CC BY
5Слово в историко-культурологическом контексте (сопоставительный аспект)
СЛОВЕНЕЧКИТЕ ПАРТИКУЛИ SE, ZE, SAMO, LE, CELO И МАКЕДОНСКИТЕ ПАРТИКУЛИ УШТЕ, ВЕКЕ, САМО, ДУРИ(И) ОД СЕМАНТИЧКО-СИНТАКСИЧКИ АСПЕКТ
Лидща Аризанковска
Универзитет Св. Кирил и Memoduj, Македония
Up to 1990 particles were generally treated from the formal aspect mainly in various grammar textbooks. As a separate group of words, viewed as a result of their syntactic behaviour and semantic function in the text, the particles have become a subject of interest ever since 1990s.
For us, particles are unchangeable words with hardly any fixed syntactic position, i.e. they change their position in the sentence (as a contrast to the adverbs, prepositions and conjunctions). From the semantic point of view they are predicates, they have a broad range of mobility and can change the meaning of the sentence. They can stress any constituent part of the sentence with lexical meaning.
In this paper, the Slovenian lexemes se, ze, samo, le, celo and the Macedonian ones уште, веке, само, дури (и) are the subject of our analysis. According to our definition these lexemes are in fact particles when viewed from the point of their syntactic behaviour as well as their semantic functions.
In the research description of each of the Slovenian particle is given with its Macedonian equivalent and vice-versa. In the description the syntactic mobility is checked first which is followed by the semantic interpretation of their functions.
Thus through the application of the confronting method we are given the possibility to process the similarities and the differences which appear in the two Slavic languages, typologically different yet showing to what extent they may come close or differentiate.
Партикулите до деведесеттите години од дваесеттиот век главно се разгледуваат по одделни граматики од чисто формален аспект. Како посебна зборовна група, разгледувани од гледна точка на нивното синтаксичко однесуваше и како тие се однесуваат во текстот од гледна точка на нивната семантичка функц^а, стануваат предмет на интерес од деведесеттите години на дваесеттиот век наваму.
Нивниот статус долги години не бил решен биде]ки според мислешето на некои лингвисти (сп. на пр. Marie Vrinat 1989: 105) партикулите многу тешко можат да се одделат од другите неменливи зборови, како што се прилозите, сврзниците, модалните зборови, препозиции и други маркери, па токму затоа во наколем бро] случаи во речниците и граматиките носат покра] себе квалификатор прилог, сврзник и сл., а не партикули (како на пр. во PMJ, Речникот на словенечкиот ]азик - SSKJ итн.).
Блаже Конески во «Граматиката на македонскиот литературен ]азик» забележува: «Во голем дел тоа се зборови што се ]авуваат и како прилози и сврзници, но нивната функцща е, кога идат како партикули подруга» (Конески 1982: 541).
© Л. Аризанковска, 2006
Частиците според него «слyжат за истакнуваше на значешето на други зборови или на значешето на цела реченица, како и за определуваша од различен вид: посочуваше, негираше, прашаше итн.» (Конески 1982: 541).
Инаку, во граматиките под терминот партикули, покра] наведените, се опфакаат и адвербалните партикули, т.е. партикулите кои претставуваат дел од глаголските перифрастични конструкции (да, би, ке итн.).
Лил]ана Минова-Гуркова пак, во учебникот «Синтакса на македонскиот стандарден ]азик» партикулите ги дефинира «како помошни зборови што му овозможуваат на говорното лице да се надоврзе на контекстот или на конситуацщата и да изрази различни н^анси на значешето на одделни зборови или реченици. Партикулите (частиците) претставуваат хетерогена група во ко]а влегуваат и некои сврзници и прилози, но надвор од нивните функции и значеша. Одделни партикули учествуваат во градешето на некои форми (глаголски, заменски и сл.); поголем бро] партикули играат важна улога во модалната карактеристика на исказот. Други, пак, учествуваат во поврзувашето на одделни реченици, или групи од реченици, со што се ]авуваат како средства за поврзуваше во рамките на текстот» (Минова-Гуркова 1994: 79).
Во словенечката наука за ]азикот Подгорски уште во далечната 18б2 година напишал: «Jako vazni v cloveskem jaziku so clenki ali partikule. Komaj zines, ze potrebujes teh besedic. Ne izreces skoraj ne dveh besed brez njih» (Podgorski 18б2: 407). Сепак, партикулите како посебна зборовна група во словенечкиот ]азик за првпат ги разгледува Jоже Топоришич, а во Граматиката од 1991 и во второто не]зино дополнето издание (мегу другото и во делот за партикули) ги дефинира како: «Clenki so nepregibna besedna vrsta, z njimi vspostavljamo zveze s sobesedilom, izrazamo pomenske odtenke posameznih besed, delov stavka, celih stavkov in povedi ali tvorimo skladenjske naklone. Nekateri clenki se po vlogi priblizujejo veznikom, drugi prislovom» (Toporisic 1991: 384). Во второто издание од 2000 година додава «Clenki niso deli stavcnih zgradb, ampak skrcki, ki nadomescajo izpustne stavke, ki bi lahko ubesedovali sotvarje stavkov, v katerih so cleni» (Toporisic 2000: 445). Во сво]ата последна книга «Slovensko leksikalno pomenoslovje (Govorica slovarja» Ада Видович Муха исто така забележува «Clenek je vsaj v delu svojega obsega modificiran izraz globinskega dela povedi, kar se povrsinsko kaze v njegovi vlogi modifikatorja stavka oz. katerega izmed stavcnih clenov» (Vidovic Muha 2000: 31).
Партикулите предизвикуваат интерес во последните неколку години и во македонската и во словенечката наука за ]азикот, за што сведочат и неколкуте об]авени статии (в. Бужаровска 1994/95: 103-112; Даневска 1989: 1б5-1б8; Минова-Гуркова 1987: 29-38; Фотева 1997: 149-15б; Шкилик 1989: 157-1б4; Skubic 1999: 211-238; Smolej 2000; Toporisic 1974: 29-5б), но не постои одделна монографща посветена на оваа зборовна група.
Значи за партикулите се зборува општо, последниве години тие се разгледуваат од гледна точка на нивната синтаксичка улога и нивните семантички функции, но сепак не се прават посериозни истражуваша на одделни партикули и изделуваше на нивните семантички функции. Во то] поглед ]а изделуваме работата на Маке] Гроховски со описот на дел од полските партикули («Polskie partykuly (skladnia, semantyka, leksykografia»), од 198б година и «Wyrazenia funkcijne» од 1997 година), а дефиницщата за партикули ]е преземаме од него, биде]ки ]а сметаме за на]целосна.
Во современата лингвистичка наука партикулите стануваат актуелна тема исто така во последните десет години, за што сведочат и поголемиот бро] статии и трудови, дел трудови посветени на партикулите, дел од нив се наведени и во цититраната литература на кра]от од ово] прилог.
Обработката на дел од словенечките и македонските партикули во ово] прилог е со цел да се даде придонес во описот на партикулите, сè yште не доволно истражено подрач]е од областа на ]азикот.
Партикулите ги дефинираме како неменливи зборови кои немаат постегана синтаксичка позицща, односно го менуваат местото во реченицата (за разлика од прилозите, предлозите и сврзниците). Тие се од семантичка гледна точка предикати, имаат широка зона на подвижност и ]а менуваат тематско-рематската стрyктyра на реченицата. Можат да го потенцираат секо] составен дел на реченицата ко] има лексичко значеше.
За илyстрациjа го идвоjyваме следниот пример:
Само Марко беше вчера во Охрид.
Samo Marko je vceraj bil na Ohridu.
Марко само вчера беше во Охрид.
Marko je samo vceraj bil na Ohridu.
Марко беше вчера само во Охрид.
Marko je vceraj bil samo na Ohridu.
Низ примерите се гледа подвижноста на партикyлата, но и разликата во значешето што ]а носи таа во зависност од тоа над ко] реченичен член таа се надградyва. Во првиот слyчаj се потенцира дека «ниmj друг не бил вчера во Охрид, единствено Марко»; во вториот слyчаj пак, се потенцира дека «не и некоj друг ден, туку единствено вчера Марко бил во Охрид»; додека во третиот слyчаj се потенцира дека «Марко вчера не бил и на друго место, туку единствено бил во Охрид».
Предмет на нашата анализа во ово] прилог се партикулите se, ze, samo, le, celo на словенечка страна и партикулите уште, веке, само, дури (и) на македонска страна.
Зошто токму овие партикули? Затоа што се одликуваат со голема фреквентност и затоа што нивниот статyс по одделните граматики и речници (како на пр. PMJ и Речникот на словенечкиот ]азик - SSKJ) не е решен1.
Овие лексеми според нашата дефиницща, од гледна точка на нивното синтаксичко однесуваше и од гледна точка на нивните семантички функции претставyваат партикули2.
Во рамките на синтаксичката мобилност изделуваме: позицща пред предикатски израз, пред прилог mj му припага на предикатскиот израз; позиц^а пред именска синтагма во функц^а на аргументски израз; пред сопствено име; и пред определба вградена во именската синтагма во функц^а на аргументски израз; позиц^а пред временска определба (ко]а може да биде и ИС) и позиц^а пред просторна определба (ко]а може да биде и ИС).
На кра]от следува семантичката интерпретацща на функциите на партикулите при што се изделуваат македонските еквиваленти за дадената словенечка партикула, и обратно.
Сите наведени партикули се експресивни со тоа што изразуваат или претерани или надминати очекуваша. Сите се градени врз негацща.
Првите две партикули, слов. se, ze и мак. уште, веке, се движат главно на временската оска, односно примарно се однесуваат на настани (кои имаат временска референц^а):
На пр.: Francka je se spala, ali prebudila se je, ko sta odhajala mati in brat.
1 На кра]от од прилогов следува инвентар на македонските и словенечките партикули според дадените грамматики.
2 При истажувашето е направен опис на секо]а словенечка партикула одделно при што се добиени не]зините еквиваленти на македонска страна, и обратно. При описот прво се проверува синтаксичката мобилност на секо] пар партикули, а потоа следува семантичката интерпретацща на нивните функции.
(I.e., Na klancu 1971: 94) Францка уште спиеше, но се разбуди, кога заминуваа ма]ка и брат ù.
(И.Ц., На пругорнината 197б: 28) Vanek je ze jedel in Magda tudi.
(M.K., Na valovih Mure 1973: 15) Ванек веке jадeл, а и Магда исто така.
(М.К., На брановите на Мура 1983: 11) А секундарно се однесуваат на предмети (и нивната просторна и количествена референц^а):
На пр.: Ampak se to mi povej, ucenjak in zupan...
(I.e., Hlapec Jernej in njegova pravica, 1959: 21) Ама кажи ми уште ова, кмете и учен човеку...
(И.Ц., Слугата Jернеj и неговото право, 19б1: б5) Што се однесува до партикулата ze, доближуваше до квантификувачката функц^а се постигнува кога се потенцираат сегменти од временската оска, односно количество време:
На пр.: Sluzila je ze leto dni - tiho je stopalo zivljenje dalje.
(I.e., Na klancu, 1971: 21) Веке една година слугуваше - тивко одминуваше животот.
(И.Ц., На пругорнината, 197б: 28) Или: Ze trikrat sem ga srecala. (Веке трипати го сретнав.)
Разликата во поглед на употребата на македонската партикула уште наспрема словенечката se се ]авува кога се работи за потенцираше на де]ства што се извршени во минатото до моментот на зборувашето, на пр. Уште вчера ми кажа. Во то] случа] на словенечка страна се ]авува партикулата ze: Ze vceraj mi je rekel. Мегутоа, кога се работи за де]ства што се случуваат во моментот на зборувашето, односно продолжуваат да траат, или пак следат, во словенечкиот ]азик се употребува партикулата se, на пр.: мак. Уште чека, слов. Se caka; мак. Уште не ми кажал; слов. Se mi ni rekel; мак. Уште ке чекаш, слов. Se bos cakal. На македонска страна и во двата случа]а се срекава партикулата уште.
Во поглед на фреквентноста, со поголема фреквентност во однос на мак. партикула веке се ]авува слов. партикула ze, што е резултат на развиениот систем на минати времиша во македонскиот ]азик ко] ги покрива семантичките функции на оваа партикула.
Другите партикули, слов. samo, le, celo и мак. само, дури (и) имаат нешто побогата парафраза:
За слов. samo / le, мак. само «мислев /очекував НЕ ... туку повеке». За слов. celo, мак. дури (и) «мислев /очекував НЕ ... туку помалку». Мораме да забележиме дека партикулите samo и le на словенечка страна претставуваат синонимни партикули кои се ]авуваат со исти семантички функции, а разликата во нивната употреба е од чисто прагматичка природа. Овие две партикули и македонската само се ]авуваат со лимитативна функцща, означува^и притоа изделуваше на дел од множеството предмети (на пр.: Само Марко знае за тоа/слов. Samo / le Marko ve o tem, односно «единствено тоj, не и некоj друг»); или изделуваше на дадено де]ство во однос на друго де]ство (на пр. Марко само чита / слов. Marko samo /le bere, односно «Марко само чита, не прави и нешто друго»); понатаму изделуваше на дел од временската оска или дадено количество време (на пр. Порано работеа само лете... / слов. Prej so delali samo/le poleti..., односно «единствено тогаш, не и во друго време» или Само пет минути чекавме / слов. Samo / le pet minut sva cakala, односно «единствено толку време, не повеке од тоа» итн. На кра]от ]а
изделуваме употребата на слов. партикула le во императивни конструкции во коишто се изразува «заповед, храбреше, подбуда да се стори нешто» (PMJ, 1986: 6/7), односно да се реализира дадено де]ство. На македонска страна како еквивалент се срекава партикулата ajde.
На пр.: Lejej, fant, spraznim zelodcem se ne da studirati!
(I.C., Na klancu, 1971: 100) Ajde, jadu, дете, гладен не се учи!
(И.Ц., На пругорнината 1976: 135) Le pridi! / Ajde, dojdu !
Словенечката партикула celo и македонската дури (и) се ]авуваат со потсилувачка функц^а. Со нив се постигнува изненадуваше и потсилуваше на де]ството или множеството предмети опфатени со де]ството или пак, на количеството време, односно се додава нешто што не се очекувало од страна на авторот на текстот. На пр. Celo Marko je prisel k nam /Дури (и) Марко доjдe mj нас, односно «не само што доjдоа другите, туку доjдe и Марко, иако не го очекувавме». Ка] македонската партикула дури го нагласуваме изделувашето на партикулата дури1 како семантичка варианта на оваа партикула ко]а се ]авува со побогата семантичка парафраза: «мислев/очекував дека p НЕ ТОГАШ туку порано», односно «до реализац^а на дejството дошло подоцна од очекуваното». На словенечка страна во ово] случа] како еквивалент се ]авува партикулата sele (на пр.: дури денес доjдe /sele danes je prisel). Што се однесува до македонската партикула дури и употребена во примерот дури и денес доjдe, таа се ]авува со сосема друго значеше, означува]ки «не само тогаш туку и денес»; слов. Celo danes... Семантичка разлика се ]авува и при потенцирашето на местото на реализацща на де]ството (до]де дури mj нас ~ доjдe дури и mj нас); како и во можноста партикулата дури да потенцира дадено количество предмети, означува]ки «не помалку од тоа», на пр. има дури две куки. Во сите други позиции македонските партикули дури и дури и се ]авуваат со синонимно значеше. Употребата на партикулата дури во ово] контекст се врзува пред сё за разговорниот ]азик и е поткрепена со реченичниот акцент, на пр.: Дури Марко доjдe... /Дури и Марко доjдe...; Марко дури доjдe... /Марко дури и доjдe... Во сите наведени позиции на словенечка страна се ]авува партикулата celo (Celo Marko je prisel.; Marko je celo prisel.).
На самиот кра] неопходно е да ]а истакнеме и улогата на реченичниот акцент во тематско-рематската структура на реченицата, ко] особено доага до израз во македонскиот ]азик (како балканска карактеристика) во сите оние позиции каде што на словенечка страна наведените партикули се ]авуваат единствено со потсилувачка функцща, а не со модификувачка функцща, односно во македонскиот текст не се срекава лексички еквивалент, туку соодветната информацща се пренесува со помош на реченичниот акцент.
На пр.: No, no, ze dobro!
(i.C., Kralj na Betajnovi 1974: 81) Да, да, добро!
(И.Ц., Кралот на Бета]нова 1989: 15) Star clovek mora, kamor ga posljejo. Le kaj bom delal?
(М.К., Na valovih Mure 1973: 12) Стариот човек мора онаму каде што го пракаат. Што можам да правам?
(М.К., На брановите на Мура 1983: 11) Со претставувашето на партикулите se, ze, samo, le, celo во словенечкиот и уште, веке, само, дури (и) во македонскиот ]азик, а преку примена на конфронтативниот метод имавме можност да ги проследиме сличностите и разликите што се ]авуваат ка]
овие два словенски ]азика, но типолошки различни, покажува^и притоа во ко]а мера тие се доближуваат, односно оддалечуваат.
Се надеваме дека со претставувашето на дел од македонските и словенечките партикули од семантичко-синтаксички аспект и издво]увашето на нивните еквиваленти во ово] прилог, успеавме да пополниме еден мал дел од македонистичката и словенистичката наука и да дадеме придонес во разво]от на лексикографската и преведувачката наука.
Инвентар на партикулите во македонскиот и во словенечкиот]азик
КонескиБ. Граматика на македонскиот литературен ]азик Скоп|е, 1982:
и, пак, мегутоа, просто, дури, барем, само, се, туку, единствено, исклучиво, уште, исто, исто така, такугере, притоа, речиси, скоро, прибер, токму, точно, рамно, одва], баш, имено, токму, еве, ене, ете, на, ]а, ]але, да, не, ни, ли, дали, али, зар, нека, да, би, ке.
Toporisic J. Slovenska slovnica. Ljubljana, 2000:
ali, kaj, a, mar, naj, da, le, no, res, dejansko, saj, se, ze, pa, toda, vendar, v resnici, gotovo, ocitno, zajamceno, nesporno, razlicno, verjetno, najverjetneje, morda, nemara, navsezadnje, morebiti, eventualno, koncno, konec koncev, tako in tako, brz, brzcas, brzda, brzkone, komaj, tezko, baje, dobesedno, takorekoc, kakor, nikar, torej, baje, kajpada, razumljivo, za cuda, samo, skoraj, okrog, okoli, sploh, tudi, celo, obenem, nasprotno, skratka, pravzaprav, menda, recimo, preprosto, ravno, sicer, kaj, pac.
Библиографски список
GrochowskiM. Polskie partikuly (skladnia, semantyka, leksykografia) / M. Grochowski. PAN, 1986.
Grochowski M. Wyrazenia funkcyjne (studium leksykograficzne) / M. Grochowski. Krakôw, 1997.
Podgorski O clenkih / Podgorski // Novice. 3. decembra. Ljubljana, 1862. S. 407-408.
Skubic A. Ogled kohezijske vloge slovenskega clenka / A. Skubic // Slavisticna revija, l. 47,
st. 2. Ljubljana, 1999. S. 211-238. Smolej M. Clenki v besedilu in za besedilom / M. Smolej // Lektorsko srecanje, junij 2000,
referat. Ljubljana: FF, 2000. SSKJ - Slovar slovenskega knjiznega jezika. Ljubljana: SAZU, 1987-1991. Toporisic J Slovenska slovnica / J. Toporisic. Zalozba Obzorja. Maribor, 1991 in 2000. Toporisic J. Esej o slovenskih besednih vrstah / J. Toporisic // Jezik in slovstvo. l. XX, st. 8.
Ljubljana, 1974/75. S. 295-305. Vidovic M.A. Slovensko leksikalno pomenoslovje (Govorica slovarja) / M.A. Vidovic //
Razprave Filozofske fakultete. Ljubljana, 2000. Vrinat M. Les Particules Expressives du Bulgare (Une approche sémantique et pragmatique) /
M. Vrinat // Sprechen mit Partikeln. Berlin; New York, 1989. Р. 105-114. Бужаровска Е. Семантиката на «уште» толкувана преку неговите англиски преводни еквиваленти / Е. Бужаровска // Годишен зборник на Филолошкиот факултет. Скоще, 1994/95. С. 103-112. Даневска Л. Македонските лексеми дури и само и нивните полски еквиваленти / Л. Даневска // Славистички студии. Скоп|е: Филолошки факултет, 1989. С. 165168.
КонескиБ. Граматика на македонскиот литературен ]азик / Б. Конески. Скоп|е, 1982. Минова-Гуркова Л. Партикулата ли во македонскиот литературен ]азик / Л. Минова-Гуркова // Годишен зборник на Филолошкиот факултет, Скоп|е, 1987. Кн. 13. С. 29-37.
Минова-Гуркова Л. Синтакса на македонскиот стандарден ]азик / Л. Минова-Гуркова. Скоще, 1994.
РМJ - Речник на македонскиот ]азик / Т. Димитровски, Б. Корубин, Т. Стаматоски; ред. Б. Конески. Скоп|е, 1986.
