CC BY
4оригинален научен труд
УДК: 81-11
JA3M4HA АРХЕОЛОГША
Виолета Николовска
Униврезитет „Гоце Делчев" Штип, Македонца
Key words: synchrony, diachrony, structuralism, linguistic level, lexis, language change, language contact
Summary: In this paper we will focus on the question what is the language? Linkage language with people who speak it, leads language and the study of language on genetics. We will consider synchrony and diachrony in researches in linguistics. Synchrony and diachrony in the context of the science of living beings. We will turn our attention to the diachrony in synchrony. We will ask the question what the language reveals to us? How to read the language? These questions leads us to the metaphorical notion of linguistic archeology.
Клучни зборови: синхронща, дщахронща, структурализам, ]азично ниво, лексика, ]азични промени, ]азичен контакт
Резиме: Во трудот како многупати до сега ке го поставиме праша&ето што е ]азикот? Врската на]азикот со народот, ]азикот го доведува во врска со генетиката. Ке се задржиме на синхронщата и дщахронщата во ]азичните истражувааа. Синхронщата и дщахронщата во контекст на науката за живите организми. Ке се осврнеме на дщахронщата во синхронщата. Ке го поставиме праша&ето што ни открива ]азикот? Како да го читаме? Така доагаме до поимот (метафоричен) ]азична археологща.
1. Методолошко разликуваше на синхронна од дщахронща
Уште на почетокот на 20. век Фердинанд Де Сосир ги постави темелите на ова револуционерно методолошко разликуваае на истражува&ата во лингвистиката - синхрониски наспрема дщахрониски истражувааа. Структурализмот, особено структурализмот од европски тип, лингвистиката ]а постави на ранг на природните науки: ]азикот се разгледува како жив организам. Jазичните единици се поврзуваат мегу себе на различни нивоа. Во таа смисла, од методолошка гледна точка, особено е важно на кое ниво се разгледува и анализира ]азичната единица. На пример, зборот може да се разгледува и анализира од различни аспекти и соодветно на тоа се поставени и различните
лингвистички поддисциплини: морфологща, деривацща, синтакса, лексикологща. Релевантните односи помегу ]азичните единици ja претставуваат структурата на ]азичниот систем. Токму ваквото разбираае на ]азикот, го доведува во врска со биологщата, науката за живите организми. Една промена на елемент од системот, доведува до поместувааа во целиот систем. Како пример за ова ке го споменеме навлегувааето на фонемата /ф/ преку заемки од грчкиот и потоа од турскиот ]азик, кое довело до поместуваае на изговорот на старото неслоговно /у/ (глас ко] се однесувал како сонант) кон фрикативното /в/, со што системот на консонантите ]а постигнал сво]ата симетрща -уште еден пар во корелацщата звучен / безвучен (Конески, 1986: 61 и 81). Всушност, исторщата на фонолошкиот систем, особено на нашиот ]азик, е вистинска илустрацща за однесувааето на ]азикот како жив организам.
2. Лексиката ]азичен сло] Koj ja отсликува исторщата на ]азикот
Пред да зборуваме на оваа тема, да го поставиме (не за прв пат) прашааето дали има чисти ]азици. Иако ова прашаае на денешните лингвисти им изгледа многу наивно, 18 и 19 век во лингвистиката се занимава токму со овие проблеми. Во исторщата на лингвистиката познато е тврдеаето дека латинскиот ]азик „се расипал" (се променил) поради „недоволната будност" на граматичарите, кои требало да го чуваат латинскиот ]азик непроменет (за ова повеке Ivic, 1983: 25). Со ова веке навлегуваме во темата на JАЗИЧНИ ПРОМЕНИ, на ко]а ке се навратиме малку подоцна.
Лексиката е сло] во ко] на]првин се забележал JАЗИЧНИОТ КОНТАКТ, односно влщанието на ]азиците едни врз други. На почетокот се мислело дека ]азичниот контакт се одвива единствено и првенствено на ова ниво: „Тоа биле лексикографите на 18 век кои собира]ки лексички матерщал и проучува]ки го тугото потекло на зборовите, се сретнале со проблемот на заемките (loanwords)" (Filipovic, 1986: 19). Со оглед на тоа што се уште поимот за ]азичен систем не бил искристализиран, се поставило прашааето за МЕШАНИ JАЗИЦИ (како производ на ]азичен котакт). Секако, ]азиците механички не се мешаат, тоа е невозможно и оттука тврдеаето raj повекето лингвисти од ово] период дека мешани ]азици нема. Макс Милер тврди: „колку и да се мешани ]азиците во лексиката, тие не може да бидат мешани во сво]ата граматика" (преземено од Filipovic, 1986: 19). Она што се случува е промената во ]азичниот систем, нешто до кое доага лингвистиката во 20 век, особено угледната
Прaшкa лингвистичкa шкoлa, кoja се зaнимaвaлa и со oвaa прoблeмaтикa (пojaвaтa нa рязвивяае нa сродни jaзични пojaви Raj соседни несродни jaзици). Ceпaк, би биле нeпрaвeдни aro тврдиме декя oнa што е „тренд" во одреден период од рaзвojoт нa лингвистикaтa не било нaвeстeнo од некои предвесници во мигатото. Август Шлajxeр, со сво_|от „биолошки нaтyрaлизaм" во лингвистикaтa го прeдвкyсyвa поимяъето зa jaзикoт кяко жив oргaнизaм. Мешяни jaзици зa него воопшто не пoстojaт. Jaзикoт зa него е природен oргaнизaм roj прeтствyвa единство (FilipoviC, 1986: 19).
Овие предвесници га „новото" во „сгарото", всушност ке ж дoвeдaт до oнa што е придобивкя нa стрyктyрaлнaтa лингвистикa од 20 век - рaзглeдyвafteтo га ПРОЦЕОИ: нa рaзглeдyвafteтo нa диjaxрoниja (стaрoтo) во синxрoниja (современото). Hoрмaлнo, oвa е сaмo eднaтa стрaнa нa пojaвaтa. Дрyгaтa стрaнa е зaчeтoк нa новото во aктyeлнoтo (современото). Токму тyкa можеме дa збoрyвaмe зa jaзичнa aрxeoлoгиja. Aрxeoлoшкитe истрaжyвafta ги прявиме CErA, во моментот. Но го чигаме ОНА ШТО OCTABИЛO ТРАГИ во ]язикот. Нормялно, низ времето. Токму ово] поим ги прeкршyвa, диспeрзирa зрaцитe га ]язикот кои oсвeтлyвaaт пятеки зя многу други гауки1 и од интердисциплигарен кaрaктeр. 3a што свeдoчaт ПPOЦECИTE во ]язикот? Едга од нayкитe што се роди, исто тяга во 20 век е социолингвистикятя. Тяя ги откри врските га ]язикот со истори]ятя, со општеството, со општествените ПPOЦECИ кои се отсликувяят во ]язикот. Другятя, многу интeрeснa и денес, многу плодотворга и подятня зя истрaжyвafte е врскятя га ]язикот и кyлтyрaтa. Jaзикoт сведочи зя културните врски, но jaзичнaтa типология е нешто сосемя друго. Отворя димензии зя истрaжyвafta га врскятя мегу менгалитетот га няродот и ]язикот ко] го зборувя то] нярод. Колку едното го условувя другото? Кяко се отсликувя ментлитетот га няродот во ]язикот? Преку кои КАТЕГОРИИ? Згачи, ]язчните контакта може дя се согледувяят не сямо во лексикятя, туку и во jaзичнaтa структуря, типологи]ятя га ]язикот, неговите грaмaтички кятегории.
3a мякедонскиот ]язик, Б. Конески (Конески, 1986: 209-210) зябележувя: „... имя тякви периоди во културниот рязво] га еден нярод кога тоя творештво (мисли га ]язичното творештво во облястя га речникот - пoдрaзбирajки ги двете постяпки во рязво^т, збогатувя^ето ня речникот ня ]язикот: зяем^ето и зборообрязувяаето) е посебно изрязено, зяшто требя дя зядоволи некякви специфични бaрafta га
1 Oнoмaстикaтa и eтимoлoгиjaтa, no^aj истoриjтa ня jaзикoт се лингвистичките дисциплини кои се зaнимaвaaт токму со jasHHKaxa aрxeoлoгиja.
културниот процес".
То] во рaзвоjот та лексичкиот сло] нa мaкедонскиот jaзик ги изделyвa трите периоди: влияние нa грчкиот, влиjaние нa турскиот jaзик и нaвлегyвaftе та интернaционaлнaтa лексикa. „Во из^я^вя^его та речникот та ташиот ]эзик можеме дэ изделиме, сосем условно, три основни фэзи. Во првэтэ фэзэ претежен бил контактет со грчкиот ]эзик, од ко] нaвлегyвaaт голем бро] зэемки. Вторятя фязя е фязятя та турското влщэние, што достига сво] врв, но и утадок, во текот та митатиот век. Третятя фэзэ е совреметага состоя та ташиот ]язик во однос та изгрэдувя^ето та речникот. Hеjзините почетоци совпяряят со почетоците та создaвaftе та современ мэкедонски писмен ]эзик во митатиот век. Тээ се кaрaктеризирa со приклон кон словенското нэследство во зборообрязувя^ето, кэко и со усво]увэае та оно] фонд зборови што CTaía во интертациоталтага лексикэ".
Денескэ, речиси три децении откяко е нaпишaно овэ, можеме дэ констятиряме декэ современиот мякедонски ]эзик живее во поитакви социо-културни услови. Денескэ силно е влщэнието та энглискиот ]эзик, особено во лесикятя.
Aнaлизирajки ja лексикятя та ]язикот, лингвистот, и не сэмо лингвистот, доaía до сознaниjaтa зэ ]язичните контакта, зэ историjaтa та ]язикот. Овэ чигаае од ]эзикот го нэрекувэм JAЗИЧHA AРХЕОЛОГИJA: истряж^вя^е та ]язичните облици, првенствено та лексикятя, кои сведочят зэ историjaтa та нэродот. Уште еднэ тауга, лингвистичкя поддисциплинэ, можеме дэ ja няречеме эрхеолошкэ. Тоэ е, кэко што погоре споменэвме, ономястикэтэ. Haзивите та местэтэ сведочят зэ лyíето што живееле та нив. Шродот оставя ^эзичта) тряга во нязивите та местэтэ дури и кога, од рязлични причини ке го снемэ од тие местэ.
Сета повторно дэ се врэтиме та ]язичните контякти. Ha контяктот со турскиот ]эзик. Онэ што ]язичните эрхеолози требэ дэ го рязли^вээр се контакта од двэ, не тэкэ блиски временски периоди: првиот е контэктот со турскиот ]эзик во времето до 19 век, a вториот е денешниот.
Секэко, можеме дэ го постявиме кэко проблемэтично тврдеаето декэ и денес имэме контэкт со турскиот ]эзик, но пред дэ избрзэме со овээ констaтaциja, дэ ги рязгледяме социокултурните околности во кои се врши ово] контакт.
Контэктот со турскиот ]эзик до 19 век го срекaвaме та лексички плян (и зборообрэзувэчки - ци]а, - лак), и та ^^этички плэн (та пример, кaтегориjaтa преквжэност). Интересно е тоэ што ияко Пе]чиновик со цел дэ му ja доближи проповедта та нэродот се обидувэл дэ употребувэ турцизми и во aпстрaктнaтa лексикэ, ово] тип та зэемки не остaнaле во
jaßHror.
Ако янялизиряме aрxeoлoшки, првиот сло] ня турскя лексикя е, кяко што рековме, до 19 век. Oттoгaш имяме примено турцизми кои се употребувяят во семудневниот живот кои денес воопшто не ги перципиряме кяко тугя лексикя: пешшр, чeшмa, 4urnu, чорaпu и др.
Вториот сло] е зяемяаето (рeaктивирafteтo) ня некои турцизми кяко стилски oбeлeжaнa лексикя (рязговорен стил) во поновиов период: œup, œup-^uja, мeрaк, кеф (не мu npaeu /мu npaeu кеф). Тукя требя дя го одбележиме и реяктивиряаето ня суфиксот - цuja / - 4uja во лексеми од поново време: фuлмaцuja, компjутepцuja.
Третиот сло_|, зя ко] посебно сякяме нешто дя кэжеме е вл^яниете ня турскиот ]язик во синтяксятя и фрaзeoлoгиjaтa. Coциoкyлтyрниoт момент во ко] се одвивя овя влщяние е CEГA, контяктот се одвивя преку преводите ня турските серии.
CлyшajKи ги синxрoнизирaнитe преводи ня турските серии се зябележувя едня интересня конструкция, roja би можеля дя се нярече „перифрястичен, aнaлитички" подмет. 3a што се ряботи? Еве ги примерите: Нж со тебе се договоржме, Асы. Што рaзговaрaвмe со тебе? Hue со тебе одaмнa не сме бше зaeдно. Сaвaхaтuн, нж со тебе рaзговaрaвмe e4epa во болнuцaтa (тяткото му зборувя ня синот). Овя се конструкции во кои имяме сямо двя^щя референти - говорителот и соговорникот. Предикятот е во множинскя формя (1. лице множиня).
Дяли се овя конструкции кои се типични зя мякедонскиот ]язик или повеке велиме: Jaс u тu се договоржме, Асм. Што рaзговaрaвмe jaс u т^Што рaзговaрaвмe? Jaс u тu одaмнa не сме бше зaeдно. Hue одaмнa не сме бжпе зaeдно.
3a конструкциите со предлогот со кога се jaвyвa зя дя укяже ня зяедничко вршеае ня де_|ствотото пишувя Л. Миновя-Гурковя (Гурковя, 1994: 186). Врскятя што се воспостявувя со предлогот со тяя ja нярекувя субординяцискя врскя. „Предлогот со укэжувя ня зяедничко вршеае ня де_|ството, но фякт е декя е именскятя груш воведеня со него - зявисня, пя според тоя не може дя се третиря кяко подмет" (Гурковя 1994: 186). Реченицятя Hue со Mupa се договоржме (доколку во нж се содржи Mupa) тяя ja кявлификувя кяко рязговорня, со обрязложение декя во случярт кога во зяменкятя се содржи лицето воведено со предлогот со во реченицятя, всушност кяко дя велиме Jaс u Mupa со Mupa се договоржме. Co призняк стяндярдни би биле речениците: Mupa u jaс се договоржме (координяцискя врскя со сврзникот u)/ Jaс се договорж со Mupa.
Координяцискятя врскя, кяко што можеме дя видиме, ня прирокот
му галята формэ во множинэ, a субординэцискэтэ врсга - прирок во еднинэ. Рэзбирливо, со оглед нэ семaнтичкaтa кaтегориja комунигативга хиерэрхщэ -дщэтезэ, чщэ променэ доведувэ до променэ во формэтэ нэ изрэзите - зэ овэ повеке в. Тополиасга, 2007: 129.
Меíyтоa, во нэшиве примери се рэботи зэ субординэцисга врсга со прирок во еднинэ. 3a што стэнувэ збор и зошто, ияко не се нэши, толку лесно ги примэме овие конструкции? Дэли се рэботи зэ комунигативно устро]увэ№е, комунигативга хиерaрхиja нэ лицэтэ учесници во комуникэтивнятя CTTya^ja, гако во примерите од типот: Jaс разговарав со тебе за таа работа, гаде синтэгмятя со тебе е од комунигативен эспект „дегрaдирaнa", нэ функцщэ не подмет, туку предлошки об]ект? 3a еднэ вяквя констaтaциja требэ дэ имэме потврдэ и во морфолошките форми, гако што е во примерот што го нэведовме (Jас разговарав со тебе за таа работа): ]ас- номинэтивнэ, основнэ формэ нэ зaменкaтa и (со) тебе - зявиснэ формэ, формэ зэ директен предмет од зaменкaтa, со прирок во еднинэ. Во нэшите примери имэме множинсга, номинэтивнэ формэ од зaменкaтa, a не еднинскэ, ja имэме констрyкциjaтa со тебе и имэме прирок во формэ зэ множинэ.
Дэли требэ и ние овие конструкции дэ ги оквaлификyвaaме гако рэзговорни и дэ предложиме гако требэ дэ звучэт? Овде ке по_щеме од констaтaциjaтa дега ништо во ]эзикот не е случэ_|но и дега и зэ овие конструкции, пэ мэкэр и дэ се рэзговорни, требэ дэ имя обjaснyвaftе (особено зэтоэ што не му се туга нэ ]эзикот, знэчи не се просто влщэние од преводот од турски).
Првото пряш^е што требэ дэ си го постявивме е зошто се изделувэ со тебе од ние? Семэнтички немэ потребэ, a гако што видовме погоре мялку е веро]этно дега стэнувя збор зэ комуникэтивнэ хиерэрхщэ нэ лицэтэ инволвирэни во нэстэнот, со оглед нэ тоэ што во позицщэ нэ подмет не е зaменкaтa]ас, туку ние - во кое се содржи и ти. Тогаш зошто се изделувэ со тебе од ние? HamroT одговор е дега овэ би можело дэ биде еден вид HA ОБРAKAftЕ кон соговорникот во текот нэ комyникaциjaтa, негово споменувэае (што е особено вяжно raj влубените - примерот од серщэтэ „AŒ"). Интересно е тоэ што во сите примери се рэботи зэ директнэ комyникaциja меíy говорител и соговорник.
Тоэ е можеби типичнэ констрyкциja зэ турскиот ]эзик, roja иэко е синтaксичкa, raj нэс многу лесно се примэ, токму поряди тоэ што имя универзэлнэ мотивaциja (изрэзувэае нэ емштщэ, релaциja, однос нэ учесниците во комyникaциjaтa). Исто тэга, лесно се примээт и блэгословите кaлкирaни од турскиот ]эзик: со лесно да е, со помин, да ти се позлатат рацете, да расте со ма]ка и со татко.
Има уште една многу важна причина што го олеснува приемот на споменатата синтаксичка конструкцща со „перифрастичен, аналитички подмет" и фразеолошките изрази што ги споменавме: тие не го нарушуваат ]азичниот систем на македонскиот ]азик, туку многу лесно се вклопуваат во него.
Нешто што не се вклопува во системот на нашиот ]азик е преводот на насловот на една од сериите: Осудени за лубов.
Предлогот за го срекаваме, мегу другите значена, со целно значеае: dojdoe за книгата (да jа земам). Но во случаев, осудата не се врзува со цел (осудени за да лубат). Многу по]асно би било кога преводот би гласел: осудени поради лубов (ако лубовта е причина за осудата) или осудени на лубов (ако тоа е пресудата).
Преведувачите треба многу да го ослушнуваат ]азикот на ко] преведуваат, за да ги забележат овие суптилни грешки, кои ги нарекуваме грешки, а не влщанща биде]ки го нарушуваат системот на ]азикот на ко] се преведува, во случарв нашиот ]азик.
Jазикот не стои, ]азикот се менува. Секако и под влщание на другите ]азици со кои е во контакт. Куа е обврската на ]азичната норматива? На оние што се грижат за ]азикот? Да го негуваат ]азикот, да го следат будно и со слух неговиот развод При тоа, да го заштитат од она влщание што е надвор од неговиот систем, од неговите особини и од логиката (како горенаведениот пример), а да не го спречат неговиот природен развод Секако, тоа не е лесна работа, но е голем предизвик.
Литература:
Конески. Блаже. 1986. Истори)'а на македонскиот]азик. Култура: Скоп|е. Минова - Гуркова. Ливана. 1994. Синтакса на македонскиот стандарден]азик. Радинг: Скоп|е.
Тополиаска. Зузана. 2007. Полски македонски. Граматичка конфронтацща. 8.
Развиток на граматичките категории. МАНУ: Скоп|е. Ivic. Milka. 1983. Pravci u lingvistici. Drzavna zalozba Slovenije: Ljubljana. Filipovic. Rudolf. 1986. Teorija jezika u kontaktu. JAZU, Skolska knjiga: Zagreb.
