CC BY
19Оригинален труд UDC 811.163.3'373.45=512.161
ВЛИJАНИЕТО НА ТУРСКИОТ JA3HK ВРЗ МАКЕДОНСКИОТ JA3M
Марща Леонтик
Филолошки факултет при Универзитетот „Гоце Делчев", Штип,
Македонца
Key words: The Turkish influence, Macedonian phonetics, Macedonian morphology, Macedonian lexicology.
Summary: The influence on the Turkish language on the Macedonian can be traced from the 16 century, when in the translations were included elements from the Macedonian vernacular, till now, in conditions of successfully completed standardization of the Macedonian language.
The Turkish language also influenced Macedonian phonetics, morphology and lexicology.
The Turkish influence on the Macedonian phonetic system is mostly felt in the following areas: sustaining and affirmation of phonemes in the process of disappearing, palatalization of certain phonemes and introduction of new phonemes. The influence of the Turkish on the morphological system of the Macedonian language is particularly evident in the following areas: introduction of new suffixes, unchangeable and intensified adjectives and differentiation of past simple and progressive.
The influence of the Turkish on the lexicological system of the Macedonian could be felt in every area, but only those lexical borrowings that were connected with everyday experiences and which did not have an equivalent.
1. Вовед
Во текот на CBojoT историски pa3Boj македонскиот народ доагал во допир со разни народи, цивилизации и ]азици. Периодот на 16 век во ко] се забележува иновацща со внесуваае на елементи на македонскиот народен ]азик во преводите на црковната литература од грчки ]азик, се поклопува со периодот на поинтензивно навлегуваае на турските елементи во македонските народни говори. Турските елементи во македонскиот ]азик навлегуваат во 15 век, во текот на следните неколку векови си го утврдуваат своето место, а во почетокот на 19 век, кога Jоаким Крчовски и Кирил Пе]чиновик почнуваат да об]авуваат дела, турските елементи во македонските народни говори ]а достигнуваат сво]ата кулминацща.
Токму затоа влщанието на турскиот ]азик врз македонскиот ]азик може да се следи главно од 16 век, кога во преводите се внесуваат елементи од македонските народни говори, до 19 век, кога се ]авуваат
првите пишани текстови на македонски народен ]азик, и од пред Втората светска во_|на, кога свесно се работи и се бори за стандардизацща на македонскиот ]азик, до денес, во услови на успешно спроведена стандардизацща на нормираниот македонски ]азик.
Во текот на петвековното влщание на турскиот ]азик на македонскиот ]азик, се забележани поголеми или помали влщанща пред сè во областа на фонетиката, на морфологщата и на лексиката.
2. Влщанието на турскиот jазик врз фонетскиот систем на македонскиот jазик
Во процесот на восприемаае на зборовите од еден ]азик во друг доага до фонолошка адаптацща за ]азикот-примач зборот од ]азикот-давач да го чувствува како сво]. Всушност, на то] начин ]азикот-примач новиот збор од ]азикот-давач го вклопува и го хармонизира во сво]ата ]азична структура и свест.
Таква е состсубата со мегусебното влщание на турскиот ]азик, како давач, и на македонскиот ]азик, како примач. Сите нови турски зборови коишто навлегувале и си го утврдувале своето место, од страна на македонскиот народ доживувале фонетска адаптацща.
Честопати ]азикот-давач умее пресудно да влщае на фонетската структура на одреден ]азик. Турскиот ]азик влщаел на фонетската структура на македонскиот ]азик, што се реализирало во пошироки или во локални рамки. Турското влщание врз фонетскиот систем на македонскиот ]азик е на]големо во поглед на:
- одржувате и утврдувате на фонеми во фаза на исчезнувате (/х/, /л'/, /а/);
- палатализаци]а на одредени фонеми (/к/, /г/, /л/);
- внесувате нови фонеми (/ц/, /ф/).
За подобро сфакаае на влщанието на турскиот ]азик на фонетскиот систем на македонскиот ]азик, при разгледувааето на состсубата во новиот период по потреба ке се повикуваме и на стариот период. За условна граница мегу стариот и новиот период, кои мегу себе имаат преодна фаза, се смета 15 век.
2.1. Одржуваше и утврдуваше на фонеми во фаза на исчезнуваше (/х/, /л'/, /а/)
Во текот на 16 век голем дел од македонските говори пополека почнале да ]а губат фонемата /х/. А токму во ово] период турските заемки почнале да навлегуваат во поголем бро] и пополека да си го утврдуваат своето место во македонскиот ]азик. Благодарение на тоа што оваа фонема не била сосема изгубена и заменета со неща нова форма, а македонскиот ]азик интензивно дошол во контакт со турскиот, ко] имал многу зборови што ]а содржат оваа фонема /h/, ово]
процес по природен пат бил запрен. Македонските говорители слуша]ки ги, а во голем дел и присво]ува]ки ги зборовите алах < тур. им. Allah; махале < тур. им. mahalle; хаци < тур. им. haci; хан < тур. им. han; харман < тур. им. harman; харч < тур. им. harç; хат < тур. им. hat; хич < тур. прил. hiç; чохаци]а < тур. им. çuhaci; хикимци]а < тур. им. hekim; хараччща < тур. им. haraççi; харамилук < тур. им. haramilik; харемлак < тур. им. haremlik; хаирсйз < тур. им. hayirsiz; хазарлйк < тур. им. hazirlik, добивале поддршка во своите говори да не ]а изгубат фонемата /х/. Оваа по]ава мошне сликовито ]а опишува Блаже Конески: „...Зачувааето на /х/ во градскиот охридски говор несомнено придонесло и тоа што /х/ започнало да се сфака како одлика на попрефинетиот изговор, биде]ки се срекавало во ]азиците со престиж (турски, грчки), кои им биле познати на повеке претставници на градската средина во 19 век во Охрид..." (Конески, 2001: 93). Ако се земе предвид дека во македонскиот ]азик има околу шдада лексички заемки од грчко потекло, а над три ил]ади лексички заемки од турско потекло, може да се заклучи дека турскиот ]азик бил пресуден за задржуваае на фонемата /х/ во македонскиот ]азик.
На ово] начин надворешно]азичниот културно-историски фактор станува посилен од ]азичниот фактор што довел до губеае на фонемата /х/ и успеал да ]а задржи и да ]а утврди во фонолошкиот систем на современиот македонски ]азик со бро]на примена во зборови од словенско и од странско потекло.
Во стариот период македонскиот ]азик имал меко /л'/, кое во историскиот разво] преминало во полумеко /л/, а при крарт на 14 век во централните говори, во прилепскиот и во велешкиот говор наполно затврднало. Но интензивното навлегуваае на турцизмите со меко /л/ во македонскиот ]азик, извршило пресудно влщание за задржуваае на полумекото /л'/, кое веро]атно во фонетскиот процес ке затврднело, а во централните говори, во кои ово] процес бил конечно завршен, присуството на полумекото /л/ е застапено во заемки на] многу од турскиот ]азик.
Во стариот период, кога Словените се преселиле на Балканот, еровите постоеле во фонетскиот систем. При кра]от на 10 век и почетокот на 11 век во западните македонски дщалекти еровите се изговарале неинтензивно и се загубиле, а во источните дщалекти еровите биле интензивни и конечно преминале во вокалите /о/, /а/, /е/. Но, паралелно со овие фонетски по]ави се по]авуваат секундарните ерови за да не се создадат консонантски групи тешки за изговор, но во ретки случаи во некои дщалекти од 12 и од 13 век еровите не се загубиле. Реално би било да се очекува во подолг временски период и секундарните ерови да исчезнат. Но, македонските дщалекти набргу доагаат во директен контакт со турскиот ]азик, што во себе содржи голем бро] зборови со шва-вокал /э/. Во источните говори ово] темен
вокал или шва-вокал редовно почнал да се изговара во турцизмите, како кйна < тур. им. kina; кйсмет < тур. им. kismet; сйклет < тур. им. siklet; пишманлйк < тур. им. piçmanlik; сакатлак < тур. им. sakatlik; сйкйлма < тур. им. sikilma; колаjлäк < тур. им. kolaylik и слично, а во западните а-говори ово] шва-вокал во текот на адаптацщата преминал во вокалот /а/: кана, касмет, саклет, пишманлак, сакатлак, сакалма, колаjлак и сл. Денес шва-вокалот во турцизмите во македонскиот ]азик се прикажува со вокалот /а/, биде]ки за основа на современиот македонски ]азик се земени западните а-говори. Но ово] вокал и денес е присутен во источните говори. Токму турската фонема /х/ во турските заемки придонела темниот вокал да не исчезне од некои народни говори во Македонща.
2.2. Палатализацща на одредени фонеми (/к/, /г/ и /л/)
Во стариот период прасловенските фонетски групи tj (kt), dj пополека почнале да се заменуваат со фонетските групи /шт/, /жд/ и со фонемите /к/, /г/. Замените со /к/, /г/ надвладеале, биде]ки овие фонеми нашле поддршка од грчките лексички заемки, кои содржеле меко /к/ и /г/ какви што се керамида, ангел, калугер и од лексемите навлезени од север преку српските говори, како што се свека, кука, мега, нок и слично.
Во новиот период со навлегувааето во македонскиот ]азик на голем бро] турцизми што ги содржат меките фонеми /к/ и /г/ и задржувааето на нивниот мек изговор при адаптацща во македонскиот ]азик, придонесло употребата на консонантите /к/ /г/ во македонскиот ]азик да се зголеми, а истовремено и да се зацврсти позицщата на овие фонеми во македонскиот консонантски систем.
Македонскиот говорител честопати бил соочен пред вокалите /е/, /i/, /â/, /ö/, /ü/ меките турски консонанти /к/, /g/, /1/ во македонскиот ]азик да ги пренесе на следниов начин: kel > келав; kibrit > кибрит; kâr > кар; kör > кор; küp > куп; gevrek > геврек; gizli > гизли; gâvur > гаур; gön > гон; gül > гул; güzel > гузел; dilber > дилбер; ilâç > илач; bölme > болме; bülbül > билбил и др.
2.3 Внесуваше нови фонеми (/ц/, /ф/)
Влщанието на турскиот ]азик не само што е големо во поглед на одржувааето и на палатализацщата на одредени фонеми во македонскиот ]азичен систем, туку е големо и во поглед на внесуваае нови фонеми.
Во стариот период фонемата /ч/ немала сво] звучен парник. Гласот /ц/, пред да се оформи како посебна фонема, се ]авувал при едначеае по звучност, во состав на консонантската група жц и при замена на /ц/ со /ж/ во почетните консонантски групи.
Во новиот период навлегувааето на турцизмите што ]а содржат фонемата /ц/ како што се: филцан < тур. им. fincan; оцак < тур. им. ocak; цами]а < тур. им. cami; цеб < тур. им. cep; цамбаз < тур. им. cambaz; цамли]а < тур. прид. camli; цумбушли]а < тур. прид. cümbü^lü овозможувало фонемата /ц/ да се осамостои во посебна фонема. Посебно суфиксот -ци(]а), ко] се покажал посебно продуктивен во зборообразувааето, обезбедил независна позицща на фонемата /ц/. На пр.: аберци]а, арабаци]а, бичкици]а, бозаци]а, бо]аци]а, га]даци]а, кавалци]а, дуканци]а, кираци]а, сапунци]а, ил]аци]а, ]аланци]а, кафец^а и др.
Во стариот период, фонемата /ф/ што не е карактеристична за прасловенскиот ]азик, доага преку грчките заемки. Во народниот ]азик, биде]ки фонемата /ф/ тешко се изговарала, се адаптирала прво со /п/, а подоцна се заменувала со фонемата /в/.
Оваа ситуацща се надминала во новиот период со примааето на ред турцизми со фонемата /ф/ како што се: филцан < тур. им. fincan; фидан < тур. им. fidan; филиз < тур. им. filiz; фа]дали]а < тур. прид. faydali; фодулак < тур. им. fodulluk; фукаралак < тур. им. fukaralik; фурнаци]а < тур. им. firinci; фустанлак < тур. прид. fistanlik, кои влщаеле на утврдувааето и на редовната употреба на оваа фонема.
Присуството на фонемата /ф/ во зборови од грчко и од турско потекло, кои биле престижни ]азици, се сметало за специфичност на префинетиот говор на вишиот општествен сло], и придонесло тие редовно да се користат и да се утврдат во македонскиот ]азик.
3. Влщанието на турскиот ]азик врз морфолошкиот систем на македонскиот .¡азик
Општо е познато дека ]азиците во контакт на]брзо ги примаат и на]долго ги чуваат лексичките заемки, а дека на]тешко ги примаат и на]бргу ги губат морфолошките заемки во сво]от ]азичен систем. Ова губеае, пред сè, е изразено ако, ]азиците во контакт, типолошки припагаат на различни групи, како што турскиот спага во ]азици од аглутинативен тип и спага во алта]ската група ]азици, а македонскиот е ]азик од флексивен тип и спага во индоевропската група ]азици.
Оваа закономерност се потврдува и при проучувааето на вли]анието на турскиот ]азик врз морфолошкиот систем на македонскиот ]азик. Токму поради ова од лингвистички аспект мошне се интересни турските морфолошки заемки, кои успеале да ]а надминат бариерата, ко]а ]а создава различната морфолошка структура на обата ]азика и да се одржат и во современиот македонски ]азик.
Вли]анието на турскиот ]азик врз морфолошкиот систем на македонскиот ]азик се случува во период на отсуство на нормиран македонски ]азик. Тоа значи дека влщанието на турскиот ]азик се случува спонтано и стихщно во период кога и другите ]азици се борат
да бидат доминантно присутни во македонската ]азична средина и кога, под влщание на другите азбуки, кирилицата се бори за сво] опстанок.
Со текот на историскиот разво] на македонскиот ]азик, разновидните турски морфолошки заемки исчезнале или пак си го утврдиле своето место. На]бргу исчезнале морфолошките заемки, коишто имаат формообразувачка функцща за изразуваае на разни категории (çekim ekleri), а надолго се задржале на]прифатените морфолошки заемки што имаат зборообразувачка функцща (yapim ekleri).
За подобра прегледност на навлегувааето, на утврдувааето и на исчезнувааето на турските морфолошки заемки во македонскиот ]азик, ке се повикуваме на периодот пред офицщализираае на процесот на стандардизацща на македонскиот ]азик и на периодот по офицщализираае на процесот на стандардизацща на македонскиот ]азик.
Влщанието на турскиот ]азик врз морфолошкиот систем на македонскиот ]азик се гледа особено во следниве области:
- внесувате нови суфикси;
- внесувате неменливи и интензивирани придавки;
- диференцирате на минатото определено и на минатото неопределено време.
3.1. Внесуваше нови суфикси
Во текот на петвековниот контакт во македонскиот ]азик, заедно со турските лексички заемки, несвесно се примиле и разновидни турски морфолошки елементи, пред сè, суфикси што имаат формообразувачка функцща и служат за изразуваае различни форми (çekim ekleri) и суфикси што имаат зборообразувачка мок (yapim ekleri).
Од турските суфикси, кои служат за изразуваае различни форми, во македонскиот ]азик навлегле: множинскиот суфикс -лар, -лер (-lar, -ler), присво^ите суфикси (-(s)i, -(s)i, -(s)u, -(s)ü и -(i)m, -(i)m, -(u)m, -(ü)m).
Турската множинска наставка -лар, -лер (-lar, -ler) се присво]увала заедно со лексичката заемка и затоа се сметала за еднинска. Кога сакал да употреби множина, на овие лексички заемки во множина, што во македонскиот ]азик добиле третман на еднина, македонскиот говорител додавал македонски наставки за множина. На пр.: бег + лер + и, паша + лар + и и сл. Во ваквите примери имаме последователно редеае на турските и на македонските суфикси заедно. Во ретки случаи лексичката заемка со множинската наставка -lar, -ler добивала третман и се сфакала како множинска.
Токму поради овие причини оваа морфолошка заемка со текот на времето исчезнала, а денес во нормираниот стандарден македонски
]азик не постсуат вакви турски заемки со турски наставки за множина, кои би овозможиле трупаае на множиски наставки. Причината мошне убаво ]а об]аснува Оливера Jашар-Настева: „Несфакааето на -lar, -ler како множински наставки секако придонесло тие да не се одделуваат, а понатаму евентуално и да се употребуваат како наставки во македонскиот ]азик" (Настева-Jашар, 2001: 215). Ова влщание во минатото останало ограничено.
Турската присво^а наставка -(s)i, -(s)i, -(s)u, -(s)ü; -(i)m, -(i)m, -(u)m, -(ü)m, исто така, се присво]увала заедно со лексичката заемка, а во голем бро] примери во народната литература се употребувале како извици. На пр.: цанам < тур. им. canim: душо мо]а; достум < тур. им. dostum: прщателе мо]; кузум < тур. им. kuzum: ]агне мое и др.
Исто така, несфакааето на оваа наставка како присво]на не дозволило одделуваае и не]зино осамост^уваае во морфолошкиот систем на македонскиот ]азик. Денес, во стандардниот македонски ]азик во рамките на турските заемки не се присутни овие присво]ни суфикси.
Во македонскиот ]азик се навлезени голем бро] турцизми образувани со разновидни зборообразувачки суфикси, но од нив само турските суфикси -ци/-чи, -ли и -лак успеале да се одделат од лексичките заемки, да се осамосто]ат и да добщат зборообразувачка функцща во македонскиот ]азик. На пр.: саатчи]а, филмаци]а, хонорарци]а, шалтерци]а, шегаци]а, еснафли]а, имашли]а, факултетли]а, универзитетли]а, кутли]а, трпежли]а, работли]а, пубертетли]а, мангуплак, .ъидарлак, ма]сторлак, домакинлак, богатлак, комшилук, победилак, писателлак и др.
3.2. Внесуваше неменливи и интензивирани придавки
Под влщание на турскиот ]азик во македонскиот ]азик се ]авуваат неменливи придавки. Пр. азар < тур. прид. hazir, азган < тур. прид. azgin, бетер < тур. прид. beter, далган < тур. прид. dalgin, тазе < тур. прид. taze, чурук < тур. прид. çûrûk, каба < тур. прид. kaba сербес < тур. прид. serbest и др. Овие неменливи придавки од турско потекло и неменливи македонски придавки според турски модели се ]авуваат како резултат на несогласувааето на турските морфолошки елементи во придавките во поглед на родот и на бро]от, кои се карактеристична морфолошка црта на македонските придавки. На]големиот дел од овие неменливи придавки се употребуваат во иста форма за сите родови, односно: машки, женски и среден род, и за двата бро]а, односно еднина и множина. На пр.: саглам маж, саглам жена, саглам дете, саглам мажи, саглам жени, саглам деца и сл.
Паралелно со овие неменливи придавки, кои се карактерстика за турските заемки, во македонскиот ]азик се користеле и македонски придавки менливи по род. Неадаптилноста на турските придавки по
род, секако, придонесла нивната употреба да остане ограничена и да не навлезат длабоко во структурата на граматичкиот систем на македонскиот ]азик.1
Денес во македонскиот ]азик има многу неменливи придавки од турско потекло, кои, токму поради сво]ата неменливост, не се покажале функционални во современиот македонски ]азик и со текот на времето добиле се понагласена емотивна обоеност, стилска функцща и ограничена употреба. Нивната употреба сво]ата на]убава експресивност ]а достигнува во ]азикот на македонската народна поезща. Според Оливера Jашар-Настева: „Некои од овие придавки се употребувале толку често што во ]азикот на народната поезща станале постсуани епитети" (Настева-Jашар, 2001: 110). На пр.: сабjа колакл^а, сачми драмлии, коса срмалл^а, веги гаjтанлии, очи бадемлии, уста шекерли)а, грло шербетл^а, става биналл^а и др.
Во турскиот ]азик како турски заемки навлегле и придавки со интензивирано значеае, таканаречени апсолутни суперлативи (pekiçtirme sifatlan). Пр. бамбашка, безбели, дибидуз и др.
Ово] суперлативен облик на придавките од турско потекло, исто так, поради сво]ата неменливост по род, не фатил длабоки кореаа во современиот македонски ]азик. Паралелната употреба на македонските придавки со преубав, прекрасен, многу, сосем доминирала во однос на турските придавки со интензивирано значеае.
Нивната употреба во мал обем може сè уште да се сретне во народните говори.
3.3. Диференцираше на минатото определено и на минатото неопределено време
Влщанието на турскиот ]азик во поглед на глаголите во македонскиот ]азик се забележува на специфичен начин. Исто како што множинскиот и присво_|ниот суфикс се примале заедно со турските заемки, така и глаголските суфикси за време навлегувале во целосна форма со зборовите. Турските глаголски суфикси во многу мал бро] примери успеале да се осамостсуат и самите да образуваат глаголи во македонскиот ]азик. Нивното влщание на_|силно и на_|директно се одразува во прецизирааето на значеаето на минатото
1 По)авата на неменливи турски придавки и придавки градени во македонскиот ]азик по турски модели и местото на македонските придавки при тоа влщание Оливера Jашар-Настева го резимира вака: „...И оваа по]ава од една страна зборува за многу силното вливание врз македонскиот ]азик, а од друга за устс^чивоста на турските придавки што успеале да ги задржат своите карактеристики и да се наложат со употреба карактеристична за турскиот ]азик. Но, и покра] сето ова, тие не успеале да повлщаат врз аналогната употреба на македонските придавки, што од сво]а страна зборува за стабилноста на македонските придавки." Види: Настева^ашар, Оливера. 2001. Турските лексички елементи во македонскиот]азик. Скоще: Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков". С. 217.
определено време (кога лицето што зборува било сведок на де]ството за кое зборува) и на минатото неопределено време (кога лицето што зборува не било сведок на де]ството за коешто зборува, туку за него слушнало или дознало од друго лице). Диференцирааето мегу директно соопштеното и прекажаното се развило и утврдило во македонските и во другите балкански ]азици (албанскиот и бугарскиот) под силно влщание на турскиот ]азик.
4. Влщанието на турскиот ]азик врз лексичкиот систем на македонскиот]азик
Лексичкиот состав на сещ ]азик во себе содржи лексички заемки од ]азиците со кои директно или индиректно доагал во допир. Во лингвистиката е општо познато дека од еден во друг ]азик на]брзо навлегуваат, на]добро се утврдуваат и на]тешко исчезнуваат лексичките заемки. Исто така, лексичките заемки прво навлегуваат во народните говори, а кога добро ке се усво]ат и ке се утврдат, навлегуваат и во пишаниот ]азик. Од ова не се исклучок ни турските лексички заемки во македонскиот ]азик. Во македонскиот ]азик на]големи траги има од влщанието на лексичкиот систем на турскиот ]азик.
Турските лексички заемки во македонските народни говори почнале интензивно да навлегуваат по осво]увааето на Балканскиот Полуостров од страна на Османлиите кога македонските Словени дошле во директен контакт со османлиската во]ска и администрацща и со турското население. Македонските Словени пред доагааето на Османлиите биле во допир со турските племиаа, кои ги испракале како извидници пред своите организирани походи за да им бидат поддршка. Но, сепак, тие влщанща се многу ограничени за разлика од влщанието на Османлиите. Турските елементи прво навлегле во народните говори, а откако се присвоиле и адаптирале, и си го утврдиле своето место, почнале да навлегуваат и во пишаниот ]азик. Турските лексички заемки во пишаните текстови (разни записи, белешки, натписи) од 15 век и од 16 век се ]авуваат релативно ретко, во 17 век сè повеке се зголемува нивниот бро], а во 18 век се употребуваат во разни поуки, житща, зборници и преводи на дамаскини, а во 19 век ]а достигнуваат сво]ата кулминацща2. Но, кон
2 Првите пишани турски лексички заемки на македонски писмен ]азик во текстови од 15 век се следниве неколку лексеми: амир, бег, чауш, махала. Нивниот бро] се зголемува во 16 век со лексемите султан, хан, чаршща, дукан, пазар, ока, мутафчща, курчц1а, белег, ]орган, калап, скеле, во 17 век ово] фонд се зголемува со лексемите харч, харач, паша, хацща, мехлецща, нахц1а, кадилак, во 18 век лексичките заемки од турско потекло сё повеке навлегуваат од разговорниот во пишаниот ]азик со следниве примери: бо^а^ща, казанцц]а, кирацща, ку]умцц]а, механцща, мутавцща, папукчща, папуцща, самарцц1а, сапунцц1а, сцмитчща, тер.зц1а, курчц1а, ханцц1а, чешмецща, арамц1а, бакар, гум, ибрик,
кра_|от на 19 век влщанието на турскиот ]азик врз лексичкиот состав на македонскиот ]азик почнува да слабее, посебно во периодот на Преродбата кога предност им се давала на домашните зборови од словенско потекло. Но, се разбира, како што не бил кус патот на навлегуваае на турцизмите во македонските народни говори, исто така не било возможно да биде кус патот на нивната намалена примена или исчезнуваае. Со слабееаето и пропагааето на Османлиската Имперща, со повлекувааето на османлиската администрацща, во_|ска и правосудството, автоматски исчезнале сите турцизми што биле поврзани со османлиското управуваае, но опстанале оние лексички заемки што биле поврзани со сещдневниот живот и во голем дел немале сво]а замена. Пр. шекер, кафе, бибер, локум, лимонада, тенцере, капак, тепсща и др.
Лексички заемки од турско потекло можеме да наземе уште во првиот печатен македонски текст „Четирщазичникот" на Данаил, во книгите на Jоаким Крчовски и на Кирил Пе]чиновик, во учебниците на Партенща Зографски и на Кузман Шапкарев, во делата на: Горги Пулевски, Константин Миладинов, Ра_|ко Жинзифов, Григор Прличев, Мисирков, Васил Илоски, Антон Панов, Ристо Крле, Венко Марковски, Коста Рацин, Коле Неделковски, коишто го употребувале македонскиот народен ]азик во твореаето и при тоа практично влщаеле на оформувааето на македонскиот литературен ]азик. Но, турцизми има во современите литературни дела, литературните преводи и дневниот печат, кои се реализираат на стандарден македонски j азик.
Всушност, лексичките заемки од турско потекло, кои си го утврдиле своето место во стандардниот македонски ]азик освен што му даваат колорит на македонскиот ]азик, важно е да спомнеме дека се главно турцизми, кои се присутни во ]азиците на балканскиот ]азичен одуз. Затоа, Ранко Бугарски, кога го разгледува балканскиот ]азичен
казан, кутща, сандаци, сахан, синща, тава, тенцере, тепсща, фрча, чивлик, памук, ракита, ама, хич, денк, зарар, вересща, пари, муштерща, теслими, берикет, бучук, кат, кубе, машала, а во 19 век турските лексички заемки ]а достигнуваат сво]ата кулминацща и се сите оние што и денес ги користиме во разговорниот и пишаниот ]азик. Види: Настева^ашар, Оливера. 2001. Турските лексички елементи во македонскиот ]азик. Скоп|е: Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков". С. 19-23.
Присуството на турските лексички заемки во македонските текстови мошне прегледно може да се следи во книгата „Македонски текстови 10 - 20 век" составена од Блаже Конески и од Оливера Jашар-Настева. Во оваа книга се наогаат текстови од старомакедонски (црковнословенски) период и новомакедонски период. Во старомакедонскиот период (10 - 18 век) иако знаеме дека турските лексички елементи навлегле во разговорниот ]азик, од овие текстови се гледа нивното навлегуваше во пишаниот ]азик бил бавен и долг. Но, во текстовите од новомакедонскиот период (19-20 век) се гледа присуство на голем бро] на турски лексички заемки. Види: Конески, Блаже; Jашар-Настева, Оливера. 1972. Македонски текстови 10-20 век. Скоще: Универзитет „Кирил и Методу".
одуз од ареален аспект, истакнува дека: „Овие турцизми ги приближуваат тие ]азици и покра] нивната разновидност и овозможуваат културно разбираае помегу нивните говорители." (Бугарски, 2001: 118).
5. Заклучок
Во текот на петвековното влщание на турскиот ]азик врз македонскиот ]азик, забележани се влщанща, пред сè, во областа на: фонетиката, морфологщата и лексикологщата чии траги се забележуваат и денес. Влщанието во сеща област има свои специфичности, но, денес, на_|препознатливи се лексичките влщанща. Денес, влщанието на турскиот ]азик врз македонскиот ]азик во областа на фонетиката, морфологщата и лексикологщата претставува богата база за лингвистичките истражувааа.
Литература:
Бугарски, Ранко. 2001. Jазици. Скоп|е: ЕИН-СОФ.
Конески, Блаже. 1967. За македонскиот литературен]азик. Скоп|е: Култура. Конески, Блаже. 1971. Jазикот на македонската народна поезда. Скоп|е: МАНУ.
Конески, Блаже. 1986. Истори'а на македонскиот]азик. Скоп|е: Култура. Конески, Блаже. 1987. Граматика на македонскиот литературен /азик. Скоп|е: Култура.
Конески, Блаже. 2001. Историска фонологи/а на македонскиот ]азик. Скоп|е: Култура.
Леонтик, Марща. 2009. Турските суфикси во македонскиот ]азик со паралели од македонската патроними'а и топоними'а. (необ]авена докторска дисертацща). Скоп|е: Универзитет „Свети Кирил и Методщ" - Филолошки факултет „Блаже Конески". Настева-1ашар, Оливера. 1987. Турските елементи во ]азикот и стилот на
македонската народна поезда. Скоп|е: МАНУ. Настева-1ашар, Оливера. 2001. Турските лексички елементи во македонскиот ]'азик. Скоп|е: Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков".
