Баъзе хусусиятҳои сарфию услубии феъл дар забони ғазал Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ 10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA

ББК 81.2

БАЪЗЕ ХУСУСИЯТҲОИ САРФИЮ УСЛУБИИ ФЕЪЛ ДАР ЗАБОНИ ҒАЗАЛ

НЕКОТОРЫЕ МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ И СТИЛИСТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ГЛАГОЛА В ЯЗЫКЕ ГАЗАЛИ

Саломов Маҳмаддовуд Қаюмович,

н. и. ф., дотсенти кафедраи таърихи забон ва типологияи Донишгоҳи миллии Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе)

Саломов Махмаддовуд Каюмович,

к.ф.н., доцент кафедры истории языка и типологии ТНУ (Таджикистан, Душанбе)

SOME MORPHOLOGICAL AND Salomov MakhaddovudKayumovich, STYLISTIC PECULIARITIES OF VERB IN candidate of philological sciences, Associate THE LANGUAGE OF GAZALI Professor of the department of the history of

the Tajik language and typology under the Tajik National University (Tajikistan, Dushanbe)

E-MAIL: salomov1967@mail.ru

Ключевые слова: морфологические особенности глагола, словообразование, префикс, суффикс, язык поэзии, норма, стилистика

Глагол как часть речи имеет некоторые морфологические особенности, которые выражаются как правила на основе грамматических канонов. Суффиксы и префиксы являются основными морфологическими средствами образования глагольных форм и играют большую роль в образовании новых слов с разными оттенками понятий. Данная статья дает сведения о словообразовании таджикского глагола с префиксами ме-, би- и суффиксами -ид, -он (-онид). Применение данных морфологических свойств глагола в языке поэзии тесно связано с навыками мастерства самого поэта. В статье дан анализ морфологических особенностей таджикского глагола, которые в языке поэзии не соответствуют грамматическим нормам. Таким образом, статья содержит анализ морфологических и стилистических особенностей употребления глагола в языке поэзии.

Key words: morphological peculiarities of verb, word-building, prefix, suffix, poetic diction, norm, stylistics

Verb, being a part of speech, has some main morphological features which are expressed, as a rule, on the basis of grammatical canons. The author marks that suffixes and prefixes are the principle morphological properties in reference to a formation of verbal forms; the latters play a great role in the formation of new words with different shades of meaning. The given article

93

Salomov M.K. Some Morphological and Stylistic Peculiarities of Verb in the Language of Gazali

presents the information concerned with word-building of the Tajik verb by dint ofprefixes: me-, bii, and suffixes -id, -on (-onid). The usage of these morphological properties in reference to verb in poetic diction is closely connected with the mastership of the poet himself. In his article the author analyzes morphological features of the Tajik verb which do not correspond to the grammatical norm in poetic diction. Thus, the article contains the analysis of morphological and stylistic peculiarities of the verbs used in the language ofpoetry.

Феъл дар забони тоҷикӣ яке аз ҳиссаҳои мураккаби нутқ буда, махсусиятҳои лугавию грамматикии зиёдеро фарогир мебошад. Аз нигоҳи сарфӣ он ифодакунандаи амалу ҳаракат, вазъияту ҳолати ашё мебошад. Хусусиятҳои сарфии феъл, пеш аз ҳама, тавассути асосҳои феъл, пешвандҳои феълии ме-, би-, дар-, фур- бар-, во-, боз- ва монанди инҳо, ифодаи шахсу шумора ба воситаи бандакҳои феълии -ам, -ӣ, -ем, -ед,-анд ифода меёбанд. Дигар хусусиятҳои сарфии феъл аз қабили замон, сига, намуд, тарз бо роҳҳои гуногуни сарфӣ дар забон ифода меёбанд. Бояд таъкид кард, ки феъл низ дар раванди инкишофи забони тоҷикӣ то андозае ба тагйиру иловаҳо дучор гардидааст. Яъне дар як давраи муайяни таърихӣ баъзе хусусиятҳои сарфии феъл хеле маъмул будаанд, ки дар давраи дигар онҳо ба довуд тагйирот дучор гардида, ё аз байн рафтаанд ва ё ҷойи худро ба категорияҳои дигар додаанд. Масалан, дар таърихи забони адабии тоҷикӣ ифодаи амали замони гузаштаи ҳикоягӣ ба воситаи пешванди феълии «ҳаме-» ва ё «йо»-и ҳикоят (^) ифода меёфт [ниг.ба 3, с.181-183]. Масалан:

З-он ҳамеҷунбонд сар ӯ суст-суст,

К-омад андар пову афтод дар сараш. [Мавлавй, с. 491]

Он ки ишва кори ӯ буд, ишвае бинмудамаш,

В-он-к аз ман сар кашидй, каш-кашон овардамаш. [Мавлавй, с.487]

Боре ба умрҳо хабаре ёбаме зи ту,

Чун нест дар ҳавои ту аз худ хабар маро.

Касе, ки оцилу ҳушё'р дидамеву баҳуш,

Чу дид шакли ту аз ҳуш рафту бе ҳис шуд.

Гар бар дари ӯ судаме рухсори гардолудро,

Осудахотир кардаме ин цони гамфарсудро.

Вале бо мурури замон ин ду унсур - пешванди «ҳаме-» ва «йо»-и ҳикоят (^) тадриҷан аз байн рафта, танҳо як пешванди ме- барои ифодаи замони гузаштаи ҳикоягӣ хизмат мекунад. Дар таърихи забони тоҷикӣ як навъи сигаи феълии дигаре ба назар мерасид, ки онро сигаи дуо меномиданд ва он низ имрӯз дар истеъмол нест. Ҳамчунин сигаи мазкур бештар дар осори манзум мавриди истифода қарор меги-рифт. Ба андешаи С. Ҳалимиён сигаи дуо «аз асоси замони ҳозира бо илова намудани морфемаи -од сохта шудааст ва барои ифодаи дуо ва орзую хоҳиш хизмат мекунад» [5, с.73]. Масалан:

Зи Хоцонй хаёле монду он низ Мамонод, ар бимонод бо хаёлат.

Бахти некат ба мунтаҳои умед Бирасоноду чашми бад марасод.

Он ки ҳаргиз сӯйи ман чашми ризое накушод,

Ё раб, аз чашми бади халц газандаш марасод.

Ёд бод он ки сари кӯйи туам манзил буд,

Дидаро равшанй аз хоки дарат ҳосил буд.

[Анварй, с.766] [Камол, с.157] [Камол, с.17]

[Хоцонй, с.342] [Саъдй, с.410] [Камол, с.120] [Ҳофиз, с.148]

94

Саломов М. Баъзе хусусиятҳои сарфию услубии феъл дар забони газал

Тадқиқот нитттон медиҳанд, ки дар таърихи забони тоҷикӣ феъли замони ҳозираи «бош» дар шакли «був» низ ифода меёфтааст. Яъне ин замон дорои ду асоси замони ҳозира будааст, ки шакли «бош» минбаъд серистеъмол мегардад ва шакли «був» тадриҷан аз истеъмол мебарояд.

Феъли «бош»:

Чун ту шодй, банда гӯ, гамхор бош,

Ту азизӣ, сад чу мо гӯ, хор бош...

Ҳосил ин аст, эй бародар, чун фалак Дар ҷаҳони куҳна навбунёд бош.

Дар миёни хорҳо чун хорпушт

Сардаруну шодмону род бош. [Мавлавй, с. 492]

Феъли «був»:

Умри ман аст зулфи ту, був ки дароз бинамаш,

Ҷони ман аст лаъли ту, був ки ба лабрасонамаш. [Саъдй, с.480]

Ироқӣ бар дараш умед дарбанд,

Ки донад, був ки ногаҳ вокушояд. [Ироқӣ, с.145].

Бас ки ҳамрози булбулон набувад,

Он ки берун бувад зи богу зи рог. [Мавлавй, с.506]

Тавре бармеояд, дар мисолҳои боло «був ки» ба маънои «бошад ки» омадааст. Дар баъзе маврид ин таркиб дар шакли ихтисоршудаи «був-к» омадааст. Масалан дар байти зер:

Эй сар фурӯ бурда чу хар, з-ин обу сабза бас мачар,

Як лаҳзае боло нигар, то був-к бинӣ ояте. [Мавлавй, с. 908]

Асоси замони ҳозираи феъли «був» бо бандакҳои феълии шахси якум, дуюм ва сеюми танҳо низ меояд.

Ҷумла сипарҳои ҷаҳон бохалал аз захм бувад,

Бехатар он гоҳ бувам, к-аз пайи заҳмат сипарам. [Мавлавй, с.541]

Рустоӣ гар бувам, они туам,

Рустоии хешрорусто магир. (Мавлавй, с.437]

Аз ҷой дер бе ҷо бувӣ в-аз хештан танҳо равӣ,

Бе маркабу бе по равӣ, чун об андар ҷӯ шавӣ. [Мавлавӣ, с. 908]

Ҷойи тазаккур аст, ки феъли «був» танҳо бандакҳои феълии шахсҳои якум (бувам), дуюм (бувӣ), сеюм (бувад)-и танҳо ва шахси сеюми ҷамъ (буванд)-ро қабул мекунад ва бандакҳои шахси якум ва дуюми ҷамъ бо он корбаст намешаванд.

«Префикси би- (бу-) низ шаклсоз буда, маънии аслии феълро тагйир дода намета-вонад. Вай ба тарзи ифодаи феъл як навъ тобиши оҳангнокии адабӣ-китобӣ мебах-шад, ки он дар назм ба баъзе қоидаи бадеият ва дар наср бо оҳанги гуфтор вобаста аст. Аз ин ҷиҳат би- пешванди оҳангбахш номида мешавад, ки будани он дар феъл ҳатмӣ нест» [1, с.228]. Маҳз ҳамин хусусияти ин пешвандро ба инобат гирифта муҳаққиқони пешин онро «бо»-и зинат номидаанд. Дар ҳамин замина бояд таъкид кард, ки азбаски каломи мавзун ба муқтазои ҳоли шунаванда ё хонанда эҷод мешавад, барои ҷалби таваҷҷуҳи он ва таъкиди амалу ҳолат ё ҳаракат шоирон зимни эҷод бештар аз пешванди би- истифода менамоянд.

Доир ба пешванди ме- ва би- дар забони форсӣ муҳаққиқи эронӣ А.К. Гуландом дар яке аз мақолаҳояш чунин гуфтааст: «Дар забони форсӣ ду пешванде мавҷуд аст, ки ду ҷиҳати маъноиро ифода менамоянд. Пешванди ме- ба шаклҳои феълӣ маънои давомнокию бисёркарата дода, бо чунин шаклҳои феълӣ васл мешавад: замони ҳозираи ояндаи сигаи хабарӣ; замони гузаштаи давомдори сигаи хабарӣ; перфекти давомдори сигаи хабарӣ. Пешванди би-, баръакс, яккаратагӣ, анҷомёбии амалро

95

Salomov M.K. Some Morphological and Stylistic Peculiarities of Verb in the Language of Gazali

ифода мекунад ва метавонад дар шаклҳои замони ҳозира-ояндаи сигаи шартй истеъмол гардад» [2, с.22]. Вале агар чунин бошад, овардани пешванди ме- ва би-, ки аз рӯйи ифодаи маънои грамматикиашон муносибати тазодй доранд, дар як феъл гайриимкон аст. Яъне чй тавр мешавад, ки дар асоси як феъл (масалан, ме-б-равад, ме-би-хорад) ҳам давомнокй ва ҳам иҷрои яккаратаи амал ифода ёбад. Вале маводи осори манзум нитон медиҳад, ки гоҳо чунин тарзи ифода бо тақозои талаботи забони назм ба назар мерасад, ки дар ин маврид пешванди ме- вазифаи давомнокии амалро ифода карда, пешванди би- танҳо барои ифодаи таъкиди иҷрои амал корбаст мегардад. Яъне чунин тарзи ифода дорои хусусияти услубй мегардад.

Аз ин ҷост, ки пешванди феълии би-, ки асосан таъкид ва иҷрои яккарата ё ба анҷомрасии амалро ифода мекунад, маъмулан бо шаклҳои тасдиқии феъл меояд. Вале бар хилофи ин қоида дар забони назм он гоҳо бо шаклҳои инкории феъл низ ба кор рафтааст. Маслан:

Бо рӯйи дилфурӯзат сомон бинамемонад,

Бо зулфи ҷаҳонсӯзат имон бинамемонад. [Анварй, с.824]

Ба гаме чун диле бинастонй,

Аз ту инсоф чун ситонад кас. [Анварй, с.862]

Буте дорам, ки як соат маро бе гам бинагзорад,

Гаме, к-аз вай дилам бинад, футӯҳи умр пиндорад. [Анварй, с.806]

Агар чунин феълҳо дар забони назм пешванди ме- қабул намоянд, он пеш аз пешванди би- қарор мегирад. Яъне пешванди би- ҷойи муқаррарии худро иваз менамояд. Масалан:

Ҳадиси ишц боз андарфикандаст,

Дигар бораш ҳамоно мебихорад. [Анварй, с.800]

Чунин тагйирёбии ҷойи унсурҳои морфологй бо феълҳое, ки пешванди би- («бо»-и зинат) ва пешванди инкории на- (ма-) доранд, ҷойи худро бо пешванди ме- иваз менамоянд. Дар байти зерин пешванди би- дар ҷойи муқаррарии худаш омадааст: Магзе, ки бад андешад, он нуқс бисуст, эй ҷон,

Савдои бипӯсида пӯсидаи савдоро. [Мавлавй, с. 82]

Дар мисолҳои зерин ҷойивазкунии пешвандҳои ме- ва на- мушоҳида мешавад: Шаҳр пур шуд, ки фалон бини фалон мебравад,

Шаҳр аз ҷайф чаро шуд, агар менаравад. [Мавлавй, с. 626].

Гирифтам оташи пинҳон, хабар намедорй,

Нигоҳ менакунй оби чашми пайдоро. [Саъдй, с.349]

Тавре ки маълум аст, пешванди би- асосан дар аввали феълҳо қарор мегирад ва таъкиди суханро қавй мегардонад. Вале мисолҳои мавҷуда нишон медиҳанд, ки он баъд аз пешванди ме- низ дар забони назм омада метавонад.

Ваҳ, ки корам зи даст мебравад,

Рӯзгорам зи даст мебравад. [Ироқй, с.143]

Мавриди зикр аст, ки чунин тарзи ифодаи пешванди би- имрӯз дар баъзе гӯйишҳои лаҳҷаҳои шимолии забони тоҷикй маҳфуз мондааст. Дар забони назм гоҳо пешванди ме- пеш аз пешванди инкории на- ҷой мегирад, ки чунин тарзи баён хоси забони меъёр нест. Яъне, ҷойи муқаррарии пешванди ме- ҳамеша дар феълҳои инкорй баъд аз пешванди инкории на- аст, масалан, намеравам, намегӯям, намебинанд ва монанди инҳо. Вале дар забони назм ин муқаррарот то андозае халалдор мегардад. Масалан:

Гар висоли ту ба мо менарасад, мову хаёл,

Орзу гар ба гадоён нарасад, ёдрасад. [Анварй, с.817].

96

Саломов М. Баъзе хусусиятҳои сарфию услубии феъл дар забони газал

Диламро андуҳи ҷон менадорад,

Чунон, к-ояд, ҷаҳоне мегузорад. [Анварй, с.800]

Гирифтам оташи пинҳон, хабар намедорй,

Нигоҳ менакунй оби чашми пайдоро. [Саъдй, с.349]

Дар забони шеър баъзан ҳодисаҳои морфологии гайримуқаррарӣ рух медиҳад. Яъне, гоҳо як унсури морфологӣ дар мавзее ҷой мегирад, ки он ҷой мавриди истифодаи он нест. Масалан, дар мисоли зерин ҷонишини саволии чӣ? пеш аз асоси замони ҳозираи феъли «гӯй» ва баъд аз пешванди феълии ме- омада, вазифаи пешвандро иҷро кардааст. Ҳол он ки ҷойи қароргирифтаи он дар ин мисол барои ин ҷонишин муқаррар нагардидааст.

На, барги ин надорам, ҳон, хайр мечигӯйӣ?

На, дасти он надорӣ, ҳин, зуд мечипойӣ. [Мавлавй, с.1112]

Тибқи қоидаи муқаррарии забон феълҳои мазкур бояд дар шакли «чӣ мегӯйӣ ва чӣ мепоӣ» истифода шаванд. Тавре ки маълум аст, аз дидгоҳи семантикӣ танҳо кали-маҳои мустақилмаъно дорои тобишҳои маъноӣ гардида метавонанд, вале таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки баъзе унсурҳои грамматикӣ низ метавонанд дар забони назм дорои тобишҳои маъноӣ гарданд. Яъне гоҳо як пешванд метавонад вазифаи пеш-ванди дигарро ифода намояд. Масалан, дар мисолҳои зерин пешванди феълии ме-барои ифодаи таъкид омада, вазифаи пешванди «би-»-ро иҷро кардааст:

Бар умеди доду ишори баҳор

Меҳрҳо мекору дар ишор бош. [Мавлавй, с. 492]

Гарчи мекоҳад гами ту ишқи ман,

Ёди рӯят роҳатафзое хуш аст. [Ироқӣ, с.102]

Тавре ки маълум аст, дар забони адабӣ як қатор феълҳое мавҷуданд, ки онҳо тавассути пасвандҳои феълсоз сохта мешаванд. Доир ба ин сохти феъл дар «Г рамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷикӣ» чунин оварда шудааст: «Суффиксҳои калимасози феъл назар ба префиксҳои ин ҳиссаи нутқ аз ҷиҳати адад зиёд набошанд ҳам, хеле серистеъмолу сермаҳсуланд. Дар ин бобат асосан суффикси -ид ва -он (онид) ба назар мерасанд, ки калимасозӣ бо онҳо бо тобишҳои грамматикӣ омехта воқеъ мешавад [1, с.229].

Феълҳое, ки тавассути ин пасвандҳо сохта шудаанд, феълҳои сохтаи номӣ ном гирифтаанд. Феълҳои сохтаи номӣ асосан аз исм ва сифатҳо тавассути пасвандҳои зикршуда сохта мешаванд. Агар бо дидаи таҳқиқ ба сохтори ин гурӯҳ феълҳо назар кунем, дармеёбем, ки аслан ин навъи феъл вуҷуд надошта, онҳо асосан шаклҳои ихтисоршудаи феълҳои таркибии номӣ мебошанд ва дар забони назм бо тақозои вазну қофия онҳо дар шакли ихтисоршуда мавриди истифода қарор гирифтаанд. Масалан дар абёти зерин феълҳои таркибии «горат кардан», «шикоф кардан», «ранда кардан» дар шаклҳои «гора-тидан», «шикофидан», «шикофонидан» ва «рандидан» истифода шудаанд.

Дилам горатидӣ, зи бас турктозӣ,

Зи поям фикандӣ, зи бас дастёзӣ.

Зи ширинӣ ҳадисаш шаб шикофидаст ҷонро лаб,

Аҷаб дорам, ки мегӯяд, ҳадиси шабмаро бошад. [Мавлавӣ, с.252]

Чу кӯххоро шикофонид, кощоро падид орад,

Бубинӣ, лаъл андар лаъл метобад чу маҳтобе. [Мавлавӣ, с.934]

Чу субҳдам хандидӣ, даро бало бандидӣ,

Чу сащале гамҳоро зи ойина рандидӣ.

Баъзан шоирон аз исм тавассути пасвани -ид феъл месозанд ва барои таъкид ба он пешванди «би-»-ро илова менамоянд. Масалан, вожаи шеб//шиб дар лугат ба маънои

[Хоцони, с.454]

[Мавлавй, с.1126]

97

Salomov M.K. Some Morphological and Stylistic Peculiarities of Verb in the Language of Gazali

«тозиёна, қамчин, тозиёнае, ки ба нӯги он чарми борик васл мекарданд» [ФЗТ, ҷ.1, с.579] омадааст, вале Хоқонӣ аз он феъли «бишебид» сохтааст.

Дили девона бишебад ҳар моҳ,

Чун назар сӯйи ҳилолаш бирасад. [Хоцонӣ, с.366]

Фарқи ин феъл аз феълҳои дар боло овардашуда дар он аст, ки ин дар шакли феъли таркибии номӣ корбаст намегардад. Яъне, дар ин маврид решаи исм ба асоси феълӣ табдил ёфта, сипас пасванди -ид қабул намуда, амали замони гузаштаро ифода мекунад, ки дар ин маврид ҳам меъёри грамматикӣ то андозае халалдор мегардад, зеро пасванди -ид асосан аз рӯйи вазифааш бо асосҳои феъли замони ҳозира (ба мисли ханд-ид, бур-ид, бор-ид, афт-ид) меояд. Ҳамин тариқ, ин пасванд дар забони назм то як замони муайяне аз исм феълҳои сохта месозад, вале истифодаи бамавриду бемавриди он то андозае боиси коста гардидани низоми калимасозии исму феъл ва ҳусни сухан мегардад ва ба тадриҷ ин тарзи феълсозӣ аз байн меравад.

Пасванди -ид ҳамчунин бо асоси замони ҳозираи феъл низ омада метавонад, вале дар баъзе маврид он бо асосҳои замони ҳозира омада, амали замони гузаштаро ифода мекард. Яъне, дар забони назм ин пасванд дорои тобиши маънои грамматикии дигар низ мегардад. Масалан, феълҳои «пухтан», «рехтан», «бастан» дар мисолҳои зерин дар шакли «пазидан», «резидан», «бандидан» корбаст шудаанд, ки чунин тарзи калимасозӣ ба асоси замони гузаштаи феъл хос нест:

Муждаи давлат расид дар ҳаци ҳар ошиқе,

Оташи дил мефурӯхт, дигар ҳавас мепазид. [Мавлавӣ, с.360]

Андар он бог яке дилбари болошацар аст,

Ки чу барг аз шацар андар цадамаш резидам. [Мавлавӣ, с. 620]

Пӯсидаи дар гӯр тан, рав пеши Исрофили ман,

К-аз баҳри ман дарсур дам, к-аз гӯри тан резидаам. [Мавлавӣ, с.532]

Маводи таҳлилшаванда далели он аст, ки пасванди -ид ба масдар ва сифати феълӣ низ меояд, масалан:

Шери назар ба саги асҳоби Каҳф,

Хунимаро боз хӯридан гирифт...

Ронд маро, раҳматаш омад, бихонд,

Ҷониби мо хуш нигаридан гирифт.

Маркаби савдо цаҳонидан чӣ суд?

Чун зимоми ихтиёр аз даст рафт.

Ҳамчунин баъзе исмҳо дар забони назм пешванди феълии дар- қабул карда, хусусиятҳои морфологии феълро касб менамоянд. Масалан, вожаи «сур», ки исм аст, (дар лугат ба маънои буг, буқ, шайпур, карнай омадааст) дар забони назм бештар дар шакли таъбири «сури Исрофил» корбаст мегардад, вале дар байти зерин вожаи «сур» хусусияти услубӣ касб намуда, пешванди феълии дар- қабул карда, феъли замони ҳозираи шахси дуюми танҳои сигаи амрро ифода кардааст:

Пӯсидаи дар гӯр тан, рав пеши Исрофили ман,

К-аз баҳри ман дарсур дам, к-аз гӯри тан резидаам [Мавлавӣ, с.532].

Баъзе шоирон аз калимаҳои тақлидӣ низ феълҳо сохтаанд. Масалан, Ҷалолуддини Балхӣ дар байти зерин аз калимаи тақлидӣ-овозии «ав-ав»-и саг бо истифода аз пеш-ванди инкории ма- феъли замони ҳозираи шахси дуюми танҳои сигаи амр сохтааст:

Эй тан, чу саг коҳил машав, афтида ав-ав бас маав,

Ту боз гард аз пешу рав сӯйи шаҳаншоҳи бацо. [Мавлавӣ, с.58]

[Мавлавӣ, с.229] [Саъдӣ, с.404]

98

Саломов М. Баъзе хусусиятҳои сарфию услубии феъл дар забони газал

Аз сифатҳои аслй сохтани феъл дар забони тоҷикӣ хеле ба нудрат ба назар мера-сад. Масалан, дар байтҳои зерин шоирон - Саъдӣ аз сифати «хуш» феъли «менахушад», «бихушад» ва Ҷалолиддини Румӣ аз сифати «таранг» феъли «натарангад» сохтаанд:

Барги чашмам менахушад дар зимистони фироцат,

В-ин ацаб андар зимистон баргҳои тар бихушад. [Саъдй, с.434]

Дилам аз чанги гамат гашт чу чанг,

Нахурӯшад, натарангад, чй кунад. [Мавлавй, с.339]

Бо вуҷуди он ки дар сифатҳои феълӣ ҳам хусусиятҳои сифатӣ ва ҳам вижагиҳои феълии вожаҳо ба назар мерасад, баъзан шоирон аз сифат сифати феълӣ сохтаанд, ки тибқи муқаррароти морфологӣ чунин навъи сифати феълӣ дар забони меъёр вуҷуд надорад. Масалан, дар мисоли зерин шоир аз вожаи «зард», ки сифати аслӣ аст, бо илова кардани пасванди -а (навъи якуми сифати феълӣ аз асоси замони гузаштаи феъл бо илова кардани ҳамин пасванд сохта мешавад) сифати феълии «зарда» сохтааст, ки аз рӯйи сохтори морфолгӣ он сифати феълии замони гузаштааст.

Сифати феълии замони гузашта амалеро мефаҳмонад, ки он ҳамчун аломат дар замони гузашта ба шахс ё предмет мансуб аст [5, 108]. Сифати феълии «зарда» бо қабул кардани бандаки хабарӣ (-ӣ) шахси дуюми шумораи танҳоро ифода кардааст: Сабз шаванд аз баҳор, зард шаванд аз хазон,

Гар на хазон дидай, пас зи чй рӯ зардай. [Мавлавй, с.11П]

Баъзе сифатҳои феълие, ки дар забони назм мавриди истифода қарор гирифтаанд, хусусиятҳои морфологии исмро қабул намуда, тобиши маъноии дигар касб кардаанд. Масалан, сифати феълии замони ҳозира «ронанда»-и байти зерин ба вазифаи исм омада бандаки изофӣ қабул намудааст ва ин меъёр имрӯз низ дар забон роиҷ аст: Гуфт биронам пас аз ин ман магасонро зи шакар,

Хуш магасеро, ки туй монеъу ронандаи ӯ. [Мавлавй, с.803]

Феъли ҳол ба ҳайси як навъи гайритасрифии феъл дорои хусусиятҳои феъл ва зарф мебошад. Дар забони газалиёти шоирони асрҳои XII-XIV бештар гурӯҳи якуми феълҳои ҳол, ки аз асоси замони ҳозираи феъл бо илова кардани пасванди -он сохта мешаванд, мавриди истифода қарор гирифтаанд. Масалан:

Нурию ниҳон аз ман, ҳурию рамон аз ман,

Бӯс аз туву цон аз ман, бозор чунин хуштар. [Хоцонй, с.383]

Зи шавци ӯ тапон мебош пайваст,

Миёни хоку хун чун мурги бисмил. [Ироцй, с.167]

Туро як зарра сӯйи худ ҳавохоҳе намебинам,

Маро як мӯй бар тан нест, к-и хоҳон намебинам. [Ироцй, с.183]

Мешудам дар фано чу маҳи бепо,

Инат бе пой подавон, ки манам. [Мавлавй, с. 663]

Дар забони осори манзум як навъи феъли замони гузаштаи нақлӣ роиҷ буд, ки он дар забони наср кам ба назар мерасид. Ин навъи феъл, ки аксари муҳаққиқон перфекти 2 номидаанд, чунин сохт дорад:

Асоси замони гузашта+пасванди -а+ст+бандакҳои феълӣ. Мисол:

Дар он дарё шудастам гарца, к-он цо

Ба цуз гам менабинам соҳили хеш. [Анварй, с.865]

Нашнидастй чунон тавонмард,

Эй цони цаҳон, ки цон барояд. [Анварй, с.849]

То бар намаку нони ангушт задастем,

Дар фурцату дар шӯр бас ангушт газидем. [Мавлавй, с.572]

99

Salomov M.K. Some Morphological and Stylistic Peculiarities of Verb in the Language of Gazali

Чунин навъи феъли замони гузашта хоси назм буда, дар баъзе гӯйишҳои забони тоҷикӣ низ истеъмоли он ба назар мерасад.

Ҳамин тариқ, феъл ба ҳайси ҳиссаи мустақили нутқ баробари дорои хусусиятҳои зиёди маъноию грамматики осебнопазир буданаш дар забони шеър дорои тобишҳои гуногуни морфологию услубӣ гардида, бар хилофи меъёрҳои мавҷуда барои феъл ифода ёфтаанд. Пас, аз таҳлили хусусиятҳои морфологию услубии феъл бармеояд, ки забони назм аз рӯйи талаботи худ чизи гайримуқаррарро муқаррарӣ мегардонад, ки ин ба ҳунари сухангустарӣ ва дониши забонии фарди эҷодкор сахт марбут аст.

Пайнавишт:

1. Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик. - Душанбе: Дониш, ҷ.1, 1985-356 с.

2. Голандам А.К. Русско-персидский учебный словарь фазовой парадигматики русских глаголов//sosiosphera_201.n2 Golandam.pdf-Adobe Reader.- C.22-25

3. Қосимова М.Н. Таърихи забони адабии тоҷик.-Душанбе, 2003.-490 с.

4. Фарҳанги забони тоҷикӣ. - М: Советская энциклопедия, ҷ 2, 1969.-950 с.

5. Ҳалимиён С. Феъл (Куниш).-Душанбе, 2013.-126 с.

Сарчашмаҳо:

1. Девони Анварӣ.-Теҳрон, Ширкати интишороти илмию фарҳангӣ, 1376.-1172 с.

2. Девони Камоли Хуҷандӣ.-Созмони чоп ва интишороти Вазорати фарҳанг ва иршоди исломӣ, 1375.-480 с.

3. Девони Ҳофиз. - Теҳрон: Ширкати интишороти эҳёи китоб,1384.-400 с.

4. Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммад (машҳур ба Мавлавӣ).-Куллиёти девони Шамс.- Теҳрон: Маҳорат (ҷилди 1), 1374.-748 с.

5. Куллиёти Саъдӣ (тасҳеҳ ва вироиши Козими Мутлақ).-Қум: Интишороти Асва, 1385.896 с.

6. Шайх Фахриддин Иброҳими Ҳамадонӣ (мутахаллис ба Ироқӣ). Куллиёти девон. -Теҳрон: Созмони интишороти Ҷовидон, 1367.- 447 с.

7. Хоқонии Шарвонӣ. Девон (ба эҳтимоми Ҷаҳонгир Мансур ва бо муқаддимаи устод Бадеъуззамон Фурӯзонфар). - Теҳрон: Нигоҳ,1375. -862 с.

Reference Literature:

1. Grammar of Modern Literary Tajik Language.-P.l. -Dushanbe: Knowledge, 1985. - 356pp.

2. Golandam A.K. Russian-Persian Educational Dictionary in Reference to Phase Paradigmatics of Russian Verbs /A.K. Golandam //sociosphera_201.n2 Golandam.pdf-Adobe Reader.-pp. 22-25.

3. Kosimova M.N. The History of the Tajik Literary Language. - Dushanbe, 2003. - 490 pp.

4. Dictionary of the Tajik language. -М.: Soviet Encyclopedia, 1969. -V.2. - 950 pp.

5. Khalimiyon S. Verb (Kunish) / S. Khalimiyon. - Dushanbe, 2013. - 126pp.

List of Sources:

1. Divan of Anvari. - Tehran: Science and Culture, 1376hijra. - 1172pp.

2. Divan ofKamoli Khujandi. - Tehran: Ministry of Culture and Islamic Education, 1375 hijra. - 480pp.

3. Divan of Khofiz. - Tehran: Book Renaissance, 1384 hijra. - 400 pp.

4. Mavlono Jaloliddin Muhammad (famous as Mavlavi). Complete Collection of Compositions of the Divan of Shams. - Tehran: Talent (Mahorat), P.1. 1374 hijra. - 748pp.

5. Complete Collection of Compositions of Saadi (edited and reviewed by Kozimi Mutlaq). - Qum: Intishoroti Asva, publishing-house 1385 hijra. - 896pp.

6. Shaykh Fakhriddin Ibrokhimi Hamadoni (pseudonym - Iroqi). Complete Divan-Collection of Compositions. - Tehran: Jovidon, 1367 hijra. - 447pp.

7. Khoqonii Sharvoni. Divan (edited by Jahongir Mansur and prefaced by ustod Badeuzzamon Furuzonfar). - Tehran: View, 1375 hijra. - 862pp.

100