар ин таркибҳо «будам», «шуд», «бошад» ва «истодаанд» калимаҳои ёваре мебошанд, ки барои сохтани шаклҳои грамматкии замони гузаштаи дур (омада будам) тарзи мафъул (навишта шуд), сиғаи шартӣ-хоҳишмандӣ (хонда бошад) ва замони ҳозираи давомдор (гуфта истодаанд) истифода шудаанд. Ҳар яке аз ин вожаҳои ёвар морфемаҳои флективӣ доранд: -ам (будам), 0(буд0), -ад(бошад), -а ва -анд (истодаанд). Ҷузъҳои асосии ин калимашаклҳо низ дорои морфемаи флективӣ мебошанд: -а (омада) - а (навишта), -а(хонда), -а (гуфта).
Ҳар яке аз ин шаклҳои грамматикӣ маънои хосаи грамматикӣ дорад ва дорои тазоди худ мебошад. Ин тазодҳо чунинанд: омада будам-омадам, навишта шуд-навишт, хонда бошад-хонд, гуфта истодаанд-мегӯянд. Ҳар яке аз ин тазодҳо як категорияи грамматикиро ташкил менамоянд. Алалхусус, омада будам-омадам категорияи таркиб ё замони нисбӣ, навишта шуд-навишт категорияи тарз ё самт, хонда бошад-хонд категорияи сига, гуфта истодаанд-мегӯянд категорияи намуд ё ҳудуд мебошанд.
Калимаи ёридиҳандаи таркиби шакли аналитикӣ ду ё зиёда маъно дошта метавонад. Яке аз он маъноҳоро худи асоси калима-морфема ва маъноҳои дигарро морфемаҳои флективии ба он ҳамроҳшаванда ифода менамояд. Мисол, дар таркиби «дида будам» калима-морфемаи «буд» ба қаблияти амали «дидан» далолат менамояд, вале морфемаи флективии (-ам) ба он замимашаванда ба гӯянда мутааллиқ будани ин амалро зикр менамояд.
Шаклсозии аналитикӣ бештар ба забонҳои типи аналитикӣ хос аст. Алалхусус, он дар забони англисӣ хеле васеъ паҳн шудааст, дар забони тоҷикӣ он нисбат ба забони русӣ бештар, вале нисбат ба забони англисӣ андаке камтар истифода мешавад.
Воситаи сеюми шаклсозӣ воситаи супплетивӣ ном дорад, ки тибқи он асоси калима комилан дигар мешавад. Алалхусус, шакли замони гузаштаи феъли «дидан» дар муқоиса ба шакли замони ҳозираи он пурра тағйир меёбад. Мисол: Ман ӯро ҳар рӯз мебинам - Ман ӯро ҳар рӯз медидам. Мисол аз забони русӣ: хороший-лучше-наилучший. Мисол аз забони англисӣ: I go home-I went home - Ман ба хона меравам-Ман ба хона рафтам. Чунин шакли грамматикӣ низ шакли ба худ тазодро дорад ва ин ҷуфт ягон категорияи грамматикиро ташкил мекунад. Алалхусус, чуфти «мебинам-медидам» парадигмаи категорияи замон маҳсуб мешавад. Ин воситаи сохтани шакли грамматикии калима дар забони точикӣ аҳён-аҳён ба назар мерасад. Дар дигар забонҳо низ супплетивизм хеле маҳдуд аст ва шаклсозии архаистӣ маҳсуб мешавад.
Ҳамин тавр, дар илми забоншиносӣ ду мафҳум васеъ истифода мешаванд: яке мафҳуми калимасозӣ ва дигаре мафҳуми шаклсозӣ мебошад. Онҳо бо мафҳуми морфема зич алоқаманданд, зеро чӣ калима ва чӣ шакли грамматикӣ метавонад тавассути морфемаҳо сохта шавад. Мутаносибан морфемаҳои калимасоз (кор+гар, сурх+ӣ, бар+овардан) ва морфемаҳои шаклсоз (би+хон, ме+рав+ам, талаба+гон, калон+тар) чудо карда мешаванд.
Морфемаҳои калимасоз вазифаҳои луғавӣ ва грамматикӣ доранд. Вазифаи грамматикии онҳо тағйир додани як ҳиссаи нутқ ба дигар ҳиссаи нутқ аст: рав-феъл, равиш-исм, сурх-сифат, сурхӣ-исм. Вазифаи луғавии онҳо тағйир додани маънои лексикии калима аст: кор-коргар, нуфуз-бонуфуз ва ғ.
Морфемаҳои шаклсоз танҳо вазифаи грамматикӣ доранд: онҳо ба маънои луғавии калимае маънои граматикӣ илова мекунанд: тез-тезтар, рав-рафт, гуфт-гуфтам.
Морфемаҳо шаклҳои синтетикӣ ва аналитикӣ месозанд. Дар шаклҳои синтетикӣ морфемаҳои флективӣ, решагӣ, чойивазкунӣ, сифрӣ истифода мегарданд. Ҳангоми сохтани шакли синтетикӣ дар чисми тағйироте рух медиҳад.
Шаклҳои аналитикӣ на кам аз ду вожа иборатанд: яке вожаест, ки маънои луғавии худро пурра ё қариб гум кардааст ва онро калима-морфема мегӯянд; дигаре вожаи комилмаъно (морфемаи решагӣ) буда, калима-морфема ба он маънои грамматикӣ замима менамояд. Он морфемаи решагӣ метавонад морфемаи флективӣ қабул кунад. Шаклҳои супплетивӣ низ мавчуданд, ки онҳо тавассути комилан иваз кардани асоси калима бунёд мешаванд.
Ин се навъ шакли грамматикӣ ҳамеша тазоди худро доранд ва ин тазодҳо категорияи грамматикиеро ташкил мекунанд. Чунин тазод метавонад ду ё бисёраъзоӣ бошад. Ин таззодҳо ба гуногунии шакл ва маънои хусусии ҳар яки онҳо асос ёфтааст.
202
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
ПАЙНАВИШТ:
1. Ахманова, О.С. Словарь лингвистических терминов / О.С. Ахманова.- М.: Советская энциклопедия, 1966. - 608 с.
2. Забони адабии ҳозираи тоҷик, қисми I. - Душанбе: Ирфон, 1973. - 452 с.
3. Основы иранского языкознания. Новоиранские языки. - М.: Наука, 1982. - 572 с.
4. Розенталь, Д.Э. Словарь-справочник лингвистических терминов / М.А. Теленкова, Д.Э. Розенталь.- М.: Советская Энциклопедия, 1976. - 544 с.
5. Ҳусейнов, Ҳ. Луғати терминҳои забоншиносӣ / К. Шукурова, Ҳ. Ҳусейнов.- Душанбе: Маориф, 1983. - 256 с.
6. Ilyish, B.A. The structure of modern English / B.A. Ilyish.- L.: Prosveshenie, 1971. - 366 p.
REFERENCES:
1. Akhmanova, O. S. Dictionary of linguistic terms / O.S. Akhmanova.- M.: Sovetskaya encyclopedia publishing house, 1966. -608p.
2. Modern Tajik literary language, Part I. Dushanbe: Irfon, 1973.-452p.
3. Foundations of Iranian linguistics. New Iranian languages. - M.: Nauka, 1982.-572p.
4. Rosental, D.E. Dictionary- reference book of linguistic terms / M.A.Telenkova, D.E. Rosental. - М: Sovetskaya encyclopedia, 1978. - 544 p.
5. Husinov, H. Dictionary of linguistic terms/K. Shukurova, H. Husinov.-Dushanbe: Maorif, 1983.256p.
6. Ilyish, B.A. The structure of modern English / B.A. Ilyish.- L.: Prosveshenie, 1971. - 366 p.
О понятии формообразования в современном таджикском языкознании
Ключевые слова: словоформа, морфема, синтетический способ, аналитический способ, супплетивный способ.
Написание этой статьи было вызвано тем, что в источниках по современному таджикскому языку отсутствуют необходимые сведения о способах и средствах образования грамматических форм слова, а также о видах морфем, участвующих в формообразовании.
Следует разграничить словообразовательные и формообразовательные морфемы, ибо у них имеются разные функции К формообразовательным морфемам относятся: корневые, флективные, нулевые морфемы, а также морфемы замещения, слова-морфемы. Часть из этих морфем служит для образования синтетических форм, которые характеризуются изменениями в основе слова. Другая группа морфем участвует в создании аналитических форм, которые состоят из слова -морфемы, корневой морфемы, а также флективной морфемы. В таджикском языке встречаются редкие случаи использования супплетивных форм, которые образуются от совсем другой основы, а не от морфем.
On the Notion of Formbuilding in Modern Tajik Linguistics
Keywords: word-form, morpheme, synthetic type, analytical type, supplative formation.
The necessity of writing this article is called forth by absence of appropriate information about types and means of deriving grammatical forms in present day Tajik, as well as about kinds of morphemes used in formbuilding.
It is necessary to distinguish between the word building and formbuilding morphemes as they have got different functions. The following types of morphemes refer to formbuilding morphemes: root morpheme, inflexional morpheme, substitutional morpheme and zero morpheme. Some of these morphemes are used in deriving a synthetic type. Another group of morphemes serve to derive analytical types consisting of a word-morpheme, a root morpheme and an inflexional morpheme. Modern Tajik rarely makes use of supplative formations which are derived by a complete change of the word stem.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Усмонов Карим, профессори кафедраи грамматикаи забони англисӣ ва назарияи тарчумаи факултаи забонҳои хоричии Донишгоҳи давлатии Хучанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Точикистон, ш. Хучанд), E-mail:[email protected] Сведения об авторе:
Усмонов Карим, профессор кафедры грамматики английского языка и теории перевода факультета иностранных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Г. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail:[email protected] Information about the author:
Usmonov Karim, a professor of the Department of English Grammar and Translation Theory of the Faculty of Foreign Languages, Khujand State University named after academician B. G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail:[email protected]
203
