CC BY
17Philological Studies 16, 2, (2018) 72-95
Прегледен труд
УДК: 81
СПОРЕДБИ НА НЕКОИ ГРАМАТИЧКИ И ЛЕКСИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА МАКЕДОНСКИОТ JA3^ И ДРУГИ СВЕТСКИ JА3ИЦИ НИЗ ПРИЗМА НА САПИР-ВОРФОВАТА ХИПОТЕЗА
Свето Тоевски
Докторанд на Филозофски факултет, Универзитет ,^осип Jypaj Штросмаер " во Осиек, Хрватска
Keywords: Sapir - Whorf hypothesis, lexicon, grammar, word order, tense, predication, polisemy, platisemy
Summary: The Sapir - Whorf hypothesis has been re-actualized in recent years and proves that languages with their grammatical, lexical and other structure significantly affect the thought - cognitive abilities of the speakers of the respective languages. Through the prism of Sapir Worth's hypothesis, respectively, from the aspect of linguistic relativity and linguistic determinism, in this paper we analyze comparatively some important grammatical and lexical characteristics of the standard Macedonian language and eight other world languages - Hopi, Chinese, Amondava, English, Nuuchahnulth, Shona, Eskimo and Japanese. We focus on the linguistic conceptualization and expression of physical time, also on the predication and in the indigenous languages, which have no real sentence with regular internal syntactic relations as in the developed languages. The goal of our analysis is also what kind of word orders are functioning and how in languages and what effects are producing polysemy and platisemy in the lexical systems of languages.
Клучни зборови: Сапир-Ворфова хипотеза, лексика, граматика, збороред, време, предикацща, полисемща, платисемща.
Резиме: Сапир-Ворфовата хипотеза се реактуелизира во последниве години и докажува дека ]азиците со сво]ата граматичка, лексичка и друга структура, значително влщаат врз мисловно-когнитивните способности на говорителите на односните ]азици. Низ призмата на Сапир-Ворфовата хипотеза, односно, од аспект на лингвистичката релативност и лингвистичкиот детерминизам, во oвоj труд споредбено анализираме некои важни граматички и лексички карактеристики на стандардниот македонски ]азик и осум други светски ]азици - хопи, кинескиот, амондава, англискиот, нучахнул, шона, ескимскиот и ]апонскиот ]азик. Се фокусираме на лингвистичкото концептуелизираае и изразуваае на физичкото време, на предикацщата и на домородните ]азици,
кои немаат вистинска реченица со регуларни внатрешни синтаксички односи како во развиените ]азици. Цел на нашата анализа е и тоа какви видови зборови како функционираат во ]азиците и какви ефекти произведуваат полисемщата и платисемщата во лексичките системи на ]азиците.
Воведни забелешки за Сапир-Ворфовата хипотеза
Во лингвистиката Сапир-Ворфовата хипотеза (англ. Sapir-Whorf hypothesis - SWH), ко]а им се припишува на познатиот американски лингвист Едвард Сапир (1884-1939) и неговиот ученик Бенцамин Ли Ворф (1897- 1941), е претпоставка дека конкретните мисли искажани во еден ]азик не можат да бидат коректно сфатени од страна на лугето, кои зборуваат други ]азици. Една од главните претпоставки на Сапир-Ворфовата хипотеза е дека нашиот начин на мислеае зависи од ]азикот со ко] зборуваме, од неговата граматичка структура. Сапир-Ворфовата хипотеза говори за граматиката и за лексиконот, а не за ]азикот во целина. Сапир застапувал став дека поради неверо]атните разлики во граматичките системи на ]азиците не постсуат два ]азици, кои ке бидат кога било доволно слични за да се овозможи совршен превод мегу нив. Ворф смета дека ]азичниот систем (неговата граматика) ги обликува идеите. Хипотезата имала огромно влщание врз современите концепции на ]азикот и мислеаето. Во неа се содржани две главни поставки: (1) Лингвистичка релативност: структуралните разлики мегу ]азиците се паралелни, што е предизвикано од не]азичните когнитивни разлики (структурата на ]азикот сама по себе предизвикува когницща/сознава&е (Paul Kay und Willett Kempton, 1984:65-79), односно, разликите енкодирани (содржани) во еден ]азик не можат да се на]дат во ниеден друг ]азик; (2) Лингвистички детерминизам: структурата на ]азикот може силно да влщае, или да определи, нечщ поглед на светот - народот Инуит (Ескимите) може да размислува поинтелигентно за снегот, оти нивниот ]азик содржи пософистицирани и посуптилни зборови за разликуваае различни форми на снег.
Сапир-Ворфовата хипотеза била популарна во 50-тите години од минатиот век, a потоа во следните неколку декади станала цел на жестоки напади од страна на следбениците на Ноам Чомски. Новите експериментални истражувааа на ]азиците во светот на Лера Бородитски и на редица други угледни ]азичари од светски ранг во се поголема мера ги реактуелизираат и ги потврдуваат поставките на лингвистичкиот релативизам и на лингвистичкиот детерминизам. Во оваа смисла Бородитски е категорична: „Собиравме податоци насекаде
низ светот: од Кина, Грцща, Чиле, Индонезща, Русща, од аборицинска Австралща. Научивме дека ... дури и граматиката може длабоко да повлщае врз тоа како ние гледаме на светот. ... резултатите покажуваат дека лингвистичките процеси се продорни во повекето фундаментални подрач]а на мислата, несвесно обликува]ки го механизмот на нашата когнитивна способност." (Lera Boroditsky, 2009). Ово] труд се фокусира врз реактуелизациjатa на С-В-хипотеза во лингвистиката анализира]ки, низ не]зината призма, одделни граматички и лексички карактеристики мегу македонскиот и некои покарактеристични ]азици во светот.
Концептот на времето во светските j.uimii
Проучува]ки го ]азикот на племето Хопи1 во САД, Бенцамин Ворф заклучил дека во него нема зборови за минато, сегашност и иднина биде]ки, за разлика од индоевропските ]азици, во ]азикот на Хопите не постои граматичката категорща време: „Хопите немаат општ поим или интуицща за времето во смисла на рамномерен тековен временски континуум. Немаат зборови, граматички форми, конструкции или изрази кои се однесуваат директно на она што ние го нарекуваме 'време'. (Whorf Benjamin Lee, 1979:27). Ворф го користел концептот на хопи-]азикот за времето како основен пример за неговиот концепт на лингвистичката релативност. Но, спротивно на тврдеаата на Ворф дека хопи-]азикот не го граматикализира концептот на времето, антропологот Екехарт Малотки вели: „Хопи-]азикот располага со многубро]ни суфикси за да се означат граматичките категории на модалност и на граматичките времиаа, но еден суфикс е специфично резервиран за да се однесува на времето или уште повеке за секвенцщално (едноподруго) временско подредуваае на настаните, или состсубите. То] временски маркер е суфиксот 'т ... во хопи-]азикот има функцща на обележувач на идното време: Momoyam piktota. — Жената прави пики. Momoyam piktotani. — Жената ке прави пики2 (Ekkehart Malotki, 1983:627). Идното време во хопи-]азикот се врши со суфиксацща врз именката, а во македонскиот ]азик се образува со честичката ке и соодветните форми од сегашното време на глаголот што се менува.
1 Хопи (Норйауау1), домородно индщанско племе со 18 шцади припадници во 2010 год. Живее во резерват во североисточниот дел на американската со]узна држава Аризона. Хопите го говорат сво]от ]азик, ко] е вид на уто-ацтешки ]азик.
2 Пики - традиционален тркалезен леб, ко] го прават жените ка] ово] народ.
Во своите „Универзалии на семантиката', Ана В]ежбицка и Клиф Годард изнесуваат дека во „безвремениот" ]азик на племето Хопи постои „природен семантички мета]азик"3 ко] има основен речник на „семантички примитивни концепти" (semantic primes)4, вклучува]ки и концепти на времето, како што се „кога", „пред", „потоа": „Податоците на Малотки покажуваат дека хопи-]азикот ги има ваквите концепти заедно со англискиот и сите други ]азици... (Goddard, Cliff, Wierzbicka, Anna, 2002:18-19). Ваквите универзално лексикализирани концепти се содржани и во македонскиот ]азик, а во ово] поглед тоа ]а намалува ]азично-релативистичката дистанцща мегу македонскиот ]азик, хопи-]азикот и другите светски ]азици.
Предизвикани од дебатата за (не)постоеаето на граматичките времиаа во хопи-]азикот, веке се направени многубро]ни студии во врска со тоа како различните ]азици во светот ги граматикализираат времиаата и како го концептуализираат времето. Некои од овие студии од психолингвистиката и од когнитивната лингвистика пронашле докази дека можат да постсуат значителни разлики околу тоа како говорителите од различни ]азици го концептуелизираат времето. Покажано е дека некои народи го концептуализираат текот на времето во насока спротивна на онаа ко]а е вообичаена за говорителите од англискиот и од другите индоевропски ]азици. Согледано е дека немаат сите ]азици во светот граматичка категорща време: таквите ]азици се нарекуваат „безвременски". „Безвременските ]азици" секако дека можат да го искажуваат протекот на времето, но користе]ки и лексички елементи како што се: комбинации на прилози (прилошки зборови) и „граматички аспект", или комбинации на зборови за да ги лоцираат настаните во времето.
Говоре]ки за „безвременоста" на одделни светски ]азици, Jо Ванг Лин истакнува: „Говорителите на некои ]азици, како што е и англискиот, размислуваат за времето и во рамки на него како за една природна категорща, но некои ]азици немаат обележувааа на времето: тука спагаат кинеските ]азици (како мандаринскиот) и Jукатек Ма]а. Но, наспроти то] недостиг на обележувааа на времето, тие ]азици се целосно способни за искажуваае на временските дистинкции. ... Далеку од тоа дека е норма, но ]азиците со глаголски времиаа можеби
3 ,..Природен семантички мета]азик" („Natural semantic metalanguage") е лингвистичка теорща заснована врз теорщата на полскиот професор Андже) Бохуславски. Главни предводници на оваа лингвистичка теорща се Ана В]ежбицка и Клиф Годард.
4 Едноставни, неодредливи универзално лексикализирани концепти.
се и малцинство: Де Каен тврди дека барем половина од светските ]азици поседуваат 'безвременски системи'." (Jo-wang Lin, 2012:29).
„Пpиpoднo-oкoлински маpкеpи" какч) замена на вpеменскиoт кoнцепт вo jазиците
Jазикот на индщанската домородна група Aмондава5 од Бразил е токму еден од тие ]азици. Една етнографска и лингвистичка студща базирана врз теренски експерименти и интерв]уа со месните Aмондави покажала дека тие немаат апстрактен концепт за времето. Aмондавите ги распознаваат настаните, кои се случуваат во времето за нив, но, сепак, во нивниот ]азик времето не постои како засебен, сепаратен концепт. Лугето Aмондава можат да зборуваат за настаните и во врска со секвенци од настаните, но немаат термин за времето како нешто во кое се случуваат настаните. Aмондава-jазикот нема збор за „време", ниту за такви временски периоди како што се „месец", или „година". Aвторите на студщата нагласуваат дека, сепак, не тврдат оти Aмондавите се „племе без време": „Зременските интервали на Aмондава се исклучиво засновани врз настаните, спротивно на временски заснованите интервали, односно, тие се базирани врз траеаето на настаните, повеке отколку врз мерените единици на апстрактното време. Aмондавите немаат лексички концепт на времето и немаат практики на сметаае на времето..." (Vera da Silva Sinha et al., 2012:15).
Табела 1. Поими со временска референцща во амондава-^азикот
Именски фрази со темпорално значеае Македонски превод
Kuara сонце
Jahya месечина
Iputyna нок, црно
ko 'ema утро
ko 'emameme „утре "
Домородната индщанска група Aмондава (Amondawa), ко)а брои само неколку десеттици припадници, е една од вкупно трите подгрупи на домородното индщанско племе Uru-Eu-Uaw-Uaw: во 2010 година тоа племе имало само 115 луге. Тие живеат на домородната територща Terra Indigena во централниот дел на со]узнага држава Рондонща во Бразил.
На пример, именската фраза „kuara' со значеае „сонце/сончева светлина" Амондава-домородците ]а употребуваат за обопштено денотираае на сите временски интервали или како на]близок еквивалентен израз и за поимот „време". Амондавите употребуваат и одреден бро] прилошки/адвербщални изрази со временско референцираае: на пример, за изразуваае идно време во ово] ]азик се употребуваат прилошките изрази „koro, koroite' со значеае „денес/сега/веднаш" и „tiro" исто така со значеае „денес/сега/ веднаш" (Vera da Silva Sinha et al., 2012:22-24). Исто така, и во македонскиот ]азик постсуат прилошки определби за време, на пр. вчера, утре, в година, секое утро, нокеска, неделава и сл., но тие не добиваат улога на глаголски времиаа како во амондава-]азикот. Амондавите се позиционираат со сво]от говор и со размислувааето во општиот протек на апсолутното време, има]ки ги предвид главно сонцето и месечината, денот и нокта, светлината и нокта. Jа создаваат сво]ата „временска терминологща" и „граматичките времиаа" според „природно-околинските маркери": на пр. како замена на временскиот концепт лексемите за сонцето и неговата светлина го компензираат идното време.
Наспроти амондава-]азикот, во македонскиот ]азик постои подробно разделуваае на временскиот континуум, искажано во минатите, сегашното и во идните времиаа, посто]ат и конкретен и апстрактен концепт на времето. Виолета Николовска укажува со кои средства физичкото време се изразува во македонскиот ]азик како дел на индоевропското ]азично семе]ство: „Во индоевропските ]азици категорщата време се пренесува со граматички средства главно преку систематизиран инвентар на морфеми - наставки. ...Тоа значи дека основните средства за пренесуваае на информацщата за временската лоцираност на настанот се граматички, поточно морфолошки. Во изразувааето на некои граматички времиаа учествуваат и одредени партикули (ке) и помошни глаголи придружени со нелични форми, кои од сво]а страна имаат промена по род и по бро] со морфеми -наставки..." (Виолета Николовска, 2016:1-2)
Како и во повеке други развиени ]азици, исто така, и во македонскиот ]азик граматичкото време е граматикализацща на временската рамка. Глаголското време секогаш го поставува де]ството или состо]бата на глаголот во однос кон определена точка на временската оска (во минатоста, сегашноста или во иднината). Ако таа точка се промислува во однос кон моментот на говореае, станува збор за апсолутно глаголско време, а ако таа се поставува во однос кон
времето кое е искажано со HeKoj друг глагол во реченицата, тогаш станува збор за релативно глаголско време. Во македонскиот ]азик постсуат: сегашно време, минато определено несвршено време и минато определено свршено време - како дел на простите глаголски форми - и минато неопределено несвршено време, минато неопределено свршено време, предминато време, идно време, минато--идно време и минато прекажано време - како дел на сложените глаголски форми. Виолета Николовска посочува: „Во македонскиот ]азик релативни времиаа се минато-идното време и предминатото време. Сегашното време е апсолутно време." (Виолета Николовска, 2016:1,5).
Амбигвитетот na/во времишата во англискиот j.uiiK - показ на лингвистичката релативност
Во натамошната лингвистичка анализа вниманието го насочуваме кон сегашното време, анализира]ки ги споредбено различните аспекти на употребата на презентот во македонскиот и во англискиот ]азик. Укажува]ки дека формите на презент во македонскиот ]азик служат за изразуваае актуелна сегашност, омнитемпоралност, итеративност, наративен презент, презент за готовност и други де]ства, Убавка Га^ова прецизира: „Со основното значеае на презентот - де]ство што се одвива во сегашноста (настан синхронизиран со моментот на зборуваае) во македонскиот ]азик можат да се употребат само презентските форми од несвршените глаголи. Во зависност од лексичкото значеае или од контекстот, актуелниот настан може да зафака поголем или помал дел од сферата на минатото, како и од иднината: nujaM вода. Сечам леб. Слуша музика. Веке три дена патува. Уште живее во истата кука во Koja се роди. и сл." (Убавка Га^ова, 2010:22). Во англискиот ]азик постсуат четири форми на презент: обичен („прост") презент - present simple -нпр. he writes; тра]но сегашно време - present continuous - нпр. he is writing; презент перфект - present perfect - нпр. he has written и траен презент перфект - present perfect continuous - нпр. he has been writing. Со оглед дека перфектот поврзува два периода во физичкото време, present perfect ги поврзува минатото и сегашноста: He has lived here for twenty years. - То] живее овде дваесет години. - а како презент за идно де]ство present-in-the future се употребува за ситуации кои се дел од неко] фиксиран распоред во иднината: The plane takes off tomorrow at six. - Авионот летнува утре во шест часот. Според Зузана Тополиаска, сегашното време во македонскиот ]азик во соодветни услови може да
се користи и за искажуваае идност или минатост: „...се работи за посебни контексти и/или конситуации, односно, формите на сегашното време не можат per se да изразуваат ниту минато ниту иднина." (Зузана Тополиаска, 2010:134).
Во македонскиот и во англискиот ]азик се про]авуваат сличности во опфакааата на временските интервали со облиците на презентот, но и различности. Првата различност е тоа што во англискиот j азик се издвоени и терминолошки се означени посочените четири облици на презент, додека во македонскиот ]азик не постои такво класификуваае и означуваае. Втората различност ]а врзуваме со една генерална и особено изразена карактеристика на англискиот ]азик - амбигвитетот, односно, двосмисленоста, ко]а како жуава е присутна на граматичко и на лексичко ниво во голем бро] други ]азици во светот, но не во толкав обем како во англискиот ]азик.
Лаура Михаелис како пример за граматички амбигвитет го зема токму англискиот презент перфект, тврде]ки и дека тоа всушност не претставува граматичко време: „Изнесувам и негативни и позитивни аргументи во прилог на тврдеаето дека презент перфектот е амбигвитетен (повеке одошто неодреден). Англискиот презент перфект претставува комплекс на аспектуални конструкции, а не само една единствена таква конструкцща." (Laura A. Michaelis, 1994:153). Колку ке биде поголем степенот на граматичкиот амбигвитет, двосмисленоста, толку ке биде поголемо и влщаеаето на лингвистичката релативност врз говорителите на односниот ]азик, кои лингвистички ги концептуализираат категориите на минатото, сегашноста и на иднината во претставувааето на настаните. Говорителите на македонскиот ]азик можат значително полесно и поексплицитно, попрецизно да ги експлицираат тие концептуални категории на времето одошто говорителите на англискиот j азик.
Ренат Деклерк изнесува пример за постоеаето прагматичка неодреденост и семантичка амбигвитетност и во системот на минатите времиаа во англискиот ]азик: „Реченицата John said that Mary was ill овозможува две толкувааа...: (а) Мери е болна во времето на исказот на Цон и (б) Мери била болна во некое време претходе]ки на исказот на Цон. ...можат да постсуат две об]аснувааа на неодреденоста. ... дека was е форма на апсолутното време ... и оти was искажува дека неговата временска ситуацща се наога во сферата на минатото време. ...посакуваното интерпретираае ке биде жуасно од контекстот. Првото об]аснуваае е засновано врз поимот на прагматичката неодреденост, а не врз семантичкиот амбигвитет. ...второто об]аснуваае е засновано
врз поимот на семантичката амбигвитетност, а не на прагматичката неодреденост." (Renaat Declerck, 2006:409).
На овие ставови на Деклерк го надоврзуваме мислеаето на Када Jазолт и Луи де Сосир во врска со одразувааето на темпоралноста во различните ]азици во светот: „Она што може да биде искажано со граматичко време, или граматички аспект во еден ]азик, може да биде изразено и со лексички средства во друг ]азик, или во трети ]азици целосно да биде препуштено на прагматично изведуваае заклучоци. Граматичките и лексичките средства за изразуваае темпорална референцща не се непроменливи, нивната темпорална вредност може да се менува зависно од контекстот и од перспективата. ... Примери за прагматични средства за искажуваае темпоралност има во реченицата во таи-]азикот и тие можат да носат широк вариетет на темпорална референцща зависно од контекстот, заедничката подлога, изведеното значеае, зададените претпоставки и други контекстуални фактори ..." (Kasia M. Jaszczolt & Louis de Saussure, 2013:2).
Ако искажувааето на времето во ]азикот се врши и преку контекстот или со прагматично изведуваае заклучоци, тогаш тоа го отежнува преводот на значеаата од таквиот ]азик на други, кои имаат граматички времиаа или формални лексички маркери за временско означуваае. Но, ако временската референцща не се препушта на прагматика или на контекстуално искажуваае, тогаш во таквите ]азици главно со граматикализацща на временскиот концепт и со релативно висока прецизност на темпоралната семантика, мегу кои е и македонскиот ]азик, нема да има простор за граматички амбигвитет, двосмисленост.
Секвенционираше и изразуваше на времето во македонскиот и во
кинескиот |азик'
Во македонскиот ]азик, како и во другите европски ]азици, времето детално се сегментира од глаголската кощугацща: се врши кощугацща на глаголите според лице, бро], начин, време и род, нагласува]ки ]а прецизната идентификацща на настанот во минатото, сегашноста и во иднината. Структурираниот и комплексен систем на глаголски времиаа создава ка] говорителот на македонскиот ]азик развиено чувство за времето, при што со кощугацщата на македонскиот глагол прецизно се делат, се лоцираат настаните во минатото, сегашноста и во иднината. Сложеноста на македонскиот глаголски систем и структурираноста на минатото, сегашното и на идното време претставува основа за подлабоко и поинтензивно
влщаеше вpз когнитивно-мисловните пpоцecи и raj говоpитeлитe на македонскиот ]азик, што значи, манифест^аше на лингвистичкиот дeтepминизам. Стандаpдниот македонски ]азик спага во онаа ipym на светски ]азици кои имаат pазвиeна и сложена cтpyктypа на глаголски вpeмиша. Во вpcка со eволyциjата на таа сложеност Блаже Конески ке каже: „...глаголскиот систем во нашиот ]азик ... не само што ги зачyвал повекето фоpми од cтаpиот ]азик, ами e дypи и поусложнет. ... Тие Услови се создавале во контактот со балканската ]азична cpeдина. ... Така во македонскиот и бyгаpcкиот ]азик, и во помала мepа во cpпcкоxpватcкитe дщалекти, се зачувале аоpиcтот и импepфeктот, вpeмиша што во дpyгитe словенски ]азици се загубиле. A^ се погледнат словенските ]азици, ке се конcтатиpа дека во оние во кои станало у^остуваше на деклинацщата (бyгаpcкиот, македонскиот) се ]авува сложен глаголски систем." (Блаже Конески, 1986:167-168).
Кинескиот ]азик го говоpат повеке од една милиjаpда луге и то] има статус на светски ]азик. Постои peлативно голема pазлика во начините на искажувашата на минатоста, сегашноста и на идноста мегу кинескиот и македонскиот ]азик. Jо Ванг Лин истакнува како кинескиот ]азик го секвенцион^а и го искажува вpeмeто: „Толкувашето на вpeмeто во peчeницитe во кинескиот ]азик се опpeдeлyва од гледна точка на аспектот, вepбалната семантика, вpeмeнcкитe пpилошки збоpови, од дистинкцщата опpeдeлeноcт/нeопpeдeлeноcт .... аспектот во кинескиот ]азик има улога што ]а има глаголското вpeмe во ]азиците со такви вpeмиша во сво]ата гpаматика, биде]ки често аспектот може сам да ]а опpeдeли вpeмeнcката интepпpeтациjа во клаузата." (Jo-wang Lin, 2006:49-50).
Еве пpимepи на ^адеше на дел од вpeмишата во кинескиот ]азик. Додека македонскиот глагол во минато вpeмe ке се измени во „¡адел", „¡ал", „имал ¡адено", „има ¡адено", „бил ¡ал", итн.,
идентичниот кинески глагол (chï) — jade секогаш останува таков, без да биде кощугиран, меиуваи. Но, за да се означи минатост,
завршуваае на едно детство, по глагол от се додава частичката ^ (le):
(1) 7 Я I» t'í^ (w¿ zháo dào le nà bën shû) — Ja Hajdoe maa
книга. Кинескиот мандаpин ]азик нема идно вpeмe: нешто што допpва тpeба да се случи е изpазeно со коpиcтeшe вpeмeнcки фpази, кои укажуваат на иднината. На^често користени фрази за идно време,
noKpaj другите, се и овие: (m¡ng tiân) — утре', - (Jln tiân wân
shang) — оваа вечер, ' ^ (xià gè yuè) — следниот месещ (xià
ci) - следен пат. Еве и пpимep на искажуваше идност со yпотpeба на
, ,.....
временска фраза: (xia ci qing gao su
wo ni de dián huá háo má.) — Следниот пат ке ми го кажеш meojom телефонски 6poj. Додека во кинескиот ]азик граматичкиот аспект подоминантно служи за изразува&е на идноста, како надомест за непосто]ното идно време во ово] ]азик, во македонскиот ]азик аспектот ги определува времето и начинот на менува&е на одреден глагол.
Овде е веке потребно да се осврнеме на основните дефинира&а и разлики мегу граматичкото време и граматичкиот аспект и потоа да ги анализираме од аспект на Сапир-Ворфовата хипотеза. Времето и аспектот претставуваат граматички категории на глаголот во оние светски ]азици каде што ги има. Бернард Комри вели: „Граматичкото време е граматикализацща на локацщата во времето, а аспектот е граматикализацща на изразува&ето на внатрешните временски единици на постоеае - на настани, процеси итн. Вака дефинирани, двете категории се концептуално блиски биде]ки и двете во исто време се занимаваат со времето. Тие можат да бидат испреплетени во граматичките системи на таков начин што една иста граматичка форма може да комбинира и темпорални и аспектуални елементи во сво]ата семантика." (Bernard Comrie, 1985:6).
Во ово] контекст Емилща Боровска истакнува дека и во граматичкиот систем на македонскиот ]азик мегусебно „се испреплетуваат глаголскиот аспект и глаголското време": „Со несвршениот (имперфективен) аспект де]ството се прикажува во одвиваае, а со свршениот (перфективен) како моментно или краткотра]но заокружено, завршено де]ство. Постсуат дво]ки од несвршен и свршен аспект. ... Од несвршен глагол се образува свршен, на пример, со префиксираае или суфиксираае. Мегутоа, зборообразувачките префикси имаат и лексичко значе&е, па предизвикуваат премин во друг глаголски вид. За илустрацща на аспектот обично се наведуваат примери од типот: несвршен (имперфектен.) аспект носи, седи и свршен (перфектен) аспект донесе, седне. Во македонскиот ]азик постсуат глаголи што не разликуваат аспект: а) гости, кани, руча, вечера итн., како и б) глаголите на -(из)ира:реализира, формира" (Емилща Боровска, 2013:10, 12, 20).
Осврнува]ки се на видската (аспектуална) класификацща на македонските глаголи, Jован Костов укажува на одредено влщае&е на лингвистичкиот релативизам: „На]големиот проблем при изучуваае на македонскиот глаголски систем лежи во видот/аспектот. Сегашниот пристап кон оваа категорща не им овозможува подеднакво сфакаае на македонскиот глаголски механизам на родените и на странските
говорители, поради мешааето на поимите од зборообразувааето и на морфологщата. ... ако ги споредиме глаголите 'даде' и jаде', ке констатираме дека еден странец, ко] го изучува македонскиот ]азик, но и родените говорители, нема никаков формален признак за да го препознае нивниот вид. Пример: глаголот 'даде' е свршен (перфективен) глагол, додека глаголот '_/аде' е несвршен (имперфективен) глагол..." ^ован Костов, 2012).
Композити од коренов збор и морфеми со улога на „реченици"
Македонскиот и другите индоевропски ]азици, (како и многу други) и придаваат важност на реченицата ко]а се состои од подмет и прирок (суб]ект и предикат). Но, граматиката на некои од индщанските домородни ]азици во Северна Америка покажува дека можат да постсуат сосема нормални, условно да ги наречеме, „граматички структури", кои ке функционираат како реченици, иако тоа не се вистински реченици биде]ки не можат да се поделат на подмет и прирок. Ворф го споменува ]азикот „нучахнул (нутка)"6 и неговата „реченица", ко]а не се состои од подмет и прирок биде]ки тие и не постсуат како такви во то] ]азик. Во него на]едноставниот исказ е реченицата ко]а третира неко] настан или комплекс на настани. Наместо подмет и прирок, нучахнул „реченицата" се гради само од еден збор, односно, од корен и три, или пет суфикси. Ворф ]а наведува како пример следнава „реченица": Tl'imshiya'isita'itlma. - Тoj ги повикува лугето на гозба (Benjamin Lee Whorf, 1971:64 - 66). Во нучахнул-]азикот ваквата „реченица" без прирок и подмет е единствено можен начин на изразуваае.
Во синтаксата на нучахнул-]азикот нема ниту елементарен предикат, а стандардниот македонски ]азик поседува развиена синтакса ко]а разликува предикати од прв, втор и трет ред. Но, да се префрлиме сега на реченицата во македонскиот ]азик. Според функционалната или семантичка дефиницща на реченицата, неа ]а создава токму процесот на предикацща. На]карактеристична особина на реченицата е односот мегу подметот и прирокот, мегу суб]ектот и предикатот. Реченицата во македонскиот ]азик може да претставува
6 Името на ово] индщански ]азик е „Nuu-chah-nul" и "raj е дел од семе]ството на Вакашан-]азиците, кои се говорат на Пацифичкиот северозапад на Северна Америка, на островот Ванкувер во Британска Колумбща, во Канада. Домородниот Нучахнул-народ брои од 200 - 500 припадници.
едноделен (едночлен), дводелен (двочлен), па и посложен синтаксички комплекс од збир на суб]екти и збир од предикати (глаголски) и периферни реченични членови (прилошки определби за време, начин и сл).
За разлика од нучахнул-реченицата, македонската реченица се смета како целосна само ако се состои од двата конститутивни елемента - и суб]ектот и предикатот, само тогаш ке има заокружена смисла. Лил]ана Минова-Гуркова нагласува: „Реченицата претставува централна синтаксичка единица. Не]зин основен белег е предикативната врска, предикативноста, ко]а е сврзана со глаголот во лична форма - не]зиниот конститутивен елемент. ... реченицата можеме да ]а наречеме предикативна синтаксичка единица со едно (предикативно) ]адро, кое може да биде составено од една личноглаголска форма, или од две такви форми што оформуваат еден прирок, дополнува]ки се мегу себе". (Л. Минова -Гуркова, 1994:98-99).
Во нучахнул-синтаксата реченицата се третира не како на]висока синтаксичка единица, туку како основна, елементарна синтаксичка единица, како зборот во македонскиот ]азик. Во споменатиот пример на нучахнул-реченица, не постсуат, во класична смисла, категориите синтагма, клауза, ниту суб]ект, предикат и предикацща. Нучахнул-реченицата не е развиена класична реченица: навидум, во неа нема процес на предикацща, со оглед дека таа нема, во вообичаената смисла на зборот, ниту суб]ект, ниту предикат. Но, сепак, не е точно дека во ово] домороден ]азик не постои процес на предикацща: то] развил сво]а исклучително комплексна и богата морфосинтакса, во ко]а една од доминантните функции на морфемите е и развивааето и искажувааето на процесот на предикацщата. Токму ова го посочува Емон Бах: „Кога говориме за значеаата на морфемите и нивната комбинацща во зборови, дали треба да очекуваме дека ке наземе исти видови на значеаа и комбинации на значеаа, коишто ги поврзуваме со процесот на заедничкото ставаае, комбинираае на зборовите во фрази? Одговорите на ова прашаае широко варираат ка] различни лингвисти и нивните школи, или теории. Некои лингвисти ке речат: 'Решително не, морфемите воопшто немаат значеаа. Значеаето започнува само со зборовите и нивните комбинации'. Други ке кажат: 'Да! Комплексните зборови и нивните значеаа се изградени во синтаксата, така што можеме да предвидиме дека нивните комплексни значеаа се составени рамномерно низ зборови и синтаксички фрази'." (Emmon Bach, 2008).
Потврда дека морфемите се клучни за градеаето и за манифестирааето на предикацщата во „речениците" во нучахнул-]азикот дава и Тошихиде Нака]ама во сво]ата студща за морфосинтаксата на ово] ]азик: „Некои лексички суфикси изразуваат различни адвербщални поими, вклучува]ки локацща и начин, надоврзани на зборовни корени, заради изразуваае и де]ства, настани и состсуби." (Toshihide Nakayama, 2009:67)
Меги Талерман е категорична дека синтаксата, како дел на граматиката, не може да опстсуува во изолацща и оти таа стапува во интеракцща и со формата (морфологщата) и со значеаето (семантиката), нагласува]ки: „Многу ]азици ]а користат морфологщата, за да сигнализираат за видовите на синтаксичките процеси... Многу ]азици ]а користат морфологщата, за да направат разлика мегу основните учесници во клаузата, иако некои ]азици речиси исцело се потпираат врз збороредот за да го направат тоа. ... Многу ]азици (веро]атно речиси сите) разликуваат обични реченици и сложени реченици, иако методите за формираае сложени реченици можат да бидат сосема различни и спротивни на методите за тоа, кои ги има семе]ството на европските ]азици." (Maggie Tallerman, 2005:241-243). Но, спротивно на ставот на Талерман, синтаксата на ово] ]азик не разликува ниту обични, а камоли сложени реченици.
Морфемите во македонскиот ]азик ги имаат зборообразувачките и формообразувачките функции, како и граматичките функции, но не учествуваат во предикацщата како морфемите во нучахнул-]азикот. Нучахнул спага во групата на полисинтетички ]азици, ка] кои не постои ]асна граница мегу зборот и реченицата. Едвард Сапир има кажано: „Во аналитичкиот ]азик реченицата има секогаш примарна важност, додека за зборот постои минорен интерес. Ка] полисинтетичките ]азици елаборацщата на зборот е екстремна ...преку зборот можат да бидат пренесувани поапстрактни поими, вклучува]ки и синтаксички односи." (Sapir, Edward S., 1921:128). Денешниот македонски стандарден ]азик е дел од групата аналитички ]азици, ка] кои односите мегу зборовите во реченицата се изразуваат со редоследот на зборовите во реченицата, со удво]увааето на об]ектот со помош на предлошки конструкции.
Сите цитирани „реченици" од ]азикот нучахнул ]а потврдуваат поставката за лингвистичката релативност од Сапир-Ворфовата хипотеза дека структуралните граматички разлики, во анализираниот случа] синтаксички, кои се содржани во еден ]азик, не можат да се на]дат во повеке други ]азици и оти тие оневозможуваат со поголема прецизност да се преведува од нучахнул во друг поразвиен ]азик.
Развиеноста на синтаксата на македонскиот ]азик придонесува полесно и со поголема прецизност да може да се разбираат значеаата во речениците од ]азиците со развиена синтакса, двонасочно: од македонски на ко] било од тие ]азици и од нив на македонски ]азик.
Значешето на збороредот за разбирашето на смислата во реченицата
Во шеесеттите години од 20. век Jозеф Гринберг утврдил врз ограничена мостра од само 30 ]азици дека сите ]азици во светот можат да се поделат на шест можни типови, според поредокот на основните синтаксички елементи:
подмет (суб]ект) - S, предмет (об]ект) - O и глагол - V:
1. подмет-предмет-прирок: SOV 4. прирок-предмет-подмет: VOS
2. подмет-прирок-предмет: SVO 5. предмет--прирок-подмет: OVS
3. прирок-предмет-подмет: VSO 6. предмет-подмет-прирок: OSV_
SOV Симе камен фрла. протоиндоевропски j азик, санскрит, антички грчки j азик, дравидски ]азици, турски ]азици, персиски, j апонски, монголски, латински, ]апонски, баскиски, хинду-]азик, корейски ¡азик
SVO Симе фрла камен. романски ]азици, англиски, македонски, француски, кинески мандарин ]азик, хауса-]азик, индонезиски ¡азик, руски ¡азик
VSO Фрла Симе камен. библиски хебре]ски, туарег-берберски ]азици, келтски ]азици, хебре]ски, ирски, запотечки, велшки, арапски и хава^ски ¡азик
OSV Фрла камен Симе. ма]ански ]азици, фициски, малгашки j азик, бауре-]азик, протоавстронезиски ¡азик
OVS Камен фрла Симе. апала]ски, тамилски ]азик, хишкар] ана-¡азик
OSV Камен Симе фрла варао-]азик, ксаванте-]азик, ]амамади-]азик, апурина-]азик, ка]аби-]азик, надеб-]азик
Според типологщата развиена од Гринберг, првите три типови (80У, 8У0, У80) заедно опфакаат 90 проценти од ]азиците во светот. Околу 36 проценти од ]азиците во светот имаат 8У0 збороред, околу 39 проценти од ]азиците имаат 80У поредок на зборовите, 15 отсто имаат У80 поредок, а преостанатите ]азици во светот спагаат мегу типовите У08, 0У8 и 08У. На]редок е збороредот 08У и то] е на]застапен ка] ]азиците на домородните племи&а од сливот на реката Амазон во Бразил и во околните држави. Во 2015 година Харалд Хамарстром ]а об]ави сво]ата исцрпна студща за типологщата на основниот збороред со опфат на 5230 светски ]азици со следниот процентуален сооднос колку ]азици каков збороред имаат (НагаЫ Наттаге1:гот, 2015:10)
БОУ БУО УБО УОБ
мсюом
ОУБ ОБУ
И во оваа студща на Хамарстром е забележливо дека е на]распространет збороредот подмет - предмет - прирок (80У), присутен ка] 2267 ]азици, но веднаш до него е и збороредот од типот подмет - прирок - предмет (8У0), ко] е застапен ка] 2107 ]азици. Повторно како на]редок се жуавува збороредот предмет - подмет -прирок (08У), ко] е присутен само ка] 19 ]азици од анализираните 5230 светски ]азици. Ка] овие 08У-]азици збороредот не е со ништо означен и основните синтаксички конституенти во речениците на тие ]азици „пливаат" слободно. Поради тоа во значителна мера е изразено влщае&ето на ]азичниот релативизам, отежнатото преведуваае на значеаето во таквите случаи.
Марсел Данеси прецизира колкаво значеае има фиксираниот подмет - прирок - предмет (8У0) збороред карактеристичен за
2267 43.3%
2107 40.2%
502 9.5%
174 3.3%
123 2.3%
38 0.7%
19 0.3%
5230
50У УЕО М05 N01304 045 С6У
англискиот ]азик: „Збороредот е многу важна карактеристика на англиската граматика. Менувааето на редот на зборовите може да го смени значеаето на реченицата. Збороредот во реченицата ]а отсликува врската вршител на де]ство - де]ство - цел." (Marcel Danesi, 2012:55). Кон ова сто]алиште на Данеси, се надоврзува следниот став на Лил]ана Минова-Гуркова за збороредот: „Во аналитичките ]азици збороредот има поголемо значеае, но барем во македонскиот ]азик можеме да зборуваме и за други елементи што придонесуваат за осигуруваае на информацщата во врска со синтаксичките функции на одделни членови на реченицата ... во примерите од типот Никола го пофали Или/а, и Ил^а го пофали Никола мораме да му се обрнеме на збороредот како на решавачки фактор, зашто два]цата учесници во де]ството можат да бидат и вршители и трпители. Според тоа, во вакви случаи подметот треба да биде во почетна позицща." (Лил]ана Минова - Гуркова, 2008:228-229).
Истражува]ки ги збороредите на речениците во италщанскиот, турскиот, арапскиот и во редица други светски ]азици со различна синтаксичка конфигурацща на зборовите во реченицата, Алан Лангус и Марина Неспор утврдиле дека подмет - прирок - предмет (SVO) збороредот, каков што го има и македонскиот ]азик, се одликува во на]голема мера со „внатрешна структурна регуларност на односот мегу реченичните членови" биде]ки ово] збороред „стапува во директна интеракцща со сензорно-моторниот апарат и когнитивно-концептуализацискиот систем на лугето": „Ги истражувавме когнитивните основи на двата на]чести зборореда во светските ]азици: SOV (Subject-Object-Verb) и SVO (Subject-Verb-Object). Доказите од промената на ]азиците, граматикализацщата, стабилноста на збороредот, како и теоретските аргументи, индицираат синтаксичка преференцща за SVO." (Alan Langus & Marina Nespor, 2010:2910)
Фрла]ки поглед на постоеаето повеке типови зборореди во светските ]азици, Андраш Корнаи ]а отфрла „Теорщата на принципите и параметрите" (базирана врз „универзалната граматика") на Ноам Чомски и Харолд Ласник и ]а доведува под знак прашалник исправноста на нивната теза за „сетот на параметри за на]добро искажуваае на иде]ата во реченицата", односно, то] оспорува дека во доменот на збороредите во светските ]азици постои „универзалистички концепт": „... 45% од ]азиците се SOV, 42% се SVO, 9% се VSO, 3% се VOS, 0.9% се OVS и 0,1% се OSV тип на збороред... мнозинството од ]азиците не го следат природниот збороред (сеедно ко] и да биде)." (Andras Kornai, 2008:103).
Полисемщата и платисемщата како индикатори на лингвистичката релативност
Повекемина истакнати лингвисти ]а сметаат полисемщата како доказ за вистинитоста на Сапир-Ворфовата хипотеза дека постсуат ненадминливи разлики во начините како говорителите на различни ]азици го гледаат светот. Но, семантичките полиаа на постелите лексеми во ]азиците можат да се прошируваат не само со полисемщата, туку и со платисемщата. Дефинира]ки ]а полисемщата, Даринка Гортан-Премк го истакнува обопштено она што се однесува исцело за таквата по]ава и во рамки на лексичкиот систем на стандардниот македонски ]азик: „Полисемщата е централен лексички механизам во организацщата на лексичкиот систем; таа е заснована врз способноста на лексемата да се реализира во повеке значеаа, во повеке семантички реализации. ... основни видови на полисемантичките индукции се: платисемщата, метонимщата, синегдохата и метафората." (Даринка Гортан-Премк, 1997:157-158). Или, како што по]аснува Данко Шипка: „Моносемноста во лексиконот е многу ретка привилегща. Значеаето на мнозинството лексеми е организирано како полисемиска структура. Полисемщата е разложеност на значеаето на зборовите на поткомпоненти, на помалку цели значенски целини." (Danko Sipka, 2006:40)
Полисемщата е присутна во лексиката на многу светски ]азици. Сами-народот, ко] живее на северните кра]ни предели на Скандинавща и на Русща, има дури ил]ада зборови за терминот северен елен - ирвас. Арапските народи имаат во сво]от речник повеке од 200 зборови и изрази за камилите. Племето Шона од Зимбабве и од ]ужна Замбща во сво]от ]азик има повеке од 200 различни начини да го изрази глаголот „оди": mbwembwer - одеае кога се тресе задникот; chakwair - одеае со шлапкаае низ кал; donzv - одеае со кол (гранка, бастун, со потпора); panh - одеае по долг пат; rauk - одеае со долги чекори... За Ескимите (Инуитите) се проценува дека имаат околу 50 различни лексеми или именски фрази за снег: за снег што пага, снег што е на зем]а, снег ко] е цврст како мраз, снег ко] се топи... Еве еден пример на полисемща и од богатото и развиено семантичко поле на именката лосос во нучахнул -]азикот со паралелен превод со описни смисловни еквиваленти на македонски ]азик:
cuwit млад лосос caka-St сушен гроав лосос
ca-pi гроав лосос 'aha лосос ко] плива
низводно
hinku'as гроав лосос од друг род hu'qwa лосос Koj плива со
hisit црвен лосос грбна перка над
водата
kwihnin стар лосос kwila лосос Koj гребе по
ma-wil слатководен лосос дното подготвува]ки
се за мрестен>е
Забележливо е полисемиското варира&е на значе&ето на архисемата лосос и со креира&е нови и мегусебно различни лексеми, или именски фрази, но сите, во средиштето на сво]ата значенска структура, ]а содржат архисемата лосос - збор со големо значе&е за животот, исхраната и воопшто за културата на ово] индщански народ, што е и причина за постое&ето вака развиено семантичко поле во нучахнул-лексиката.
Припадниците на племето Хопи користат ист израз речиси за се што лета: masazutaka - авион, пилот, инсекти...(но, не и птици, биде]ки за нив постои посебна именка). Мегутоа, оваа жуава во нивниот речник не предизвикува никаква бркотница во мегусебното комуницираае и заемно разбираае. Англискиот ]азик е особено познат по сво]ата карактеристика еден ист збор да има многукратни значеаа („words with multiple meanings"). Во англиските речници можат да се издво]ат три такви зборови: „run" со 179 значеаа (трча, лази, функционира...), set со 154 значеаа (амбиент, бина, група, луге...) и „take" со 127 значеаа (вади, грабнува, заклучува...). Од низата ]апонски платисемични зборови ги издво]уваме овие два такви збора биде^ки се квинтесенцщални, на^битни за одразуваае на ¡апонската култура: "Н"*- (атае) - недостиг на самодоверба, прекумерна емоционална зависност од други, беспомошност,
несозреаност, желба да се биде сакан од некого...; ЗмЖ (епгуо) — однесуваае со скромност, одбегнува&е, да се биде молежлив и непретенциозен, резервираност, воздржаност, внимателност...
Овие и други зборови од иста семантичка категорща ка] различни светски ]азици претставуваат платисемща (мултиреференцщалност), лексички феномен ко] Даринка Гортан-Премк го означува како различен од полисемщата: „Платисемщата е широкозначност, способност на примарната (проста, неизведена) лексема во сво]ата номинациона реализацща (секогаш станува збор за номинациони основни значеаа) да именува два многу слични поима,
референта (или и поголем бро] многу слични референти, што е теориски можно...); платисемщата е способност на лексемата номинационо да се реализира во две семантички содржини, чща и архисема и сема се многу слични. ... Платисемщата е поврзана со именките, глаголите и придавките со на]широко значеае', иако овие по]ави се забележуваат и ка] предлозите и прилозите." (Даринка Гортан- -Премк, 1997:60). Гортан-Премк со ова прави прецизна
разлика мегу платисемщата и полисемщата, зашто, едно е широкозначност, а друго е повекезначност на зборовите. Сепак, платисемщата нема само две семантички реализации, туку честопати и по повеке десеттици, како што покажуваат многубро]ните примери од голема низа светски ]азици.
Платисемщата е широкозначност и мултиреференцщалност содржана само во една единствена лексема, ко]а што говорителите на таквите ]азици ]а користат во различни контексти како еден ист збор, со варирани, но имплицитно подразбрани значеаа. Пример за платисемща и во македонскиот ]азик би бил зборот глава со значеае на дел од човековиот организам, но и: глава на куката, глава на предмет и слично. Платисемичен збор е и операци/а, при што истиот то] збор се користи во медицината, во]ската, математиката, но секаде со различна смисла и значеае, но не како полисемща. Платисемщата е индикатор на постоеаето на лингвистичката релативност во ]азиците биде]ки разбирааето на значеаата на платисемичните зборови нема да претставува поголема тешкотща за родените говорители на ]азиците со такви зборови, но не и за луге од други ]азици, кои би се соочиле за првпат со платисемичен збор.
Когнитивните лингвисти и психолози Ерл Хант и Франка Ааоли со квантитативни докази ги поврзуваат Сапир-Ворфовата хипотеза, односно не]зината компонента за линвистичката релативност, и полисемщата: тие потврдуваат дека полисемщата произведува ефекти на отежната преведливост на секундарните и на другите значеаа, кои следат натаму по основното значеае на полисемниот збор во одреден ]азик. Тие извршиле компаративна анализа првин на 30 англиски и 30 италщански зборови извлечени од италщанско-англиски речник, ко] има 120 ил]ади зборови. Ка] англиските зборови просечниот бро] на значеаа е 5,67, а ка] италщанските зборови просечниот бро] на значеаа е 2,83. Оваа анализа била повторена со 60 англиски и 60 италщански зборови извлечени од друг таков дво]азичен речник со 30 ил]ади зборови. Врз основа на оваа анализа, но и од споредбите мегу голем бро] други европски и домородни, така наречени „егзотични" ]азици, два]цата
истражувачи утврдиле заклучоци кои без сомневаае имаат генерална применливост и за македонскиот и на]големиот бро] ]азици во светот: „Jазиците се разликуваат според нивото на амбигвитетот. Очигледно е дека полисемщата произведува амбигвитет, двосмисленост, а ние веке обезбедивме докази дека ]азиците се разликуваат според тоа колкава е полисемщата ка] нив. ... Тоа може да повлщае врз мегусебната преведливост на речениците од еден на друг ]азик. Ако два ]азика се одликуваат со релативно висока полисемща, тогаш колку повеке такви полисемни зборови ке бидат употребени во реченицата, толку повеке ке има можност за постоеае на амбигвитет." (Earl Hunt, Franca Agnoli, 1991:381-384).
Компаративната анализа на некои значащи граматички и лексички карактеристики на македонскиот и други светски ]азици низ призмата на Сапир-Ворфовата хипотеза, ко]а ]а изнесуваме во ово] текст, покажува дека не постои конечен збир на основни принципи, ниту конечен збир на параметри, ниту генетски зададена универзална граматика, за ко]а говорат Ноам Чомски и неговиот следбеник Хауард Лесник, особено во нивната Минималистичка програма како универзални правила, кои функционираат во сите ]азици.
Во светот во ово] миг постсуат 7097 живи ]азици (Simons, Gary F. and Charles D. Fennig /eds., 2018) и барем половина од нив се без време, односно, немаат ниту граматика ниту лексика на физичкото време, туку говорителите на овие ]азици со други лингвистички средства го секвенцираат и го концептуализираат протекот на физичкото време, во кое тие живеат. Не постои еден, туку шест видови на зборообразуваае во светските ]азици. Посто]ат комплексни морфолошки композити од еден коренски збор со мноштво на морфеми во многу индщански и други домородни ]азици, кои го надополнуваат фактот дека не посто]ат вистински реченици во овие ]азици со ]асни синтаксички правила мегу реченичните членови. Англискиот и кинескиот, како водечки светски ]азици, но исто така и многу други ]азици на планетава, имаат во сво]от вокабулар многу зборови, кои ]а покажуваат полисемщата и платисемщата, индицира]ки дека несомнено посто]ат значителни или крупни структурни разлики мегу светските ]азици. Ова до извесен степен го отежнува заемното преведуваае, оптоварува]ки го дополнителното изведено значеае на зборовите во тие ]азици. Стандардниот македонски ]азик има слични лексички и граматички карактеристики со многу други развиени ]азици во светот, особено со
]азиците од индоевропската група, но исто така изразува значащи или крупни разлики со многу ]азици од другите ]азични групи, особено од географски оддалечените краишта на светот.
Литература:
Конески, Блаже. 1986. Исторщ'а на македонскиот]азик. ,Дултура", Скоще Минова-Гуркова, Лил]ана. 1994. Синтакса на македонскиот стандарден
]азик. „Радинг", Скоще Минова-Гуркова, Лил]ана. 2000. Синтакса на македонскиот стандарден
]азик. „Магор", Скоще Боровска, Емилща. 2013. Глаголски времита што изразуваат минато де]ство во македонскиот]азик. Предаваае на Институтот за славистика на Универзитетот ,Дарл Франц" - Грац, Австрща Костов, 1ован. 2012. Македонскиот глагол. INALCO, Париз Гортан-Премк, Даринка. 1997. Полисеми]а и организацщ'а лексичког система у
српском]езику. Издавач: Институт за српски ]език, САНУ Николовска, Виолета. 2016. Транспозициска употреба на граматичките времита. Достапно на:
http://eprints.ugd.edu.mk/15792/7/VN%20trud.pdf. Посетено на: 3.3.2018
Га^ова, Убавка. 2010. Македонски]азик. Во: „Сегашност " како лингвистички поим: граматички средства за изразувате „ сегашност " во
словенските и во балканските]азици. МАНУ, Истражувачки центар за ареална лингвистика, Скоще. Уредници: Тополиаска, Зузана. Миркуловска, Милица. Тополиаска, Зузана. 2010. Синтеза 3. Секундарни функции на парадигмите
чи]а основна функци]а е изразувате сегашност. Во: „Сегашност" како лингвистички поим: граматички средства за изразувате „ сегашност " во словенските и во балканските ]азици. МАНУ, Истражувачки центар за ареална лингвистика, Скоще. Уредници: Тополиаска, Зузана. Миркуловска, Милица.
Sapir, Edward. 1921. Language: an Introduction to the Study of Speech. New York: Harcourt, Brace
Boroditsky, Lera. 2009. How does our language shape the way we think. Blog „Edge". November, 6.
https://www.edge.org/conversation/lera_boroditsky-how-does-our-language-shape-the-way-we-think Accessed: January 15, 2018 Sipka, Danko. 2006. Osnovi leksikologije i srodnih disciplina. Matica srpska, Novi Sad
Kay, Paul. Kempton, Willett. 1984. What is the Sapir-Whorf hypothesis?, American
Anthropologist 86
Lin, Jo-wang. 2012. Tenselessnes. In: Binnick, Robert I. (ed.): The Oxford
Handbook of Tense and Aspect. Oxford University Press Lin, Jo-wang. 2006. Time in a language without Tense: The case of
Chinese, Journal of Semantics, 23 Comrie, Bernard. 1985. Tense. Cambridge Press
Jaszczolt, Kasia. M. Saussure, Louis de. 2013. Time, temporality and tense. In:
Time: Language, Cognition & Reality. Edited by: Jaszczolt, Kasia M. Saussure, Louis de. Oxford Studies of Time in Language and Thought
Lee, Whorf Benjamin. 1979. Jezik, misao i stvarnost. BIGZ, Beograd Malotki, Ekkehart. 1983. Hopi Time: A Linguistic Analysis of the Temporal
Concepts in the Hopi Language. Berlin, New York, Amsterdam: Mouton PublishersSinha, Vera da Silva (et all.) 2012. Event - based time intervals in an Amazonian culture. In: Filipovic. Luna. Jaszczolt, Katarzyna M. (eds.) Space and Time in Languages and Cultures: Linguistic diversity (Human Cognitive Processing). Publisher: John Benjamins Publishing Company
Goddard, Cliff. Wierzbicka, Anna. 2002. Meaning and Universal Grammar:
Theory and Empirical Findings, Volume 2. John Benjamins Publishing Bach, Emmon. 2008. On Morphosemantics: the Internal Meanings of Words.
UMass (Amherst)/SOAS Copenhagen Linguistic Circle Nakayama, Toshihide. 2009. Nuuchahnulth (Nootka) Morphosyntax. University of
California Press. Volume 134 Tallerman, Maggie. 2005. Understanding Syntax. Second edition, Routledge. Hammarstrom, Harald. 2015. The Basic Word Order Typology: An Exhaustive Study, 3, Leipzig
Kornai, Andras. 2008. Mathematical Linguistics. Publisher: Springer-Verlag, London, 1. edition
Danesi, Marcel. 2012. Linguistic anthropology - A Brief Introduction. Canadian
Scholars Press, Toronto Langus, Alan. Nespor, Marina. 2010. Cognitive systems struggling for word order.
Cognitive Psychology, 60 Michaelis, Laura A. 1994. The Ambiguity of the English Present Perfect. Source:
Journal of Linguistics, Vol. 30, No. 1. March. Cambridge University Press. Stable URL: http://www.jstor.org/stable/4176258. Availableon:http://spot.colorado.edu/~michaeli/documents/Michaelis_perf ect_JL.pdf Accessed: February, 20, 2018 Declerck, Renaat. 2006. The grammar of the English tense system: a comprehensive analysis. Volume 1 in: The grammar of the English verb phrase. Eds: Kortmann, Bernd. Traugoth, Elizabeth Closs Publishing: Mouton de Gruyter - Berlin, New York Hunt, Earl. Agnoli, Franca. 1991. The Whorfian Hypothesis: A Cognitive
Psychology Perspective. Psychological Review. Vol. 98, no.3, p.381-384. American Psychological Association.
Simons, Gary F. D. Fennig, Charles. (eds.). 2018. Ethnologue: Languages of the
World, Twenty-first edition. Dallas, Texas: SIL International. Available: http://www.ethnologue.com. Accessed: February, 20, 2018
