CC BY
328
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ 10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 4Т ББК 81.2Т
ҶУМЛАҲОИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТИ СЕРТАРКИБ ВА ВИЖАГИҲОИ СИНТАКСИСИИ ОН ДАР ЗАБОНИ ТОҶИКӢ
СЛ ОЖНОСО ЧИНЕННЫЕ МНОГОСОСТАВНЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ И ИХ СИНТАКСИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ
COMPOUND COMPLEX SENTENCES AND THEIR SYNTACTIC PECULIARITIES IN THE TAJIK LANGUAGE
Кенҷаев Солибой, н.и.ф., дотсенти кафедраи забони тоҷикии Донишгоҳи давлатии ҳуқуқ, бизнес ва сиёсати Тоҷикистон (Тоҷикистон, Хуҷанд)
Кенджаев Солибой, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Таджикистан, Худжанд)
Kenjayev Soliboy, candidate of philological sciences, Associate Professor of the Tajik language department under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khujand)
Ключевые слова: сложносочиненные многосоставные предложения, соединительные союзы, размещение союзов, цетры предикативности, открытая и закрытая модель, эллипсис, повторяющиеся слова
В статье изложены особенности сложных многосоставных предложений в таджикском языке, уровень их изученности, размышления о сложносочиненных многосоставных предложениях русских и таджикских лингвистов. Раскрыты их синтаксические особенности и роль союзов в формировании СМП, а также охарактеризованы их открытая и закрытая модели, приведены конкретные примеры из произведений современных писателей и поэтов, а также из творчества классиков.
Key words: compound complex sentences, uniting conjunctions, location of conjunctions, centers of predicativity, opened and closed models, ellipsis, reiterated words
The article dwells on the peculiarities of compound complex sentences, the standard of their having been studied; these are ruminations dealing with CCSs from the point of view of Russian and Tajik linguists who consider their syntactical peculiarities, the role of conjunctions in their formation; scientists differentiate between closed and open models. The author adduces examples from the literary productions created both by modern men-of-letters and classics.
95
Кенҷаев С. Ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб ва вижагиҳои синтаксисии он дар забони тоҷикӣ
Таҳти истилоҳи «чумлаи мураккаби пайвасти сертаркиб» (ҶМПС) он воҳиди мураккаби нутқ фаҳмида мешавад, ки дар он се ё зиёда ҷумлаҳои сода ба тавассути алоқаи пайваст ба ҳамдигар марбут гашта, бо мақсади ифода намудани муно-сибатҳои гуногуни грамматикӣ, махсусан муносибатҳои паиҳамчинӣ ва номбаркунии ҳодисаю воқеаҳо, изҳори маъноҳои хилофу қиёс, сабабу натиҷа ва тавзеҳу истисно воқеъ мегарданд. Омӯхтан ва ба таҳлилу тадқиқ гирифтани чунин қолаби ҷумлаҳои мураккаб ҷолиби диққат аст, зеро онҳо қонуну қоидаҳои махсуси маъноию -сохтории худро доранд, ки то ҳол аз тарафи олимони суханшинос ҳамаҷониба равшан карда нашудаанд. Солиёни охир ин қабил ҷумлаҳо ба китобҳои дарсию дастурҳои таъли-мии мактабҳои олӣ ҳамчун мавзӯи алоҳида дохил шуда, ҳамчунин ба нақшаҳои илмию тадқиқотӣ ворид гаштаанд. Ҷумлаҳои мураккаби навъи мазкур дар адабиёти лингвистӣ бо истилоҳҳои «трёхчленные», «многокомпонентные», «трёхкомпонентные», «полипредикативные», «усложенные» «сертаркиб» ва гайра номбар карда мешаванд. Аммо ин истилоҳҳо бо назардошти танҳо як нишонаи зоҳирии ҷумлаҳои мураккаби сертаркиб- ин ҳам бошад, таркибан зиёд будани онҳо -муқаррар гарди-данд, ки ин хусусияти шаклӣ ва миқдории масъала аст, на шаҳодат аз сифати он. Албатта, нишонаи мазкури ҶМПС муҳим аст, вале он паҳлӯҳои дигари муҳимтари ҶМПС-ро дар бар намегирад. Аз ҷумла, алоқаву муносибатҳои махсуси синтаксисӣ, таркибҳои якхела ва ҳархелаи ҶМПС, дараҷаи инкишофи семантикаи дохили бандҳои мураккаб, хусусиятҳои умумӣ ва ҷузъии онҳо масъалаҳои актуалии ин муамморо ташкил менамоянд.
Тору пуди ҷумлаҳои мураккабе, ки аз се ва зиёда марказҳои предикативӣ ташкил меёбанд, пеш аз ҳама, аз рӯйи хусусияти алоқаи синтаксисии байни ҳиссаҳои тарки-биашон муайян карда мешавад. Вобаста ба ин олимони забоншиноси рус, аз ҷумла Н.С.Валгина қолабҳои мураккаби мазкурро ба ду гуруҳ чудо мекунанд:
а) чумлаҳои мураккаб, ки дар асоси алоқаи якхела ташкил меёбанд, чумлаҳои мураккаби серчумла (сертаркиб) номида мешаванд.
б) чумлаҳои мураккабе, ки тавассути алоқаи ҳархела сурат мегиранд, «бандҳои мураккаб» ба ҳисоб мераванд (1).
ҶМПС дар заминаи алоқаи пайваст на танҳо бо пайвандакҳо, балки бо интонатсия ва воситаҳои дигари лугавию грамматикӣ низ сурат мегиранд.
ҶМПС ба гуруҳи якум дохил мешаванд. Хусусан, дар байни ҳиссаҳои таркибии ҶМПС-е, ки ба воситаи пайвандакҳои ва (-у) ташкил меёбанд, муносибати чидагии (паиҳамии) ҳодисаю воқеаҳо дида мешавад: марказҳои предикативии таркиби онҳо нисбатан озод, вобастаи ҳамдигар буда, оҳанги талаффузашон паиҳам аст. Аломатҳои сохтории муттаҳидшавии чумлаҳои содаи қолаби мазкур тартиби ягонаи чойгиршавии мубтадою хабар, мутобиқати шаклҳои намуди замонии феъл -хабарҳо мебошанд.
Бо вучуди ин барои чунин қолабҳо таркибҳои озодтар, вале бо яклухтии мантиқу маъно, таносуби куллу чузъ ва ягонагии мавзӯи гуфтор- хуллас, пайвастагии семан-тикаи чузъҳои таркибиашон хос мебошад. Онҳо аз чиҳати қаробати ҳолату вазъияти ичрои амал низ бо ҳамдигар марбутанд. Маҳз чунин омилҳо барои ба як қолаб ворид гаштани чузъҳои мазкур мусоидат мекунанд. Аз рӯйи принсипи интихоб ва чобачо-гузории пайвандакҳои мувофиқ чунин чумлаҳои мураккаб ба зергуруҳҳои зайл чудо мешаванд:
а) ҶМПС бо пайвандакҳои пайвасткунандаи якхела (ва, -у) ва оҳанги паиҳамчинӣ. Мисол: Дар берун ҳаво мӯътадил буд ва кӯчаҳо лой шуда буд ва таги растаҳо хушк буданд (10, с.188).
96
Kenjayev S. Compound Complex Sentences and Their Syntactic Peculiarities in the Tajik Language
Ин гуна ҷумларо бо схемаи зерин нишон додан мумкин аст:
б) ҶМПС бо пайвандакҳои ҳархела. Мисол: Ҳаво соф ва офтоб ҳанӯз набаромадааст, аммо ситорагон аз назар пинҳон шудаанд, насими пагоҳӣ мевазад ва гаронии шабона гӯё аз ин насим мегурезад.
Ҷумлаи мазкурро дар схемаи зерин нишон додан мумкин аст:
Навъи дуюми ҶМПС аз ҷузъҳое иборат мебошанд, ки ҳам мантиқан ва ҳам аз ҷиҳати сохтор (структура) якхела нестанд, онҳо гуногунанд. Чунончӣ, ба чузъ пайвандакҳои ва (-у) пайвандаки аммо, ё пайвандакҳои дигар омада метавонанд, дар байни ҳиссаҳои таркибии онҳо ба гайр аз муносибати синтаксисии паиҳамчинӣ (чида) инчунин муносибатҳои маъноии сабабу натиҷа, хилофу қиёс ва гайраҳо буда метавонанд.
Дар навъи дуюм дараҷа ба дараҷа, ба тариқи силсила, занҷирбанд ба якдигар марбут гаштани фикрҳое, ки ба воситаи ҷумлаҳои содаи таркибии ҶМПС ифода меёбанд, дида мешаванд: мазмуни ҷумлаи содаи якум дар ҷумлаи содаи дуюм такроран ифода меёбад ва ё ҳамчун ишорат ба он воқеъ мегардад, ба ин минвол онҳо гӯё ки ба ҳамдигар ҳалқабанд мешаванд.
Нишонаи зина ба зина ба ҳам алоқаманд гаштани онҳо, ҷонишинҳо ва зарф-ҷонишинҳои зарфӣ, калимаю ибораҳои ҳамнисбат мебошанд: Вай дар дунёи дигар мезист, вуҷуди ӯ, ҷисми ӯ дар манзилгоҳ, аммо қалби ӯ, руҳи ӯ дар дунёи дигар буд (11, с.237). Ҳамин тавр, фикрҳо паиҳам, яке ба дигаре (ҷумлаи сонӣ ба ҷумлаи пешина) алоқаманд мешаванд ва бо ҳамин минвол инкишофу ҳаракати фикр ба амал меояд. Ҳар як ҷумлаи содаи таркиби ҶМПС (ба гайр аз ҷумлаи содаи якум) раванди махсуси семантикӣ дорад, аз ин рӯ онҳо ба таври алоҳида истифода шуда наметавонанд: хусусияти коммуникативии онҳо маҳз дар ҳолати ба ҳамдигар зичтар алоқа зоҳир кардани ҷумлаҳои содаи таркибашон зоҳир мегардад. Дар мисоли боло, чунон ки дидем, фақат ҷумлаи якум мустақилияти маъноии худро нигоҳ дошта, темаи ахборро ташкил медиҳад, ҷумлаҳои содаи дигар бошанд, ба шакли банди синтаксисӣ ифода ёфта, мазмуни умумии онро вусъат медиҳанд: Бобаки ноком ду рӯз аз деҳа гум шуд, Фирдавсӣ ба суроғаш ба ҳар тараф одам фиристод, ӯро дар роҳи Нишопур ва дар яке аз корвонсаройҳо ёфта ва гардонда оварданд (19, с.238). ҶМПС ба тариқи бандҳои калони синтаксисӣ низ воқеъ мегарданд. Дар ин ҳолат одатан ҷумлаҳои сода ба тариқи чида, қатор омада, баъд аз онҳо як ҷумлаи хулосакунанда, ҷамъбасткунанда меояд: Зиндагӣ ин шоҳроҳи ҳамвор нест, вай пур аз нишебу фароз, шикастурехт, монеъу мушкилот аст, инро ҳар як шахс пеш аз ба ҳаёти мустақилона баромадан бояд донад, омода шавад (14). Дар ин гуна қолабҳои ҶМПС, ки асосан муносибати пайиҳамчинии ҳодисаю воқеаҳо ифода меёбад, ҳар як ҷумлаи сода мазмуни нисбатан мустақил дорад ва онҳо қисми якуми ҶМПС-ро ташкил медиҳанд. Қисми дуюм маънои ахборӣ ва ё ҷамъбасткунию хотимавӣ (хулосавӣ) доранд:
Ту сарнавишти ҳақиқат, ту ибтидои зафар,
Туӣ назираи олам, ба ақлу фазлу ҳунар,
Ту ишқи одамизодӣ, ту офтоби саҳар,
Ту ифтихори саодат, ту ҳифзи навъи башар.
97
Кенҷаев С. Ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб ва вижагиҳои синтаксисии он дар забони тоҷикӣ
Воситаҳои ташкилёбандаи онҳо асосан пайвандакҳо, воҳидҳои анафорӣ, детер-минантҳо (таъминкунандаҳо), таркиби калима, мувофиқати замонию намуди феъл-хабарҳо, афтодани баъзе ҷузъҳо (эллипсис) ва интонатсия ба шумор мераванд.
Ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб аз қолабҳои баста ва кушода иборат мебошанд. Ҳангоми ба намудҳои баста ва кушода чудо кардани ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб мо аз назарияи олими рус В.А. Белошапкова оид ба “ҳайати потенсиалии чумла” ва забоншиноси точик Ф.Қ. Зикриёев доир ба “имконияти кам ва ё зиёд шудани миқдори чумлаҳои содаи таркиби чумлаи мураккаби пайваст истифода бурда ва ҳини муайян намудани хусусиятҳои асосии чумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб ақидаҳои донишмандони мазкурро ба асос гирифта, ба қадри ҳол онҳоро равнақ додем.
Дар чараёни татбиқи паратаксиси точик Ф.Қ.Зикриёев чумлаҳои мураккаби пайвастро аз чиҳати таркиб ба ду гуруҳ чудо мекунад: намуди баста ва намуди кушода. Пӯшида нест, ки дар забоншиносии точик ин андешаи тоза аст. Ба ӯ муяссар гардидааст, ки чанде аз омилҳои барчастаи намуди кушодаи ҶМПС-ро нишон диҳад. Аз чумла, такрор ба такрор омадани пайвандакҳои пайиҳамчинанда, баъзе воситаҳои лугавӣ чунончӣ, такрор омадани калимаи гоҳ, дар чумлаи мураккаб мавчуд будани аъзои умумӣ (детерминантҳо) ва гайра. Дар хусуси роҳҳои баста шудани чумлаҳои мураккаби пайваст таваққуф намуда, профессор Ф.Қ. Зикриёев таъкид менамояд, ки таркиббандии чумлаҳои мураккаби мазкур бо омадани пайвандакҳои хилофӣ (аммо, вале, лекин ва г.) қатъ мегардад. Яъне хусусияти пӯшидашавӣ (басташавӣ)-и ҶМПС ба пайвандакҳо вобаста аст:
Ҳаво ҳам оҳиста - оҳиста гарм мешуду офтоб то ба ними рӯйи ҳавлӣ омада буду лекин дами дарвозаи калон шамолрав буд (10, с.112).
Профессор Рустамов Ш. дуруст қайд менамояд, ки хотима ёфтани қатори марказҳои предикативӣ ба омадани пайвандаки ва ҳам вобастагӣ дорад.
Таҳлили мисолҳои зиёд моро ба хулосае овард, ки бастагӣ ва ё кушодагии таркиби ҶМПС ба чуз пайвандакҳои хилофӣ (ҳарчанд ин омили асосӣ аст) ба мавчудияти сабаби натичагии чузъҳои чумлаҳои мураккаб (агар барчаста зуҳур кунад, қаторҳо баста мешаванд) низ пайвастагӣ дорад. Мисол: Оламафрӯз даромад, ӯ бонг бар он кӯдакон зад, ҳама пароканда шуданд (19, с. 90).
Мавриди қайд аст, ки омили дигари муҳим ба ҳамдигар вобастаю алоқаманд намудани гуруҳҳои предикативии таркиби ҶМПС низ боиси сертаркибшавии онҳо мегардад. Чунончӣ, дар чумлаҳои зерин, ки мисоли намуди кушода аст, мутавозеияти сохторӣ (параллелизми структуравӣ), мувофиқати нақшаву намуди замонии чумлаҳои таркиби ҶМПС боиси қатор шуда омадани гуруҳҳои предикативиии онҳо мегардад. Мисол: Яке доира мезанад, дигаре суруд мехонад, саввумӣ дар миёна мерақсад (11, с. 55).
Инак, дар заминаи таҳлили таснифи ҳайати чумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб ба чунин хулоса омадем, ки дар забони адабии ҳозираи точик ҳарду намуди чумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб дорои як зумра аломатҳои хос ва фарқкунандаи худ буда, қоидаҳои кам ва ё зиёд будани миқдори таркибии ҳайати онҳо, шарту шароитҳои баста гардидан ё торафт вусъат ёфта тавонистани онҳо, тарзу роҳ ва воситаҳои каму васеъ шудан, имконияти потенсиалии афзоиши онҳо мавчуд ва муайяну равшан аст.
Қолаби баста бо алоқаи пайвасти пайиҳам огоз ёфта, бо алоқаи хилофӣ ба итмом мерасад, яъне муносибати пайиҳамиву номбаркунии ҳодисаю воқеаҳо баробари омадани пайвандакҳои пайвасткунандаи хилофӣ хотима меёбад. Ин гуна қолаб
98
Kenjayev S. Compound Complex Sentences and Their Syntactic Peculiarities in the Tajik Language
асосан аз се ҷумлаи сода иборат мешавад: Соро ба муқобили ин “марҳамат”-и гойибонаи бой чизе нагуфт, дар рӯй ва авзояш ҳам ягон дигаргунӣ-на аломати хурсандӣ ва на нмшонам хафагӣ чмзе пайдо нашуд, аммо авзом занм хурдмм бой беҷо шуд (7, с. 9).
Қолаби кушода бошад, имконияти ҳамешагии афзоиш дорад. Аз гурӯҳҳои семантикии ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб асосан ҷумлаҳои мураккаби пайвасти пайвандакдори пайиҳам ва ҷудоӣ имконият доранд, ки вусъат ёбанд, ҳамаи пайвандакҳои пайвасткунандаи пайиҳам ва ҷудоӣ ва, -у, на-на, ҳам-ҳам, хоҳ-хоҳ, ё, ё-ё, ё ки ва гайраҳо имконият доранд такрор ба такрор омада қолабҳои сертаркиби ҷумлаҳои мураккаби пайвастро ташкил намоянд. Чунин сурати ифодагардии онҳоро дар илми забоншиносӣ хусусияти полисиндетонӣ меноманд.
Мисолҳои ба таҳлилрасида ошкор намуданд, ки дар забони адабии имрӯзаи тоҷик қолабҳои полисиндетонӣ бо пайвандакҳои ва, -у, (-ю, -ву) серистеъмол буда, теъдоди онҳо бисёр аст. Аввалин аломати хосаи ин қабил ҶМПС имконияти афзудани таркиби онҳо ба шумор меравад. Ин гуна қолабҳо бо он фарқ мекунанд, ки дар онҳо алоқаи пайваст суст аст, аз ин рӯ, мустақилияту баробарҳуқуқии ҷумлаҳои содаи таркибашон ба таври барҷаста зуҳур меёбад, яъне онҳо бештар хислати автосеман-тикӣ пайдо мекунанд. Мисол:
Як-якунмм моҳ нагузашта боз якумм сентябр меояду мактаб сар мешавад ва ман дмгар зарчашмаравмю мевафурӯшӣ карда наметавонам (15, с. 150).
Махсусан қолабҳои сертаркибе, ки тавассути пайвандаки -у (-ю, -ву) ташаккул ёфтаанд, рехтаву равон буда, ҳусни суханро афзун мегардо нанд:
Қадат сабзу лабат мушку гулоб аст,
Даҳонат зарра, рӯят офтоб аст (20, с.118)
Хусусияти ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиби қолаби кушода, ки бо ёрии пайвандакҳои ҷуфти на-на, ҳам-ҳам, хоҳ-хоҳ сохта мешаванд, монанди ҶМПС-и мазкур аст. Фарқ танҳо дар ин ҷост, ки дар ин гуна қолабҳо ҳодисаҳои ихтисорӣ бештар рӯй медиҳанд. Дар натиҷа қолабҳои боз ҳам суфтаву муъҷаз ҳосил мешаванд. Мисол: Дар мн наздмкмҳо на деҳа буд, на деҳот, на дарахт буд, на кмштзор (5, с. 290).
Аз пайвандакҳои ҷудоӣ бисёртар пайвандакҳои ё, ё-ё омилҳои ташкил додани қо-лабҳои полисиндетонии намуди кушода мебошанд. Мисол: Фатмру санбӯсаҳоро мн қадар бмсёр пухтаӣ, ягон меҳмон меояд-чӣ, ё ба ягон тӯйхона рафтанӣ ҳастӣ? (17, с. 236) .
Қолабҳои сертаркиби ҷудоӣ на танҳо бо воситаи як худи пайвандакҳо ташкил меёбанд, инчунин дар забони тоҷикӣ якчанд унсурҳои лугавӣ мавҷуданд, ки бо ёрии онҳо низ ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиби намуди кушода сурат мегирад-аз ҷумла, ба воситаи калимаҳои “гоҳ-гоҳ, баъзан-баъзан, дам-дам, як вақт-вақти дигар” ва амсоли инҳо. Мисол:
Тирамоҳи ҳамон сол сард омад, гоҳ абрнок шуда борон меборид, гоҳ ҳаво хунук шуда барф меборид, гоҳ шамолҳои сахтм хушк тамомм баданм касро ях мекунонд (12).
Махсусан чумлаҳои мураккабе, ки бе пайвандак сурат гирифтаанд дар байни чумлаҳои содаи таркиби онҳо муносибатҳои шумуру номбаркунӣ ва чидаю замонӣ қарор гирифтаанд, зиёдтар намуди кушодаро ташкил медиҳанд. Мисол:
Барф меборид, табмат гамгмнона нафас мекашид, осмон гӯё мегмрмст (3, с.174) Аскарҳо бисёр вақт гушнагӣ мекашиданд, озуқа дар вақташ намерасид, дорую даво тақрибан нест (8, с. 176).
Ин гуна қолабҳои кушода тақрибан хеле зиёд шуда метавонанд: Рӯшноии моҳ ситораҳоро бо пардаи ҳарири нуқрагин пӯшонда буд: аз дур чарогҳои колхози “Ситораи сурх” чашмак мезаданд, дар ҷои дуртари роҳ аробае тақар-туқур мекард, касе дар ким-куҷо якка ашӯла мехонд (17, с. 195).
99
Кенҷаев С. Ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб ва вижагиҳои синтаксисии он дар забони тоҷикӣ
Маҳз дар чунин намуди ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб ҳодисаи ихтисора бештар рӯй медиҳад. Одатан бандакҳои хабарӣ ва ё феълҳои ёридиҳанда такрор ба такрор намеоянд: дар қисми дигари онҳо таносуби мубтадоҳо (баъзеҳо: баъзе дигарҳо, гуруҳе, гуруҳи дигар: якум, дуюм, сеюм ва гайраҳо) имконият медиҳанд, ки хабарҳо қисман ва ё пурра ихтисор ёбанд. Мисолҳо:
Айёми тобистон, офтоби ҷаҳонтоб,чӯпонбачагон дар давидан, оҳубаррагон дар рамидан, хулоса, ҳар кас, ҳар чиз ва ҳамаи табиат дар олами худ хурсанд ва шодмон буд (3, с.130). Мӯйи буридаи кӯтоҳ дошт, ба сараш токии оддӣ, ба тан нимҷомаи (курткаи) сиёҳ пӯшида, миёнашро бо тасмаи сербар махкам баста гирифта буд (17, с.125). Аломати хоса ва фарқкунандаи дигари қолаби кушодаи ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб ин аст, ки дар ҷумлаи содаи якум аъзои умумӣ-детерминант воқеъ мегардад, ки ҳамаи ҷумлаҳои содаи дигарро ба худ нигаронида, ба ин васила онҳоро муттаҳид мекунад. Мисолҳо: Дар кӯчаҳои кишлок бачаҳо дар давутоз буданд, бузғолачаҳо маосзанон хез зада мегаштанд, мардум кайҳо боз рафтуоӣ мекарданд (4, с. 21). Дар ҳавлии Содик модараш гиря мекард, ҳамсояҳо ҷамъ шуда буданд, ғавғое барпо шуда буд (8, с.201).
Чунин муносибатҳо баъзан хусусияти қиёсП ва ҳатто киёсию мукобилгузорӣ пайдо мекунанд. Мисолҳо: -Ибни Толиб Афандӣ! Шумо бошед, тамоман франсуз, ман ҳам нимфрансуз, духтарам Камар бошад, шаҳодатномаи мактаб ҳам дорад (5, с. 325). Рӯзи якшанбе мардҳо ба бозор рафтанд, дигарон ба хишоваи шолӣ, Чиннӣ танҳо монд (18, с.255).
Хусусияти дигари фарқкунандаи қолабҳои кушодаи ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб дар он зуҳур меёбад, ки ҷумлаҳои содаи таркиби онҳо нисбат ба якдигар ба тариқи мувозӣ воқеъ мешаванд, ки дар натида қолаби мазкур боз ҳам равону рехта ва таъсирнок ифода ёфта, ҳусни суханро афзун мегардонанд. Чунин мутавозеияти ҳиссаҳои таркибӣ қисман ва баъзан ҳатто ба ҳолати пурра ифода ёфта метавонад. Мисолҳо: Кӯшиш оғози дониш аст, дониш оғози адаб аст, адаб оғози одам аст (13). Чашмонаш аз оташи ғазаб медурахшиданд, лабонаш монанди вараҷагирифтагон меларзиданд, пӯстҳои рӯй ва атрофи чашмонаш мепариданд (4, с.85).
Махсусан, вақте ки хабари ҷумлаҳои сода дар шакли феълиҳолӣ (эллиптикӣ) ифода меёбад, қолабҳои сертаркиби хеле рехта ва таъсирбахшу суфта ҳосил меша-ванд. Мисол: Рангҳо парида, чашмҳо дарун рафта, биниҳо теғ кашида, дастҳо кубла зада, кафида ва хуншор шуда, кайҳо пойҳо обила карда ва ҷароҳат пайдо карда, либосҳо дарида (1, с. 309).
Аломати дигари хосаи қолабҳои кушодаи ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб ин аст, ки дар ҳиссаҳои таркибии онҳо яке аз калимаҳо такрор омада, боиси сертаркиб гардидани чунин ҷумлаҳои мураккаб мешаванд. Мисол: Синни шумоён аз ман калон аст, шумоён ба ҷойи бародари бузурги ман мебошед, аз шумоён болотар гузаштани ман айб аст (2, с. 461).
Чида шуда омадани ҷумлаҳои содаи таркиби ҷумлаҳои мураккаби пайваст низ боиси сертаркиб гардидани қолаби кушода мешаванд: Аввали як пагоҳии охирҳои моҳи март, офтоб акнун аз уфук сар, факат нӯги шохҳои баланди дарахтони ҳанӯз барг-накушодаро сурх карда буд, ба рӯи бомҳои тунукаи вокзал шабнам медурахшид (9, с. 464).
Ин вақт, одатан думлаи содаи якум хусусияти умумӣ гирифта, думлаҳои содаи боқимонда нисбат ба он ба таври чида омада, онро шарҳу тафсил медиҳанд. Мисол: Митинг сар шуд, коргарон яке аз дунболи дигаре ба болои тои пахта баромада гап мезаданд, аз тартиби ҳукумати подшоҳӣ, аз гурусначашмии заводчӣ шикоят мекарданд, махсусан айби имрӯза фоҷеаро ба гардани хӯҷаин бор мекарданд, дар ин бора яке аз устоҳо эзоҳ дода гуфт (6, с. 51-52).
100
Kenjayev S. Compound Complex Sentences and Their Syntactic Peculiarities in the Tajik Language
Ин ҳодиса ҳам муқаррарист, ки дар қолаби кушодаи ҷумлаҳои мураккаби пай-васти сертаркиб, ҷумлаҳои содаи таркиби онҳо мазмуни инкорро ифода мекунанд. Мисолҳо: Нон набуд, барои нон пухтан орд ҳам набуд, барои орд кардан гандум ва ҷав ҳам набуд ва барои харидани инҳо пул набуд (2, с. 158). Лек дар шаҳри кӯҳнаи Тирмиз, на Ҳасан буду на таронаи ӯ - на сарои аробакашҳо буд, на самандею на нишонаи ӯ (16, с. 62). Дар наздикиҳо на деҳа буд, на дарахте буд, на киштзор (5, с.290).
Хулоса, чуноне ки дидем, намудҳои бастаю кушодаи ҷумлаи мураккаби пайвасти сертаркиб хусусияту аломатҳои хосса ва қоидаву қонунҳои вусъатёбии худро доро буда, гузашта аз ин хусусияту нишонаҳои ҷудогона ва фарқкунандаи таркиббандӣ (қолибгустарӣ) доранд.
Пеш аз ҳама, ҳиссаҳои предикативии ҶМПС аз ҷиҳати маъно (семантика) бо ҳам муттаҳид мегарданд. Алалхусус, муносибатҳои семантикии сабабу натиҷа, хилофӣ ва муташаккилии замонӣ, ҳамчунин оҳанги махсуси талаффузи онҳо боиси дар як қола-би ҶМПС муттаҳид шудани онҳо мегардад. Дар сурати аз якдигар чудо кардани мар-казҳои предикативии ҶМПС робитаи семантикии байни онҳо барканда хоҳад шуд.
Аз ин рӯ, яклухтии коммуникативӣ ва баитмомрасии оҳанги умумии ҶМПС аломатҳои махсуси онҳо ба шумор мераванд. Ҳар як маркази предикативии таркиби ҶМПС як вазъият ё ҳолати чудогонаро инъикос менамояд. Мутаносибан ба ин ҶМПС мачмӯи як миқдор ҳолату вазъиятҳои инъикосшаванда мебошад.
Ҳамин тавр, ҶМПС чун як қолаби сохторӣ ва маъноӣ дорои марказҳои преди-кативӣ мебошад ва дар заминаи алоқаи синтаксисӣ муттаҳид гашта, дар мачрои коммуникативии нутқ ба монанди чумлаҳои сода ҳамчун воҳиди алоҳидаи гуфтор саҳм мегирад.
Калидвожаҳо: ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб, пайвандакҳои пайваст-кунанда, принсипҳои интихоб ва ҷобаҷогузории пайвандакҳо, интонатсия, марказ-ҳои преджативӣ, қолабҳои баста ва кушода, эллипсис, калимаҳои такрор
Пайнавишт:
1. Валгина, Н.С. Синтаксис современного русского языка: Учебник для студентов вузов, обучающихся специальности “Журнилистика”. -2 -е изд. том. -М., 1978.-278 с.
2. Белошапкова В.А. Сложные предложения в современном русском языке (некоторые вопросы теории). -М.: Просвещение, 1967. -176 с.
3. Рустамов Ш. Ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб.-Мактаби советӣ, 1979, № 11.-с.6-12
Маохиз:
1. Айнӣ, С. Асарҳои мунтахаб. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1948.
2. Айнӣ, С. Ғуломон. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1950.
3. Айнӣ, С. Дохунда. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1949.
4. Айнӣ, С. Ёддоштҳо. Қисми 1. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1949.
5. Айнӣ, С. Куллиёт. Ҷилди 6. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1963.
6. Айнӣ, С. Одина. -Душанбе: Нашриёти давлатии Тоҷикистон,1950.
7. Айнӣ, С. Ятим. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1957
8. Икромӣ, Ҷ. Тахти вожгун.-Душанбе: Ирфон, 1974.
9. Икромӣ, Ҷ. Духтари оташ. -Душанбе: Нашриёти давлатии Тоҷикистон,1962.
10. Икромӣ, Ҷ. Сафармахсум. -Душанбе: Ирфон, 1964.
11. Ҳодизода, Р. Сапедадам. -Душанбе: Ирфон, 1976.
12. Рӯзномаи ҳақщати Ленинобод. 19.05.1996
13. Рӯзномаи Омӯзгор 09.01.1995
14. Рӯзномаи Омӯзгор. 23.09.1993
101
Кенҷаев С. Ҷумлаҳои мураккаби пайвасти сертаркиб ва вижагиҳои синтаксисии он дар забони тоҷикӣ
15. Толис, П. Повест ва ҳикояҳо. -Душанбе: Ирфон, 1966.
16. Турсунзода, М. Куллиёт. Ҷилди 2. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1981.
17. Улугзода, С. Навобод. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоцикистон, 1954.
18. Улугзода, С. Субҳи ҷавонии мо. -Душанбе: Ирфон, 1967.
19. Улугзода, С. Фирдавсй. -Душанбе: Адиб, 1988.
20. Хуцандй, К. Девон. Қисми 1. -Душанбе: Ирфон,1983.
Reference Literature:
1. Valghina N.S. Syntax of Modern Russian: manual for higher students studying journalism. V.2. -M., 1978. - 278pp.
2. Beloshapkova V.A. Compound Sentence in Modern Russian (some issues of theory). - M.: Enlightenment, 1967. - 176pp.
3. Rustamov Sh. Compound-Complex Sentences. - The Soviet School, 1979, №11. -рр. 6-12.
Belles-Letters Originals
1. Aini, Sadriddin. Selected Works. - Stalinabad: Tajikistan State Publishing House, 1948.
2. Aini, Sadriddin. The Slaves. - Stalinabad: Tajikistan State Publishing House, 1950.
3. Aini, Sadriddin. Dokhunda. - Stalinabad: Tajikistan State Publishing House, 1949.
4. Aini, Sadriddin. Reminiscences. - Stalinabad: Tajikistan State Publishing House, 1949.
5. Aini, Sadriddin. Collection of Works. -P. VI. - Stalinabad: Tajikistan State Publishing House, 1963.
6. Aini, Sadriddin. Odina. - Stalinabad. Tajikistan State Publishing House. 1950
7. Aini, Sadriddin. The Orphan. - Stalinabad. Tajikistan State Publishing House. 1957.
8. Ikromi, Djalol. The Smashed Thrones. - Dushanbe: Cognition, 1974.
9. Ikromi, Djalol. The Daughter of Fire. - Stalinabad: Tajikistan State Publishing House, 1962.
10. Ikromi, Djalol. Safarmakhsum. - Dushanbe: Cognition, 1964.
11. Khodizoda, Rasul. The Dawn. - Dushanbe: Cognition, 1976.
12. Leninabad Diary of Events. //19.05. 1996.
13. Teacher's Diary // 09.01.1995.
14. Teacher's Diary //23. 09. 1993.
15. Tolis, Pulot. Narratives and Short Stories. - Dushanbe: Cognition, 1966.
16. Tursunzoda, Mirzo. Collection of Works. Part II. - Stalinabad. Tajikistan State Publishing House, 1981.
17. Ulugzoda, Sotim. Navobod. - Stalinabad: Tajikistan State Publishing House, 1954.
18. Ulugzoda, Sotim. The Morn of our Youth. - Dushanbe: Cognition, 1967.
19. Ulugzoda, Sotim. Firdavsi. - Dushanbe: Cognition, 1976.
20. Khujandi, Kamol. Collection of Works. -P.1. - Dushanbe: Cognition, 1983.
102
