CC BY
7оригинален научен труд УДК 811.163.3'282'373:595/599
НАЗИВИТЕ НА ДИВИ ЖИВОТНИ, ЛАЗАЧИ И ИНСЕКТИ ВО МАКЕДОНСКИТЕ ДШАЛЕКТИ
Влатко Симjановски
Институт за македонски ja3UK „Крсте Мисирков " Универзитет „ Св. Кирил и Методи) ", Скоп]е, Македони]а
Key words: dialects, semantic category, wild animals, lexicology, title, linguistic territory, phonological features, meaning of words, archaisms, synonyms, lexical diversity.
Summary: This article examines the names of wild animals and insects in Macedonian dialects, i.e., their phonetic, lexical levels, and their meanings in special dialectical territories. This shows the difference within phonetic and lexical features in comparison with the standard name of the specific wild animal, including comparisons with other Slavic and non-Slavic languages. This article also includes synonymous groups which appear as characteristics of certain names in different dialect areas. It also contains archaic elements in separate speeches within the territory of the Republic of Macedonia that serve as evidence of old forms inherited from the neighboring Slavic languages. With this analysis, we can conclude that most of the names of wild animals and insects originate from usage inherited from Church Slavonic some of which are borrowed words from direct or indirect languages, or adapted forms literally translated from other languages. Mythological and folk beliefs are represented within the lexical sematic group, associated with certain characteristics of animals, invented mainly be the spiritual power of the national speaker.
Клучни зборови: дщалекти, семантичка категорща, диви животни, лексикологща, назив, дщалектна територща, фонетски особености, значе&е на зборовите, архаизми, синоними, лексичка разнообразност.
Резиме: Предмет на анализа и обработка во статщата е лексичко-семантичката група со наслов Називите на диви животни, лазачи и инсекти во македонските ди]'алекти, од аспект на фонетско, лексичко и зборообразувачко рамниште, како и одделното поимаае на одделните називи и нивната распространетост на целата македонската дщалектна територща. Со целокупната анализа се укажува на разликите и сличностите од аспект на фонетските, лексичките и зборообразувачките карактеристики, мотивирани од основниот стандарден назив за одделниот тип на диво животно или инсект. Со спроведената анализа на стандардните називи за оваа лексичко-семантичка група на зборови, дадени се и компаративни и етимолошки елементи поврзани
со другите словенски и несловенски ]азици, преку кои се утврдуваат основата и потеклото на одделниот назив како и неговата определба кон точно определена класа, род и вид. Со самата обработка се анализираат и одредени синонимии групи или лексички разнообразности во одделни дщалектни подрач]а, преку кои се откриваат творечките и имагинативни особености на македонскиот народен говорител како и истовремената жуава на словенска и несловенска лексема за еден назив во одреден дщалектен пункт. Со лексичката обработка, претставени се и архаични форми кои се без континуитет во распространувааето со друга дщалектна територща и кои се отсутни од литературниот ]азик, a можат да се сретнат во соседните или во далечните словенски ]азици. Со целокупната анализа претставени се и одделни митолошки верувааа поврзани со одделните животни, проткаени и измислени од народниот говорител и од неговата способност и творечка мок на поимите и на травите да им доделува називи, преку кои се изразени специфичните особености и карактеристики на одделниот вид.
Поврзаноста на човекот и на неговото битие со сите други облици на жив свет насекаде околу него е дел од непречената врска на нормалното и култивирано функционира^е на природата и на природните по]ави, во рамките на законите на природата. Човекот како homo sapiens, ja развивал сво]ата свест за неговата улога во функционирааето на живиот свет на зем]ата, а во рамките на тоа, и осознавааето на растителниот и на животинскиот свет.
Со помош на то] растителен и животински свет човекот уште од времето на примитивната заедница успевал да опстои и да се прехрани, а притоа, со нивна помош, успевал и да изнаога полесни начини и можности за свое функционираае и за извршуваае на сещдневните обврски. Свеста на човекот за доброто од животинскиот свет се поистоветува со свеста и за опасноста од него. Во минатото, човекот за своите потреби успеал да ги припитоми животните со кои ги извршувал непречено сещдневните обврски, како работни така и прехранбени. Но, стихщното функционираае на природата и огромната географска разновидност на Зем]ата, а во рамките на тоа и соодносот на флората и фауната во одделни региони, оневозможиле човекот да воспостави врска со сите видови животни, посебно не со оние од кои то] не би имал сво]а полза и со кои не би можел да управува за реализираае на своите активности.
Во то] поглед животинскиот свет што не е во директна врска со човекот и со неговите директни потреби, а истовремено и не успева да се приспособи и на неко] начин да де]ствува во негова корист, автомат-ски претставува и непознат сегмент, ко] претставува карактеристична целина самиот за себе. Претпазливоста на човекот од животните кои
не се дел од неговиот секо]дневен живот и со кои не е во директен контакт, отсекогаш била продуктивна во негова полза, поради фактот што и самиот човек во очите на животните е непозната целина и со неговото де^твуваае може да претставува директна закана по нивниот живот.
Втора важна особеност за дивиот животински свет е карактерис-тичниот начин на живот во карактеристична област. Некои од нив се карактеристични за одредени континенти, места каде што само таму можат да преживеат и да се репродуцираат. Сите тие сегменти резул-тираат со одредена лексичка, фонетска и зборообразувачка разно-ликост на основниот назив со ко] се именува одреден тип на животно. Во продолжение, ке проследиме низа примери преку кои ке бидат претставени одредени фонетски, лексички, митолошки и зборообразу-вачки карактеристики и особености со кои се одликуваат одредени називи, за одредени типови на животни, лазачи и на инсекти, во македонската дщалектна територща. За анализа е користен дщалект-ниот матерщал од картотеката на Одделението за дщалектологща на македонскиот ]азик при Институтот за македонски ]азик „Крсте Мисирков" од Скоще, при што се обработени 51 назив од XVI глава, според Прашалникот на Божидар Видоески, подготвен за собираае матерщал за Македонскиот дщалектен атлас (види: користена литература). Во ово] прилог, ке се осврнеме само на некои од називите на дивите животни праве]ки споредби на сите ]азични рамништа каде што матерщалот го нуди тоа.
Ке започнеме со особеностите на називот за волк, едно од на]карактеристичните диви животни на овие простори, кое е честопати централен лик во приказните и во басните не само на македонскиот народ туку и пошироко, на европските народи.
Називот волк, (лат. canis lupus), со ко] се означува 'диво животно што ]аде овци и друга ситна стока' (Видоески 2000: 143), е каракте-ристичен по тоа што се ]авува како единствен на целата македонска дщалектна територща. Од анализираниот матерщал можеме да заклучиме дека срекаваме само одредени фонетски особености во одредени дщалектни пунктови во зависност од рефлексацщата на вокалното *1, па така имаме: вук во северните говори, волк во централните, вйлк во ]угоисточните говори и периферщата, додека за еден голем дел од говорите во централна и источна Македонща (Велешко, Прилепско, Мариовско, Тиквешко, Штипско, Беровско) карактеристичен е рефлексот /й/ за *1, па имаме именуваае: вак. Овде ке го истакнеме и постоеаето на одредени митолошки и народни верувааа поврзани со ова животно, како што е верувааето дека
двапати во текот на годината се празнуваат волч]ите празници, во ноември и во февруари, кога во текот на овие денови лугето избегнуваат да носат волнена облека или пак да предат волнено, поради самиот факт што лугето кои во текот на волч]ите празници ке носат волнена облека, волците ке го распарчеле (Вражиновски 2000: 112).
Kaj називот лисица, (лат. vulpes), со ко] се означува животно кое е синоним за лукавост, итрина и за надмудруваае (TPMJ 2006: 50), на македонската дщалектна територща срекаваме одредени фонетски и зборообразувачки промени на основниот назив. Од фонетските промени, особено е значаща да се напомене фонетската дисимилацща, карактеристична за дел од ]угоисточните македонски говори, каде што стру]ното /с/ преминува во /ш/ пред африкатот /ц/: лисица>лишица.
Kaj ово] назив срекаваме и синонимни низи, односно по две, некаде и до три, лексички разновидности на основниот назив, присутни поради самиот факт што во одредени дщалектни пунктови се ]авуваат по две лексеми, притоа еднaтa разновидност е основниот назив, а другата е со митолошки особенoсти поради мокта на народниот говорител на одредени животни да им доделува називи според нивните физички особености или карактеристики, присутни во народната книжевност, а такво животно е секако лисицата: сп. лисица//кума лина (Драчево), лис'ица//кума л'иса (Чеган), лис'ица//лиа (Конопиште). Од зборообразувачките разновидности кои го одликуваат називот за лисица, познача_|ни се: лисица//линда//лиса (Кнежино), лисица//ли]а (Буково).
Во народот постсуат одредени митолошки елементи поврзани со лисицата. Се верува дека таа со помош на своите очи може да ja магепса жртвата и притоа лесно да ja улови. Притоа, делови од неjзиното тело се употребуваат како лек, во рамки на алтернативната медицина (Вражиновски 2000: 261).
Називот верверица, (лат. sciurus vulgaris), или нajчесто позната како црвена верверица, е населена во делови од Европа и од Азща. Во дел од словенските jaзици забележани се следниве називи: буг. véverica, рус. véverica, укр. vivérycja, брус. vavërka, чеш. veverka (Bezlaj 2005: 307). Називот верверица се jaвувa како нajфреквентен назив во поголемиот дел од македонската дщалектна територща и се одликува со одделни лексички разновидности или синонимни низи, кои настанале како резултат на rojabara на словенска и несловенска лексема на одредена jaзичнa територща и фактот што македонскиот говорител изобилува со уникатна творечка мок, во имагинативното осмислуваае на нови називи кои ги образува според своите верувааа и
убедувааа, сп. катерица//верверица//бела (Градец/Дурачка Река). Од анализираниот лексички матерщал можеме да констатираме дека во на]големиот дел од македонската дщалектна територща, како втор по честота назив за ова животно се ]авува називот катерица, добиен од глаголот се катери.
Со именувааето на називот полжав (лат. gastropoda), означуваме животно од класата мекотели кое живее на копно и во вода. Полжавите се мали животинчиаа, со меко тело кое се состои од едноклеточен епител, рокчиаа на главата и со карактеристичен полукружен оклоп (TPMJ 2008: 251). Именувааето полжав потекнува од прасловенскиот назив *p"lz'", а во дел од словенските ]азици ги забележуваме следниве називи: буг. plozek, чеш. plz (Bezlaj 1995: 84). Во одделни говорни подрач]а од македонската дщалектна територща забележуваме одделни фонетски промени на основниот назив, кои се диктирани од различната рефлексща на вокалното *1 во македонските дщалекти: палжаф//полжаф (Ржаново), палжаф//поалжаф (Вранештица). Карак-теристични за ово] назив се одделните лексички разновидности или синонимни низи, застапени во одделни дщалектни подрач]а, кои можат да претставуваат и синтагматски називи, сп. гол лиг 'авец//дива мара во пунктовите Добролишта и Смилево (Битолско). Овде може да се работи и за семантичка диференцщацща на два вида од ова животно, при што едното е со кукичка, а другото без кукичка, но матерщалот собран во картотеката не нуди секаде прецизен одговор за оваа диференцщацща.
Лексемата бубамара (лат. coccinella septempunctata), означува 'инсект со црвена бо]а и црни дамки'. Ово] назив е образуван од два елемента, лексемата буба и втор елемент добиен од личното име Мара, Марща (БЕР III: 432). Од истражувааата на матерщалот од целата македонска дщалектна територща констатиравме дека називот бубамара, се ]авува како на]фреквентен назив, а срекаваме и одредени лексички варщанти: б'уба м'ара//пут мара (Кнежево), каж и мара//буба м'ара (Тро]аци), б'уба м'ара// велигд'енче (Штип). Од грчкиот ]азик ]а срекаваме калката летм'ара 'буба мара' од грчкото калиманка (Давкова-Горгиева 2004: 60).
Именувааето на називот матица, потекнува од прасловенскиот назив *mater (лат. regina apis) и означува 'целосно полово развиена пчела што несе ]а_ща од кои се создава ново пчелно семе_|ство' (TPMJ 2006: 102). На целата македонска дщалектна територща, на]распространет е називот матица, юушто во пунктот Пештани се срекава со две фонетски варщанти, сп. матица//матица. Поради огромната духовна и творечка мок на нашиот народ, во одделни
подрач]а од македонската територща, забележуваме и по две лексички разновидности на основниот назив за матица, сп: ма]ка//цар'ица (Попадща), ма]ка//мат 'ица (Тиолишта) и п'äрвак//м 'а]ка (Чеган).
Со називот пеперуга, ко] на]веро]атно е ономатопе_|ски збор како и лат. papilio или итал. parpaglione, се означува 'инсект со два пара крилца прекриени со седефест прав во живописни бои и со свиткано ]азиче' (TPMJ 2008: 63). Наставката -уда на]веро]атно е добиена според нгр. -о65а, поза]мено и во алб. perperuge (БЕР V: 161/162). Називот со ко] се означува ово] инсект, се одликува со одделни фонетски карактеристики во одделни дщалектни пунктови: перпелица//пäрпелица во Гостиварско (Печково) и пипир 'уга//пирпир 'уга во пунктот Тушин. Интересни се и словенските називи: летарка, литашка, образувани со глаголот лета во основата. Во одделни дщалектни пунктови, називот пеперуга може да биде со различна зборообразувачка основа или со иста основа, но со различен суфикс: пенор'ига//пеперуга (Попадща), пепер'ушка//пеперуга (Нико-ман, Киселица), пеперуда//пеперутка (Струга).
Одбраните и анализирани лексички единици во оваа лексичко-семантичка група укажуваат на фактот дека самата структура и формата на лексичкиот систем не се статични и дека се во поспуана тенденцща на прошируваае и надополнуваае на лексичките разновидности и обрасци.
Со оглед на фактот што македонскиот е во непосреден контакт со соседните ]азици (српскиот, бугарскиот, грчкиот и албанскиот), во граничните зони со нив се срекаваат особености од соседните ]азици, односно особености од соседните дщалекти на соодветните ]азици. Но покра] ова, во таквите дщалектни области, се срекаваат и многубро]ни црти коишто настанале како резултат на мегудщалектните, односно како резултат на мегу]азичните контакти (Дрвошанов 2005: 8).
Како што истакнува и акад. Видоески, на]голема дщалектна диференцщацща има на ]ужната и на западната периферща на македонскиот ]азик, каде што како соседни ]азици се грчкиот, албанскиот и влашкиот на ист простор. На погранич]ето со српскиот ]азик, биде]ки навлегле бро]ни дщалектни црти подлабоко во македонскиот ]азичен ареал, се формирал еден по]ас на типично преодни говори. Преодот, пак, мегу македонскиот и бугарскиот ]азик е поблаг во однос на северната граница. Во голема мера, врз дщалектното расчленуваае на македонскиот ]азик, придонеле балканските несловенски ]азици, во помала мера и српскиот. На_|голема дщалектна диференцщацща сретнуваме таму каде што има „мешано население - македонско и немакедонско, во западна и во ]ужна Македонща, каде што има
наколем степен на интерференцща, биде]ки населението во тие краишта е дво]азично, негде и трщазично" (Видоески 2000б: 39). Овие констатации на Божидар Видоески можеме да ги потврдиме и со матерщалот што го обработуваме во оваа прилика, а тоа се називите на дивите животни-лазачи и на инсекти, па така, во северните нареч]а, називите на некои животни се надоврзуваат на истите називи во српскиот ]азик, како што се: вук, ]елен, ]еж, слепи миш и други, а од друга страна, по ]ужната и ]угозападната периферща сретнуваме заемки од грчкиот или од албанскиот ]азик како што се: скорпи]а (чкраща), заркада (срна), сарандоподи (стоногалка), сите од грчкиот ]азик, или капуш(а) (крлеж), од албанскиот ]азик.
Посебно внимание треба да се посвети на влщанието на турскиот ]азик врз македонскиот, на сите ]азични рамништа, почнува]ки од лексиката, фонетиката, од морфологщата, па сè до фразеологщата. Тоа влщание започнало некаде со доагааето на османлиите на македонско тло и траело навистина долг период, при што голем бро] на зборови од словенско потекло биле истиснати од употреба и заменети со турски заемки (како во случает со називот тавтабита). Влщанието на турскиот ]азик може да се согледа и во ова семантичко поле на називи за дивиот жив свет. Од турскиот ]азик, во оваа лексичка област, ги срекаваме заемките тавтабита, според тур. тahtabiti, бурсук (]азовец), калките: невестулка (ласица), нокно пиле (лил]ак) и други (сп.: Оливера Jaшaр-Нaстевa 2001; Давкова-Горгиева 2004).
Поради непосредниот контакт на Македонците со Грците, навлегуваье на грчки зборови имаме, исто така, речиси во сите сфери на животот, од религиозно-црковните, па сè до културно-политичките. Од грчкиот ]азик, како што веке истакнавме, ja срекаваме заемката скорпи]а, raja во повекето македонски говори се срекава како шкрап]а, чкрап]а, од гр. cKopniôç (Аргировски 1998: 254), како и заркада (срна) и зиркат (срнак) (сп. Аргировски 1998: 115) и заемката сарандоподи (стоногалка). Во однос на распространетоста на овие лексички единици на македонскиот дщалектен ареал, некои зафакаат поголем дел, како што е чкрап]а/шкрап]а, додека некои се ограничени и нивната употреба варира во ограничен ареал, односно покриваат помали дщалектни подрач}а т.е. одделни говори, како што се зирк'адä (Тресино) и саранд'оподи (Марковени) или калката чйтйрдесит нози во Ка^арско (Тремно).
При самата анализа на лексичките единици, несомнено се забеле-жува по]авата на синтагматски називи raj значително голем бро] на лексеми, што е доволен показател за дщалектната разнообразност на македонските говори и умешноста да се претстави одреден назив, на
eдeн cвоjcтвeн и yникaтeн нaчин, од crpara нa говоpитeлитe нa одpeдeн диjaлeкт: сп. пчeла: чeла пuтyма, питома оса, оса yлuцка; волчица: жeнцкo валк; мeчка: машка мeчка; смок: yj 'ам c'uвeк и да.
Во мaкeдонcкитe говоpи, зa поголeм дeл од лeкcичкитe нaзиви поcвeтeни нa дивитe животни, лaзaчитe и инceктитe, чecто ce jaвyвaaт двe лeкcички paзновидноcти, понeкогaш и со посебни основи. Taxa га пp., зa нaзивот кpлeж имaмe: капyш//кpлeш, кápлeш//папyчкu, зa нaзивот jазoвeц имaмe: jазoв'eц//бypc'yк, зa нaзивот вepвepuца имaмe: вepвepuца//к'атep'uца//бeла во пyнктовитe Гpaдeц/Дypaчкa Рeкa.
3a оддeлни лeкceми во одделни диjaлeктни пунктови ce jaвyвaaт синонимни низи или гpyпи, поpaди фaктот што во оддeлни подpaчja ce jaвyвaaт пapaлeлни лeкceми од cловeнcко и нecловeнcко потeкло, cè со цeл дa ознaчaт eдeн ист нaзив, но и поpaди фaктот што нapодниот говоpитeл, га eдeн cвоjcтвeн и yникaтeн гачин, ги ознaчyвa поjaвитe и пpeдмeтитe, во зaвиcноcт од cфaкaftaтa и yбeдyвaftaтa зa нив: полв-cмpдyJъка; cpна-заpкада-кoшyта; лаcuца-нeвecтyлка-цаpeвuчка; jазoвeц-бypcyк-вазмyл; вepвepuца-катepuца-вupвupuда; смок-сив]ак-щ>авик; пop-cмpдyшка-кoкаpe; баба кала- бyба маpа и да.
Во p^EH га збоpообpaзyвaчкитe фоpмaнти peгиcтpиpaмe, исто тaкa, множecтво вapиjaнти, сп. скакал, скачак, cкаклeц, скакло; пeпepyга, пeпepyда, пeпepyшка; глиста, глисца, глuceц; пи]авица, пи]аица, пи]а]ца; тавтабита, тавтабика, тавтаби]а и сл.
Лeкcичкитe eдиници од овaa лeкcичко-ceмaнтичкa груга yкaжyвaaт дeкa во оддeлни диjaлeктни пунктови зaбeлeжyвaмe и apxaични eлeмeнти кои ce зaчyвaлe кaко тaкви, поpaди caмиот фaкт што тие нe ce под влиjaниe га соседните jaзици, отсутни ce од литepaтypниот jaзик и ce без континyитeт во pacпpоcтpaнyвafteто со дауга диjaлeктнa тepитоpиja, нajчecто ce зacтaпeни во пepифepнитe говоpи и ги тpeтиpaмe кaко apxaизми (сп. Пеев 1970). 3a тaков можеме дa го cмeтaмe: нaзивот миш зa глушец, peгиcтpиpaн во Егejcкa Maкeдониja.
Кapaктepиcтичeн белег во имeнyвafteто га дивите животни, лaзaчи и инceкти нa цeлaтa мaкeдонcкa диjaлeктнa тepитоpиja, e фaктот што имaмe имeнyвafta нa paзлични животни со зaeднички имим. Овaa поjaвa ce должи нa тоa што чecтопaти, нapодниот говоpитeл, поpaди caмaтa физичкa сличност нa животните, или пaк поpaди нивното недоволно познaвafte, им додeлyвa зaeднички имим нa paзлични типови га животни, га тaкa raj вepвepuцата cpeiabaHe нaзиви кaко: невестулка и ст'аорурец, кои се всушност имeнyвafta зa дpyг вид животни во мaкeдонcкитe диjaлeкти (нeвecтyлка=лacицa; cтаopeц= вид глушец).
Од аспект на потеклото на лексиката од семантичко-лексичката група називите на диви животни, лазачи и на инсекти во македонските дгуалекти, можеме да констатираме дека основниот речнички фонд има словенски карактер, сп.: волк, волчица; мечка, мечок; лисица, ]азовец, полв, зщак, срна, елен, верверица, куна, крт, лил]ак, пор, ласица, еж, желка, зми]а, смок, гуштер и др. Во одделните говори, со мешано етничко население, забележливи се лексеми од несловенските ]азици, сп.: тавтабита, скорпи]а, пеперуга и сл. Со спроведената анализа на оваа лексичка група, можеме да потврдиме дека основниот речнички фонд се означува со лексеми кои се базираат на прасловенскиот ]азик, но, исто така, голем дел се заемки од други ]азици, соседни или подалечни, или пак се калки, образувани според моделот на нещ широкоприфатен ]азик, каков што бил, во еден подолг период, латинскиот, или ка] нас, турскиот ]азик. Дистрибуцщата, односно распределбата на одделните називи на нашата дщалектна територща, зависи и од соседството на даден дщалект со друго]азично население, или од изолираноста на нещ од пунктовите, што резултирала со зачувуваае на архаизмите, кои сведочат за културните и за ]азични остатоци од историскиот времеплов.
Литература на кирилица:
Аргировски, Мито. 1998: Грцизмите во македонскиот ]азик, ИМ! „Крсте Мисирков": Скоще.
Бандиловска-Ралповска, Елизабета. 2008: Лексичко-семантичка група на зборови со значепе овош/е во македонскиот ]азик, ИМ1 „Крсте Мисирков": Скоще.
БЕР: Български етимологичен речник, I, II, III, IV, БАН: София, 1971, 1979, 1986, 1995.
Брем, Алфред. 1953: Живот животипа, Народна каига Београд.
Велковска, Снежана. 2011: Студии од македонската лексикологща и лексикографи'а, ИМ! „Крсте Мисирков": Скоще.
Видоески, Божидар. 1998: Ди'алектите на македонскиот]азик, том1, МАНУ: Скоще.
Видоески, Божидар. 1999а: Ди'алектите на македонскиот ]азик, том2, МАНУ: Скоще.
Видоески, Божидар. 1999б: Ди'алектите на македонскиот ]азик, том3, МАНУ: Скоще.
Видоески, Божидар. 1999в: Географската терминологи/а во ди'алектите на македонскиот ]азик, МАНУ: Скоще.
Видоески, Божидар. 2000а: Прашалник за собирапе материал за македонскиот диалектен атлас, ИМ! „Крсте Мисирков": Скоще.
Видоески, Божидар. 2000б: Текстови од ди'алектите на македонскиот ]азик, ИМ! „Крсте Мисирков": Скопле.
Вражиновски, Танас. 2000: Речник на народната митологи'а наМакедонците, Институт за старословенска култура: Прилеп.
Давкова-Горгиева, Светлана. 2009: Ди'алектните именувапа на посатките во македонскиот ]азик од ]ужнословенски и од балканистички аспект, ИШ „Крсте Мисирков": Скоп|е.
Дрвошанов, Васил. 1993: Ка]'ларскиот говор, ИШ „Крсте Мисирков": Скоп|е.
1ашар-Настева, Оливера. 2001: Турските лексички елементи во македонскиот ]азик, Скоп|е.
Киш, Марщана. 1996: Ди'алектната лексика од областа на растителниот свет, ИШ „Крсте Мисирков": Скоп|е.
Конески, Блаже. 1982: Историка на македонскиот]азик, Култура: Скоп|е.
Конески, Блаже. 2004: Граматика на македонскиот литературен ]азик: Скоп|е.
Конески, Кирил. 1995: Зборообразувапето во современиот македонски ]азик, „Бона": Скоп|е.
Лаброска, Веселинка. 2008: Кичевскиот говор, ИШ „Крсте Мисирков": Скоп|е.
Макарщоска, Ливана. 2011: Лексиката од областа на исторщ'ата на медицината, ИШ „Крсте Мисирков": Скоп|е.
Пеев, Коста. 1970: За македонската диалектна лексика, ИШ „Крсте Мисирков": Скоп|е.
ТРМ1 -Толковен речник на македонскиот ]азик, том I, II, III, IV, V, ИШ, Скоще 2003-2012.
Цветановски, Гоце. 2004: Каршщ'ачкиот говор, -Скопско (со посебен осврт на синтаксата), ИШ „Крсте Мисирков": Скоп|е
Литература на латиница:
Bezlaj, France. 1976-2005: Etimoloski slovar slovenskega jezika, Ljubljana.
Divkovic, Mirko. 1980: Latinsko hrvatski rjecnik, Zagreb.
Klaic, Bratoljub. 1966: Veliki rjecnik stranih rijeci, Zora: Zagreb.
RCJHR - Rjecnik crkvenoslavenskoga jezika hrvatske redakcije, Zagreb 1991.
Simeon, Rikard. 1969: Enciklopedijski rjecnik lingvistickih naziva, Zagreb.
Skok, Petar. 1971-74: Etimologijski rjecnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU: Zagreb.
Snoj, Marko. 1997: Slovenski etimoloski slovar, Mladinska knjiga: Ljubljana.
Sipka, Danko. 1998: Osnovi leksikologije i srodnih disciplina, Matica srpska: Novi Sad.
