CC BY
7Оригинален труд
UDC 81-115
JАЗИЦИТЕ ВО КОНТАКТ И НИВНОТО МЕГУСЕБНО ВЛШАНИЕ НА ПЛАНОТ НА ЛЕКСИКАТА (ВРЗ ПРИМЕРИ ОД ЗАПАДНОПРЕСПНАСКИОТ ГОВОР)
Гоце Цветановски
Институт за македонски]азик „Крсте Мисирков ", Скоп)'е, Македонщ'а
Key words: Dialectology, Macedonian dialects, West Prespa's dialect, Lexicology, lexical loanwords in the languages in contact.
Summary: In this article, most of our attention is devoted to the impact the Albanian language has with the creation of the Albanian national state, and the increased presence of the Albanian language element in the region of Mala Prespa where Macedonian population lives, whose speech is part of the Macedonian language known as West-Prespa's speech in the science of languages. Our lexical description would go towards establishing a pan-Slavic vocabulary and the use of certain specific words (in terms of their specific meanings and usage), the presence of other lexical items in West-Prespa's speech or the contact that the Macedonian population in the region of Mala Prespa has with other peoples and their mutual influence in the area of vocabulary.
Во оваа статща не претендираме на исцрпна лексичка анализа, пред се, поради фактот што на овие прашааа многу поподробно се задржале многу претходници, како на пример, Благо] Шклифов во неговата монографща „Долнопреспанскиот говор" (Шклифов, 1979) или пак, Атанасщ Селишчев во извонредното дело „Совенското население во Албанща" (Селищев, 1931). Факт е дека на]големо влщание досега се обрнувало на словенскиот лексички сло], како што е и факт дека сите истражувааа оделе во правец на утврдувааето на ]азичното влщание на словенските врз албанските дщалекти.
Во оваа статща посебно ке посветиме внимание на влщанието на албанскиот ]азик по создавааето на албанската национална држава, како и зголеменото присуство на албанскиот ]азичен елемент во западнопреспанскиот говор од 1945 година па наваму.
Според ова, нашиот лексички опис би одел во насока на утврдуваае на општословенската лексика и употребата на одделни
специфични лексеми (специфични во поглед на значеаето и на yпотребaтa), присуството на тyfите лексички елементи (во прв ред, албанизмите, грцизмите, турцизмите и латинизмите) во западнопрес-панскиот говор.
Само накусо да ги определиме границите на говорот чщашто лексика ке биде предмет на нашето интересираае.
Станува збор за говорот на селата што се нaоfaaт на западната страна од Преспанското Езеро во Република Албанща: Туминец, Горна Горица, Долна Горица, Гломбочени, Шулин, Пустец, Леска, Зрноско и Цер]е. Овие села, заедно со уште десетина села околу Малото Преспанско Езеро што се нaоfaaт во Република Грцща, како и селата што се нaоfaaт на источната и на ]угоисточната страна на Големото Преспанско Езеро во Република Македонща и во Република Грцща ja сочинуваат групата долнопреспански говори. Без оглед на фактот што селата за кои станува збор се нaоfaaт на брегот на Големото Преспанско Езеро, за ово] регион во нашата ]авност се врзува географ-скиот термин Мала Преспа во Република Албанща, а ние се одлучивме да го користиме лингвистичкиот термин западнопреспански говор (Видоески, 1998: 279, 293, 344), пред се, поради ]азичната анализа што ja спроведовме на оваа географска територща raja покажа дека се работи за, навистина, посебна ]азична целост со свои дщалектни карактеристики во рамките на преспанската група говори. Запад-нопреспанскиот се вклучува во поголемата говорна целина долнопрес-пански говор, наспроти горнопреспанскиот.
Со оглед на ограничувааата кои си ги поставивме, свесни сме дека вака поставениот концепт не нуди можност селективно, врз ономазиолошки принцип, да го разгледаме матерщалот, но исто така, свесно ja насочуваме анализата кон утврдувааето на состо]бата во поглед на лексичкото заемаае, со што ]асно се гледа влщанието на определен ]азик, ко] има статус на официален и како постепено се расло]ува сопствената лексичка грага под влщание на екстралингвис-тички фактори.
Во некои случаи тешко беше утврдувааето на ]азикот посредник, а и воопшто, утврдувааето на заедничкиот етимон. Од тие причини, овде решивме лексичкиот матерщал да го распределиме во неколку групи: 1. општословенска лексика, т.е. зборови што имаат словенско потекло чща семантика не соодветствува на стандардно]а-зичната употреба, или пак, има извесно поместуваае во семантиката; 2. балканизми, т.е. зборови за кои со сигурност може да се утврди постоеаето на една иста лексема во на]малку два балкански ]азика (невклучува]ки го говорот што е предмет на ]азичната анализа),
независно од потеклото и патот по кои се до]дени во нив. Таквите лексеми ги нарекуваме балканизми и за нив велиме дека им припагаат на балканските ]азици; 3. романизми, односно зборови кои потекнува-ат од романската група ]азици (вклучува]ки го тука и латинскиот); 4. турцизми, односно зборови за кои како ]азик посредник се ]авува турскиот и 5. албанизми, односно зборови кои, независно од потекло-то, во западнопреспанскиот говор навлегле од албанскиот ]азик.
Општословенска лексика Во поглед на општословенската лексика ке ги издвоиме лексемите кои покажуваат извесни специфични карактеристики во поглед на употребата и на значеаето, без проследуваае на формите во старословенскиот и во другите словенски ]азици. Таков тип зборови се: ïokanka, videlo, n'apret (napre'no), v'etvo, 'operi, n'o{ja, t'afka, 'opita, uriva, pr'iema, {tuka, r'opa, gr'a-, k'apna, z'abavno, brak, p'ob/rge, goret prosan, droben, p'/rvum, ope, tr'aska, rojka, m'/rja, g'ujni-в, k/t, s'a'di, k'o'urok, 'uto~ka, ~B{ka, m'a'da, gr'adnica, '/r~nica, k'opanka, d'/r 'ale, sm'/rdaioka, k'alüa-m'alüa, buniftarac, 'Ha, kngaитн.
Што се однесува на значеаето, како специфика за западнопреспанскиот говор, ги изделивме следниве зборови:
- ïokanka означува 'вдлабнато место каде што се собира атмосферската вода, вир'; - k'opanka означува 'голем, дрвен сад каде што се меси многу леб', но и 'коритото каде што пага брашното од камеаето'; - '/r~nica означува 'рачна воденица при што каменот се врти со рака'; - ~B{ka го означува 'садот со ко] се црпи вода'; - g'u{ni~B- 'дел од женска носща што се клава на градите'; - promena - 'облеката на еден кра] (област) со едно име, народна носща'; - brak го означува 'денот на заедничката веселба, свадба'; - treska (Тум, ГГ, ДГ, Пуст, Шул, Глоб, Лес), односно r'o{ka (Зр, Цер) - 'суво гранче што служи за потпалуваае на оган'; - d/r'ale - 'дрвото на кое стои секирата, рачка'; - k/t означува 'еден агол од куката или огништето каде што спщат лугето'; - v'idelo означува 'електрична светилка'; - со именката s'a 'diсе означува тоа што се фака од чадот по оцаците, во кунците или на гредите над огништето; - kO'urokе 'кората што се образува на површината кога се грее млекото'; - 'uto~ka за 'последната ракща при процесот на дестилираае'.
Во поглед на именувааето на живиот свет интересни примери претставуваат именувааата: - sm/rdeliika, за именуваае на мало животно што многу смрди, односно пор; - k'ahja-m'alija, за именуваае на инсектот нашироко познат како буба мара; - buniflarec, назив за инсект што живее во буниште, ка] нас познат како коаоштип.
Иако се познати и во другите македонски говори, лексемите 'Ha, kniga, m'fr{a, т'в 'da i gr'adnica развиле малку поинакво значеае, па од тие причини и ги издвоивме како посебна група со следниве значена: - 'Ha 'делот од дрвото што се наога в зем]а, корен'; - kn'iga (почесто мн. кн'иги), освен основното значеае, овде се ]авува и со значеае на карти (за играае неко]а игра); - mfr{a во Зрноско се употребува и како назив за месото на заклано животно што служи за ]адеае; -лексемите т'в 'daи gr'adnica се интересни затоа што првата означува гранично место мегу две ниви или ливади, а втората лексема се употребува да го означи местото каде што се граничат две држави.
Од глаголите ке ги издвоиме следниве: 'open, uriva,priema, {tuka, r'opa, grB-, k'apna.
Некои од овие глаголи се познати и пошироко, како на пример, Op'riсо значеае 'убие некого' и k'apna со значеае 'се измори, се замори'.
Иако во некои други словенски ]азици се задржал глаголот grB-со значеае 'оди, тргнува', raj нас опсто]ува само на периферщата каков што е случает со западнопреспанскиот говор.
Во западнопреспанскиот говор се употребуваат опозитните глаголи урива со значеае 'слегува, се симнува' наспроти priema 'качува, се качува'.
Од придавките интересни се следниве: - prosen со значеае 'прост'; - dr'ob'nсо значеае 'ситен'; - vBtvo со значеае 'старо'.
Од прилозите ги издво]уваме следниве: - n'o{jaсо значеае 'ноке'; -p'frvumсо значеае 'на почеток'; - 'opeсо значеае ?пак, повторно'; - p'obfrge со значеае 'порано'.
Се разбира дека овде не се опфатени сите лексички единици кои го покажуваат богатството на западнопреспанскиот говор во поглед на употребата и на значеаето на зборови од општословенскиот речнички фонд, но и овие примери, се доволни за илустрацща на разновидноста во значеаето.
Балканизми во западнопреспанскиот говор
Од балканизмите овде ке ги наведеме зборовите: v'arka, m'idal, pana/ur, plitar, tagar~ik, t'ula i cir'n}. Ова не значи дека е исцрпен списокот на балканизмите, но за овие лексеми со сигурност можеме да тврдиме дека се балканизми, независно од ко] ]азик потек-нуваат.
Лексемата v'arka со значеае 'чун, лотка' ]а има и во другите балкански ]азици: аром. varca; ром. barca; тур. barka; нгр. варка. Оваа лексема, според Мито Аргировски (Аргировски, 1998: 84), можно е да потекнува од старогрчкото P©pij со истото значеае. Патот по ко] е навлезена оваа лексема би можел да биде од старогрчкиот во
латинскиот, па во италщанскиот, а оттаму преку турскиот во балканските ]азици.
Лексемата m'idal со значеае 'бадем, Amygdalus communis' се срекава и во другите балкански ]азици: алб. midal'e; аром. miSal; ром. migdalä; нгр. |rôy5aXo; буг. миндал. Го има и во другите источнословенски ]азици, а патот по ко] е навлезен ово] збор би требало да биде од старогрчкиот преку латинскиот ]азик и оттаму во другите балкански ]азици.
Лексемата p'ana/ur со значеае 'заедничко празнуваае со песни и ора' ]а има и во алб. panair; аром. pänägir; и во нгр. navayûpi. На]веро]атно, доага од старогрчкото navrçyupiç
Лексемата pl'itar со значеае 'непечена тула' се срекава во нгр. nliôâpi; алб. plithar; и во аром. pliöare.
Лексемата t'agar~ik со значеае 'спецщална овчарска торба за леб направена од штавена овчка или коз]а кожа' се срекава и во нгр. xayâpi; алб. tagar и аром. tägar. Според Мито Аргировски (Аргировски, 1998: 267) потекнува од xayâpiov, кое изведено од именката xayq со значеае 'фуражна храна за животните, крма', а во старогрчкиот значи 'ред; команден состав; област'.
Лексемата tula со значеае 'печена цигла' се срекава и во алб. tùllë; аром. tuvlä; тур. tugla; нгр. xoußXa.
Лексемата c'iron}i (на]често мн.) со значеае 'вид ситна сушена риба; мрена', на]веро]атно потекнува од турското çiroz. Во балканските ]азици, вклучува]ки го и новогрчкиот, на]веро]атно ово] збор навлегол преку турскиот ]азик. Оваа лексема ]а срекаваме во нгр. xcipoç; алб. cironkë; и аром. tir.
Романизми во западнопреспанскиот говор
Како што веке споменавме, во романизмите ги вклучивме зборовите кои во западнопреспанскиот говор се до]дени преку неко] ]азик од романската група (вклучува]ки го и латинскиот).
Овде ке ги издвоиме лексемите luk'a-nci(едн. l'ukanka), misur, p'ampur, p'atati, pj'ato и др.
Лексемата luk'a-nci со значеае 'сушени свински црева полнети со праз и месо; колбаси' во западнопреспанскиот говор е долена од латинското lûcânicum 'лукански колбас', како што пишува Аргировски (Аргировски; 1998 : 175), веро]атно по името на областа Lücania, ко]а се наога на западниот брег на ]ужна Италща.
Уште една лексема ко]а доага од латинското missarium, а во западнопреспанскиот говор се срекава како m'isur со значеае 'длабок глинен сад за манца и др.'
За лексемата p'ampur со значеае 'брод; параход', претпоставуваме дека во западнопреспанскиот говор навлегла преку аром. pampor, pampore, односно од итал. vapore што во основа го има лат. vapor со истото значеае.
Лексемата p'atati со значеае 'компири', без оглед на тоа што не потекнува од европско тло, на]веро]атно преку шпанскиот ]азик навлегла во Европа, па оттаму и во италщанскиот, а од него и во западнопреспанскиот дщалект.
Лексемата pj'ato со значеае 'сплосната чинща' во западнопреспанскиот говор е долена од италщанското piatto со истото значеае.
Турцизми во западнопреспанскиот говор
Турскиот ]азик извршил големо влщание врз сите балкански ]азици, па во тие рамки и во сите македонски говори. Западнопреспанскиот говор не претставува исклучок од ова турско влщание.
Овде ке дадеме само дел од лексемите кои претставуваат турцизми, а се разбира, се во актуелна употреба и денес во западнопреспанскиот говор.
Овде ке ги издвоиме следниве лексеми со нивните значена:
- bel'egzija со значеае 'украс што се носи на раката' од тур. beleg;
- bov~a со значеае 'скутник од волна' од тур. bohga; - v'akosko со значеае 'тоа што и припага на црквата' од турскиот збор со арапско потекло vakif; - v'elence со значеае 'дебел, волнен pokriva~ со ко] се покриваме кога спиеме' од тур. velense; - d'olop со значеае 'вдлабнатина во sидот што служи како остава' од турскиот збор со арапско потекло dolap; - d'uluum, паралелно со лексемата од словенско потекло opa(ka со значеае 'еден ред на нивата што се жнее' од тур. dönüm; - d'u(eme со значеае 'долниот дел на собата, делот на ко] стоиме' од тур. dü§eme; -i'endar, ¡'endarje со значеае 'украсите што ги носат жените околу вратот, на градите' од тур. gerdan; - ¡omleze со значеае 'вид ]адеае од ретко тесто кое се тура в тепсща и се запечува, потоа повторно се тура и така редум додека не се наполни тепсщата' од тур. gözleme; - j'ava( со значеае 'полека' од тур. yava§; - к'алем со значеае 'молив за пишуваае' од турскиот збор со арапско потекло kalem; - сач со значеае 'железен сад што се клава врз црепната за да се испече лебот' од тур. sag; S t'aban го означува 'горниот дел од собата што ]а дели од покривот' од тур. tavan. Не можеме да утврдиме како дошло до промената на в > б, при што дошло до хомонимща со t'aban како дел од човечкото тело; -tart'abitka со значеае 'инсект што живее во мебел и се храни со човечка крв' од тур. tahtabiti; - t'enxera со значеае 'длабок бронзен сад за вареае'
од тур. tencere; - t'epcija со значеае 'широк, бакарен или бронзен сад во ко] се готви или се пече зелник, се прави баклава и слично' од тур. tepsi; - ч'ижми со значеае 'чевли високи до колена' од тур. çizme; -цабод'анче со значеае 'горна, женска облека без ракави, направена од платно и везена' од турскиот збор со персиско потекло camadan; -цам со значеае 'стаклото на прозорецот' од турскиот збор со персиско потекло cam; - ц'ежве со значеае 'метален сад во ко] се вари кафе' од тур. cezve. Освен наведениве зборови, во нашите текстови забележавме и изрази од типот гузел дута (<dünya güzel) со значеае 'на]убава на свет' што потекнува од арапскиот ]азик, а ка] нас ваквите изрази се до]дени преку турскиот ]азик.
Албанизми во западнопреспанскиот говор
Македонскиот ]азик преку своите дщалекти бил во посто]ан контакт и со албанскиот, а од таквите врски и контакти произлегле и мегусебни ]азични вли] ани]а.
Овде ке се задржиме само на одделни проблеми поврзани со лексиката во западнопреспанскиот говор каде што е видливо вли]анието на албанскиот ]азик.
Посто]аниот контакт и непосредните односи придонеле за мегусебна интерференцща во духовната сфера, вклучува]ки ги и ]азичните процеси и влщанща.
Во лингвистиката одамна е познат фактот дека албанскиот ]азик и припага на сатем-групата индоевропски ]азици во ко]а влегуваат и балто-словенско-иранските ]азици. Тоа значи дека далечните предци на денешните Албанци и на Словените остварувале живи контакта во празаедницата.
Во науката има помалку несогласувааа околу времето на доагааето на Словените на Балканот, како и утврдувааето на нивната заедничка прататковина но, во поглед на дефинирааето на првобитната татковина на Албанците, посто]ат повеке хипотези.
Од досега познатите теории за прапотеклото на Албанците на]широко прифатени се следниве: 1) дека станува збор за трачки етнос, односно 2) дека станува збор за дачки етнос, 3) дека се работи за потомците на Илирите или 4) дека се потомци на Пелазгите кои, како пражители на Балканот, живееле на подрач]ето на денешна Албанща.
Секо]а од овие теории има свои аргумента но, за нас е битен фактот дека контактите мегу словенското и албанското население не се од сега, туку датираат многу наназад во исторщата.
Историски погледнато, а аргументирано и со пишани доку-менти, но и со помош на ]азичната анализа, факт е дека словенскиот ]азичен елемент е многу поприсутен во албанскиот ]азик отколку
обратно. За тоа сведочат безбро] анализи, мегу другото, книгата на А. Селишчев „Славянское население в Албании" (Селищев, 1981) каде што е даден огромен топономастички матерщал како доказ за при-суството на Словените низ целата територща на денешна Албанща. Но, биде]ки топономастичкиот матерщал не нуди одговор на праша-аето за времето на неговото настануваае, се по]авува дилемата дали то] матерщал сведочи за првобитниот распоред на словенските постсуани живеалишта при нивното доагаае, или пак, станува збор за простори на кои Словените надолго се задржале. Одговорот на ова прашаае бара подробна анализа во секо] поглед и, по можност, испитуваае кое би се спровело во рамките на секо] регион каде што е заблежано какво било присуство на словенски етнос.
Интересот за проучувааето на словенскиот ]азичен елемент во албанскиот ]азик произлегува од историските извори, како и од реалната фактичка состэдба со топонимите во Албанща.
Според тоа, ]азичните истражувааа оделе во правец на утврдувааето на словенскиот (македонски, црногорски, српски) ]ази-чен елемент во албанските дщалекти.
Според нас, би требало да се направи историски пресек, ко] условно би можел да се подели на 3 поголеми целини: 1) периодот од доагааето на Словените на Балканскиот Полуостров и нивното тра]но стационираае на територщата на денешна Албанща до формирааето на словенските средновековни држави; 2) периодот на османлиското владеете и 3) создавааето на албанската национална држава со помош на големите сили. Во првите два периода евидентно е присуството на Словените низ, речиси, целата територща на Албанща, па оттаму и огромното вли]ание на словенскиот ]азичен елемент во секо]а сфера од општественото живееае. Во прилог на ова, освен собраниот топономастички матерщал од повекемина слависти, сведочат и неколку архивски документи (како, на пример, писмата на Скендербег од 1450 и 1459 година упатени до дубровничката канцеларща, напишани на еден од словенските народни говори со примеси од црковносло-венскиот ]азик).
Всушност, предмет на нашево интересираае е состсубата на македонското население кое, по создавааето на албанската држава, останало во не]зините рамки, а тоа значи од 1912 година, па се до денес.
Третиов период може да се разгледува во неколку фази: 1) положбата на Македонците од создавааето на Албанща како независна држава до 1944 година; 2) положбата непосредно по завршувааето на Втората светска во]на од 1945 год., па се до
Резолуцщата на Информбирото, донесена во 1948 година; 3) положбата на Македонците по Резолуцщата од 1948, до падот на комунизмот и 4) положбата на Македонците во процесот на демократизацща, т.е. посткомунистичка Албанща.
Положбата на македонското население во Албанща од не]зиното создаваае како посебна држава, па се до Втората светска во]на, е исклучително неповолна. Според Крфскиот протокол од 1914 година грчкото малцинство добило право на сво]а културна автономща, но за жал, на Македонците им биле ускратени сите права и не биле признати како посебен етнос. Во оваа фаза е засилена асимилаторската политика, а во училиштата се учело исклучиво на албански ]азик.
Еден кус период, од 1945 до 1948 година има промена во албанската офицщална политика и тогаш е признато македонското национално малцинство кое имало право на школуваае на ма]чин ]азик, а од Македонща пристигнале учители на македонски ]азик.
По Резолуцщата на Информбирото, Македонците во Албанща ]а губат сво]ата културна автономща, а учителите до]дени од Македонща биле протерени, со што почнува мрачниот период од Енверовото владеете.
Последната фаза е по падот на комунистичкиот режим и демократизацща на албанското општество, со што се овозможени општествено-политички промени и во поглед на националните малцинства. Прв пат Македонците од преспанскиот регион имаа право слободно да формираат свое здружение како граганска асоцщацща, кое последнава година прерасна во политичка партща.
Ваквите услови сигурно повлщаеле врз односот на албанскиот ]азик кон македонскиот, биде]ки Македонците од Преспа биле прину-дени да го учат и да го знаат албанскиот, како официален, за да можат да се интегрираат во албанското општество, односно да можат да се едуцираат и на универзитетите во Албанща.
Но, компактноста, како и затвореноста на населението од ово] кра_ь не дозволиле преголем наплив на албанизми во нивниот ма]чин ]азик.
Сепак, честата употреба на албанскиот во сешщневната комуни-кацща нашол одраз и во нивниот ма]чин ]азик, па во нашите теренски истражувааа што ги спроведовме во 2004, 2005 и 2006 година констатиравме извесно влщание на албанскиот ]азичен елемент врз односниов говор.
Во прв ред, овде ке ги издвоиме лексемите кои директно се преземени од албанскиот, независно од нивното потекло, како и калките во синтагматските конструкции кои, исто така се под влщание
на албанскиот, или пак, независно од тоа дали потекнуваат од друг ]азик, нивното одржуваае е потсилено преку албанскиот.
Во непосредното заемаае од албанскиот ]азик ке наведеме лексеми кои сведочат за присутноста на албанскиот во западнопреспанскиот говор: b'a{ka (<bashkë), vBndosa (<vendôs), vBndosan (<vendôsur), da{urija (<dashuri), dog'ana (<doganë), dogan'-ar (<doganiér), k'ondrato (<kontrâtë), ku{Brija (<kushëri), lafaz'an (<lavdatë; lëvdùes; laft), t'a/va (<tall), tutisamo mn. (<tùta) JBIuJb (<qelq), calibrin (<celebrim), ~'upa (<çùpë), {artosa (<shartôj) итн.
Во врска со лексемата 6'ашка, го изделуваме значеаето што го има во албанскиот ]азик bashkë - 'заедно'. Пр. Pomaluoto (data) astib'a{ka, a pogoïamoto astin'asa. Овде е очигледно преземааето од албанскиот ]азик, независно што во другите македонски дщалекти лексемата башка доага од турското ba§ka со значеае 'одвоено, одделно, изделено посебно, засебно'. Во Етимолошкиот речник на Скок (Skok; 1971, I: 119) албанското bashkë не се доведува во директна врска со турското ba§ka изведено од ba§ 'глава' со помош на суфиксот -ka, што е старотурски датив.
Лексемата в'ендоса реши, одлучи' се доведува во врска со албанското vendôs со истото значеае. Придавката е vendôsur, а именката vendim. Во нашите текстови забележивме и глагол и глаголска придавка. Пр.: Is'aa, vand'osaabr'atois'astratada-'izbaga vo-g'oratada-si-ojat da-si- 'ivaat da-sa n 'astrana od-m/{taat 'a-majka. J'as ' u{a m'a'a, na-b Bf vand'osana i tie ma-sv/r{ija.
Паралелно со словенската лексема lubof во западнопреспанскиот говор се срекава и непосредно преземената лексема дашур'и)а од алб. dashuri со истото значеае. Пр.: Kakogo-zBdof KoBata?SE ubsso-da{urija golama!
Уште еден интересен албанизам е лексемата дог'ана од алб. doganë со значеае 'царина', dogan'-er од алб. doganiér со значеае 'цариник'. Преку ваквите лексеми се забележува влщанието на албанскиот ]азик во административно-техничката сфера.
Следната лексема к'ондрато од алб. kontrâtë со значеае 'договор, спогодба' го покажува степенот на интегрираност на албанскиот ]азичен елемент и во сферата на апстрактните поими. Пр.: I p'o~naatie, f'atijab'as, n'apraakondr'atotieia-sopB~alit'ojna-t'aGr'ozda, 'amat'aa ~Bsna 'Bna, d'obra mn'ogu Gr'ozda i na-m'o 'в{в t'oj... Примерот е интересен од причина што укажува дека именката kïondrato во западнопреспанскиот говор се ]авува во среден род, додека во албанскиот именката kontrâtë е од женски род.
Именката kulerija со значеае 'роднина, братучед' е исто така преземена од албанското kushëri. Пр.: '¡ma Eden dr'ugar kulerija na-Koleta vo-B'ttola, tamu. T'amu ima ku{er'' mn'ogu t'oj. Br'~Edip/rvi mu-sa. Овде е интересно дека паралелно со албанското kushëri се употребува и словенското br'ä-ed. Според контекстот, а и според нашите теренски истражувааа, сметаме дека албанското kushëri се однесува на роднина воопшто, а br'à ~edпотесно ]а определува роднинската врска.
Во поглед на употребата и значеаето на лексемата лафаз'ан 'фалбацща, брборко, дрдорко', иако се доведува во врска со балканскиот турцизам од персиско потекло лаф, сепак, ние сметаме дека станува збор за влщание од албанското lëvdm 'фалба, пофалба', односно lëvdues 'фалбацща', или евентуално во врска со именката laft односно lavdi, lavdatë наспроти балканскиот турцизам муабетцща што, во ово] говор го добива изнщансираното значеае 'разговорлив човек'.
Привлекува внимание и употребата на глаголот talva, ко] може да биде транзитивен и интранзитивен: Toj ma-talva za kosata. Toj sa-taVva. Ово] глагол се доведува во врска со албанското tall тран. 'исмева, потсмева' и интран. 'се потсмева, се подбива'.
Лексемата }'eIü}e со значеае 'чаша за ракща, т.е. ракиена чаша' се доведува во врска со албанското qelq 'стакло', односно изразот qelq rakie каде што втората компонента од изразот отпага.
Лексемата l'artosa со значеае 'калеми (за овошки)', исто така, се врзува со албанското shartôj кое има повеке значена: 1. калеми овошка, 2. даде вакцина, 3. закрпи чорап. Во западнопреспанскиот говор глаголот l'artosa го има само првото значеае.
И ово] мал преглед покажува како се одвиваат ]азичните процеси кога влщаат и други екстралингвистички фактори, а едно покомплексно истражуваае би можело да се спроведе не само во ово] регион, туку и во другите краишта каде што живее македонско население во Република Албанща.
Посебен проблем претставуваат и калкираните синтагми од типот „фати бас", „фати лаф", но овде може да се зборува и за поши-роко влщание во рамките на Балканскиот ]азичен со]уз, односно може да се зборува за заеднички особености на балканските ]азици кои се наогаат во постсуан контакт. Во ваквите случаи не може да се тврди со сигурност ко] ]азик послужил како образец во образувааето на фразеолошките синтагми, но содржината на ваквите синтагматски изрази, на]често, во сите балкански ]азици е иста. Овде може само да се об]асни зборот бас од албанското bast со значеае 'облог, кладете', а
изразот „фати бас" се смета за балкански тип под влщание на турскиот ]азик и може да се преведе како 'се обложи'.
Врз основа на досега изнесените примери може да се утврди состо]бата на западноспреспанскиот говор во рамките на социокултур-ниот контекст во Република Албанща, односно да се утврди позасилено влщание на албанскиот ]азичен елемент од 1948 година па се до денес.
Од направената анализа на планот на лексиката ]асно може да се види како се одвивал процесот на заемаае. Во определени периоди, кога неко] ]азик бил престижен (во зависност од општествено-политичката ситуацща), сосема природно било заемааето од то] ]азик.
На]засилено влщание во последниот период (а тоа значи од 1912 година до денес) врз западнопреспанскиот говор извршил албанскиот ]азик. Ова се должи на билингвизмот на населението од ово] кра], како и на воспитно-образовниот процес во ко] наставата се одвива на албански ]азик, а се разбира дека пресудно влщание имаат и електрон-ските и печатените медиуми каде што како единствено средство за општеае се ]авува албанскиот ]азик.
СКРАТЕНИЦИ ЗА ИМИЬАТА НА СЕЛАТА
Глоб - Гломбочени, ГГ - Горна Горица, ДГ - Долна Горица, Зр - Зрноско, Лес -Леска, Пуст - Пустец, Тум - Туминец, Цер - Цер]е, Шул - Шулин.
Литература:
Асенова. Петя. 1989. Основни проблеми на балканския езиков съюз. Балканско езикознание. София.
Аргировски. Мито. 1998. Грцизмите во македонскиот ]азик. Скоще. Видоески. Божо. 1950. Поречкиот говор. Скоще. Видоески. Божо. 1957. Кичевскиот говор. Скоп|е. Видоески. Божо. 1962. Кумановскиот говор. Скои|е. Видоески. Божо. 1985. Битолскиот говор. Скои|е. Видоески. Божо. 1998. Ди'алектите на македонскиот ]азик. Скои|е. Jашар-Настева. 2001. Турските лексички елементи. Скои|е. Селишчев. Афанасий. 1931. Славянское население в Албании, София. Цветановски. Гоце. 2003. Каршщачкиот говор - Скопско (со посебен осврт на синтаксата). Скои|е.
Цветановски. Гоце. 2010. Говорот на Македонците во Мала Преспа (западнопреспански говор). Скои|е.
Шклифов. Благой. 1979. Долнопреспанският говор. София.
