ОД ФОНОТАКТИКАТА НА МАКЕДОНСКИОТ јАЗИК. Текст научной статьи по специальности «Компьютерные и информационные науки»

Оригинален научен труд

UDC 811.163.3'342.42

ОД ФОНОТАКТИКАТА НА МАКЕДОНСКИОТ JA3M

Веселинка Лаброска

Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков", Скоп]е,

Македони]а

The subject of analysis in this article is assimilation of voice in Macedonian: in cases of contact between obstruents with different voice features (within the word or at word boundaries), voicing and devoicing of obstruents, or regressive sandhi, occurs. But this rule does not apply to /v/ because this obstruent allows both progressive assimilation (for example [sfet], [sfat], [sfaca], [sfeca], [sfari], [sfekor], [sfekrva]) and regressive assimilation before a sonant in inflectional morphemes for imperfect and aorist ([imafme], [dojdofme]). In the phonetic system of some Western Macedonian dialects there is no voiceless fricative /f/ and in past tense inflections a voiced /v/ is pronounced ([imavme] / [imavne], [bevme]/ [bevne], etc.).

As far as the sandhi in final position is concerned, a few characteristics should be pointed out. Final obstruents are often voiceless before initial voiced obstruents ([ubaf graf si kupil], [so blagoslof za bericet]), although obstruents remaining unchanged is also a regular feature ([Belov gi posakuva] [ Belov bese...] [takov zakon], [sakav da ka^am], [izlez od dr^avata]). Final voiced consonant is also devoiced if followed by a word with initial sonant or vowel ([nadvor ot periot na kampapa], [Belgrat izrazuva...], [upravniot sut ja ponijti..], [snek na planinite], etc.).

In Macedonian, there is a new tendency to keep voiced obstruents in final position or before a long break ([izlez], [vlez], [prihod], [red], [sud], [strav], [izgrev], [l'ubov], [potsmev], [ekskluziv] [Dadev], [nosev], [piev]) especially in words with final /v/. This kind of pronunciation can be attributed to the influence of orthography, but we cannot exclude the influence of the neighbouring languages, such as Serbian, for example, a Slavic language without sandhi.

Key words: orthoepy, pronunciation, sandhi, assimilation, obstruents, voiced obstruents, voiceless obstruents, sonants, vowels.

Во македонскиот правоговор во поглед на адаптацщата на изговорот на согласките посто]ат две правила: правилото за едначеае по звучност според вториот опстрyент ка] грyпите од опстрyенти (регресивна асимилацща) и правилото за обезвучуваае на звучните опструенти на кра]от на зборот. Што се однесува до првото правило, внатре во зборот тоа се реализира речиси без исклучок и во дщалектите и во стандардот. Поинаку е само ситуацщата со гласот /в/ ко] во ово] поглед не се однесува како другите опструенти. Во врска со второто правило за обезвучуваае на кра]от на зборот, тука веке има повеке услови што треба да се наведат за да се истакне во кои ситуации тоа се реализира, а во кои не. Биде]ки се работи за проблемот санди во македонскиот ]азик за ко]што имаат пишувано Ирена Савицка и Ана Коритовска (в. библиографща), ]ас во ово] прилог ке се задржам на назовите промени во изговорот на македонските говорители што ги регистрирав во врска со овие две правила (значи донесувам нов, свеж матерщал), како и на нивниот одраз врз говорниот и пишаниот стандарден македонски ]азик.

Регресивното санди коешто, како што истакнав, е едно од правилата во стандардот, ги опфака групите од по два опструента при што првиот опструент се адаптира по звучност, па имаме примери од типот свидби, 3an4e, бaпcки, Bpan4e, брекче, белешкa, дршкa, BOjBOTKa, peTKa, блуcкa, блтега. Даденово правило во Фонологщата на македонскиот ]азик (Савицка Спасов, 1997: 110) е обележено на следниов начин1 : 1. /0##0/^[00]

2. /0##0/ (така што /v/ € O ^[OO])

Како што може да се констатира и од самото правило, единствен глас ко] не се однесува како другите опструенти во ваква позицща е гласот /в/. Еве што вели Блаже Конески за гласот /в/ и неговиот статус во текот на разво]от на македонскиот ]азик: „Во групата на сонантите од промена бил засегнат гласот в. То] отстапува од другите сонанти со тоа што се едначи по звучност и се обезвучува на кра]от на зборот (офца, готоф). Инаку то] самиот не причинува едначеае по звучност (жетва, тиква) и по тоа сè уште се сврзува со сонантите. Биде]ки вклучен во корелаци]ата по звучност (в:ф), што не е случа] со сонантите, поправилно е да го определиме в денеска како фрикативен глас, иако то] и не се владее сосема како таков." (Конески, 1982: 62).

1 Симболот O значи звучен опструент, а симболот О значи безвучен опструент.

Со оглед на фактот што во нашиот стар ]азик /в/ бил сонант, а не опстpyент, ово] глас во низа ситyaции се однесyвa поинaкy од дpyгите опстpyенти. То] во консонатската гpyпa /св/ често подлежи на прогресивна асимилацща и се изговара како /ф/, иако оваа гласовна промена не наога одраз во правописот, па се пишyвa свет, сват, свака, свека, свари, свекор, свекрва2, а се изговара [sfet], [sfat], [sfaca], [sfeca], [sfari], [sfekor], [sfekrva]. Во формите, пак, на минатото определено време се обезвyчyвa пред сонантот /м/: имафме, бефме или со фонетска транскрипцща претставено на следниов начин [imafme], [befme] при што, како што истaкнyвaaт Савицка и Коритовска, тука /в/ се однесyвa како пред енклитика (Fonetyka... 2007: 186). Вакво обезвучуваае на /в/ пред сонант е карактеристично и во други лексеми на една територща во западна Македонща каде што спагаат поречкиот, дел од кичевскиот говор, некои села во Дебарца и Малесща и неколку села во Охридско и Преспа: ефла, мефлем, муфлосан, нифно, мафна, здифна, кифна, бефне или со фонетски запис [efla], [meflem], [muflosan], [nifno], [mafna], [zdifna], [kifna], [befne]3 (се работи за замена на стариот глас /х/ со /ф/; Видоески, 1999: 86). Но, според Б. Видоески, а и според мои лични истражувааа, на останата територща на западна Македонща старото /х/ во позицща пред сонант редовно е заменето со /в/: [mevlem], [movlisan], [zdivna], [kivna], [mavna], [vmej'a] и редовно во првото лице на минатите определени времиаа: [bevme], [rekovme] [vidovme] а во дел од нив и [jadevne], [kopavne] [nosevne] каде што изговорот на /в/ го олеснува и замената на усниот назал /м/ со назалот /н/. Биде]ки дел од овие дщалекти (главно се работи за говорот на селата) не ja познаваат фонемата /ф/ во сво_|от фонолошки систем како алофон на /в/ ни во зборови од туго потекло (па таму се изговара вес, вабрика, вурна), гласот /в/ едноставно во тие говори не се обезувучува ни во позицща пред безвучен опструент или се изговара само за нщанса обезвучен [в], а не преога целосно во /ф/: гравче, крувче, мовче, [ovca], [mavca], [gluvci], [evtin], [nosevte], [kopavte], [jadevte]. Ваквиот изговор на /в/ како полузвучен глас може да се слушне и во финална позицща: [kopav], [jadev], [kupiv]; [gotov], [l'ubov]. Понатаму ово] изговор говорителите од тие краишта го внесуваат и во нивната формална комуникацща, а наога и формална поткрепа во правописот каде што

2 Тоа понатаму повлекува речиси редовно пишуваае, дури и од страна на интелектуалци на лексемата сфати со в свати што не одговара на правописот, но затоа пак соодветствува на изговорот во некои дщалекти.

3 Во понатамошниот текст примерите ке бидат дадени само со фонетска транскрипцща.

фонемата /в/ доследно се пишува со не]зината графща, без разлика за Koja позицща во зборот се работи. При изговорот на другите опструенти ситуацщата е поинаква затоа што таму замената со парникот по звучност ка] регресивното санди внатре во зборформата, нашла одраз и во правописот. Од погоре изложеното можеме да констатираме дека доследното обезвучуваае на /в/ во /ф/ во формите на минатото определено време што го регистрирале Ирена Савицка и Ана Коритовска е валидно главно за културниот изговор во Скоще, но не и за говорите од западна Македонща за кои пишувам погоре, а кои ]а немаат фонемата /ф/ во сворт систем.

Сите овие живи процеси на различен изговор на /в/ т.е. постоеаето или непостоеаето на адаптацща при изговорот на ово] глас во поглед на звучноста, сè уште го оправдува решението дадено во правописот според кое фонемата /в/ се обележува со буквата в во сите позиции на зборот, иако и професорите и лекторите се соочени со чести грешки (и ка] учениците и во печатот) од типот: ефтино, лубоф, сфет, или во обратна насока, лексемите со /ф/ да се пишуваат со в: свати.

Што се однесува до правилото за обезвучуваае на звучните согласки на кра]от на зборот, треба да се истакнат неколку работи. Прво, за позициите на финален опструент пред збор што почнува со опструент различен по звучност важи погорното правило на регресивна асимилацща што важи и во рамките на зборот. Второ, според нормата до промена на звучноста на кра]ниот опструент не доага доколку следниот збор почнува со инициален вокал или сонант, т.е. тука нема санди, како што е и во српскиот и во хрватскиот (поинаку е во бугарскиот, сп.: Савицка, 1997: 41). Но, и од двете правила има исклучоци.

Доколку по зборот што завршува на звучен опструент има пауза, а следниот збор почнува со опструент, без разлика дали е звучен или безвучен, во македонскиот ]азик може да до]де до обезвучуваае: [ubaf graf si kupil], [so blagoslof za bericet] [lokalen font za obnova], [tetovskiot sut gi osudi...], но не во сите случаи: [Belov gi posakuva], [Belov bese..], [takov zakon], [sakav da kaèam], [izlez od drçavata], [upravniot sud da ia...], [vo obid da go zgolemat...]. Се разбира, ако се работи за проклитики каде вообичаено има и акцентска целост, нема обезвучуваае на звучниот опструент пред друг звучен оструент: [zad zatvoreni vrati], [niz gradov], [od domaj'niot proizvot].

Во позици]а на кра]от на зборот пред сонанти и вокали, можат да се регистрираат и примери кога доага до обезвучуваае на звучниот опструент: [nadvor ot periot na kampapa], [Belgrat izrazuva...], [maj i 3ena], [upravniot sut ja ponijti..], [snek na planinite], [pozdraf ot srce]

nojaBa што ja забележала и колешката Савицка во 60 % од анализираниот матерщал (в. Fonetyka...; 2007: 185), иако се вообичаени примерите без обезвучуваае: [sakav ova..], [izlez ot krizata].

Она што може денес да се слушне во изговорот на помладите генерации е една тенденцща да не се обезвучуваат звучните опструенти во финална позицща, на апсолутниот кра] на исказот или пред подолга пауза. Притоа доага до истакнуваае на нивната звучност со продолжен изговор и со еден краток темен глас што се слуша по кра]ниот озвучен опструент (Fonetyka...2007: 184): [izlez], [vlez], [prihod], [dohod], [proizvod], [red], [sud] што е на]изразено raj /в/: [strav], [grev], [izgrev], [l'ubov], [potsmev], [ekskluziv] и raj глаголите во 1 л. минато време: [iadev], [nosev], [piev], [spiev] и сл.

Оваа по]ава е регистрирана и во Фонологщата на современиот македонски стандарден ]азик каде што се толкува како "грешка сугерирана од страна на графщата и поради незнаеаето на изговорните принципи" (Савицка, Спасов, 1997: 110-111). Неспорно е дека графщата во повеке ситуации во македонскиот ]азик влщае врз промена на изговорот на одделни фонеми4, па учениците поведени од буквата, се трудат максимално да ги читаат оние гласови што се графиски обележени, при што доага до изместуваае на изговорот. Можеби се работи и за дщалектно влщание, барем што се однесува до звучниот изговор на финалното /в/, за коешто веке зборувавме погоре. Дали не треба да се претпостави и некакво странично влщание (на српскиот ]азик, на пример?). Ова би било тема за анализа во неща следна прилика, со повеке примери и со попродлабочен осврт само на еден проблем.

Засега останува фактот дека македонското санди е како што истакнува Савицка умерено санди (Fonetyka..., 2007: 176), при што мегусебното влщание на правописот врз и изговорот (но и обратно) е неспорен факт ко] треба да биде предмет на опсервацща на лингвистите за да можат да се доуточнат некои правила и во правописот и во правоговорот.

Литература

Кирилица

Видоески Божидар. 1999. Дщалектите на македонскиот ]азик, том 3. МАНУ: Скоще.

4 на пример, тврдиот изговор на /л/ во секвенцата лj: [fotelja], [iljada] [Liljana] и сл.

Видоески. Божидар. Савицка Ирена. Тополиаска Зузана. 1999. Полски -македонски; Граматичка конфронтацща 2, Прозодща. МАНУ: Скоп|е.

Конески. Блаже. 1981. Граматика на македонскиот литературен ]азик. Култура, Македонска книга и др.: Скопле.

Конески. Блаже. 1982. Исторща на македонскиот ]азик. Култура: Skopje. Видоески Б., Димитровски Т., Конески К., Угринова-Скаловска Р. 1998. Правопис на македонскиот литературен ]азик, Просветно дело: Скоп|е.

Савицка. Ирена. Спасов. Лудмил. 1997.Фонологи|а на современиот македонски стандарден ]азик. Детска радост: Скопле.

Latinica

Fonetyka, fonologia, Komparacja wspôlczesnych jçzykôw slowianskich, 2007. Redaktor naukowy, Irena Sawicka, Uniwersytet Opolski - Instytut Filologii Polskiej: Opole.

Korytowska Anna. 2006. Zjawisko sandhi w jŒzyku macedonskim. Folia Philologika Macedono-Polonica, 7, 71-75.

Sawicka. Irena. 1997. The Balkan Sprachbund in the Light of Phonetic Features, Energeia: Torun.

Sawicka. Irena. 2001. An Outline of the Phonetic Typology of the Slavic Languages, Wydawnictwo Universytetu Mikolaja Kopernika: Torun.