CC BY
5Претходно соопштение UDC 81:316.7
JАЗИЧНИОТ ИЗРАЗ НА ПОЕДИНЕЦОТ И НА КОЛЕКТИВОТ ВО УРБАНАТА СРЕДИНА КАКО СИМБОЛИЧЕН ИСКАЗ НА ОПШТЕСТВЕНАТА СТРУКТУРА
Гоце Цветановски
JHYИнститут за македонски]азик„Крсте Мисирков ",
Скоп]е, Македони]а
Keywords: sociolinguistics, urban dialectology, anthropological linguistics, dialect, speech, conversational language.
Summary: Human beings have, through their evolution, developed a universal ability to determine experiences, i.e. have begun coding and communicating with each other in symbols. Various explanations of the term 'culture' reflect different theories and criteria of evaluation, as well as different understandings of human activities. In this context, one of the products of culture is the establishment of towns. The city, in the words of the English linguist Michael Halliday, is the place of conversation. In an idealized sense, the speech community is a group of people (1) which is connected with some kind of social organization, (2) in which people talk with each other, and (3) where everyone speaks alike. The purpose of this paper is to show the linguistic expressions of the speakers within the Skopje language environment.
Човечките суштества, низ сво]ата еволуцща, развиле универзална способност за определуваае на искуствата, т.е. за кодираае и за комуницираае со нив по пат на симболи. Кога биле научени тие системи на симболи, лугето почнале да се развиваат независно од биолошката еволуцща (со други зборови, едно човечко суштество може да се научи на веруваае, на вредности или на начинот на создаваае нешто, иако двете човечки суштества не се во биолошко сродство). Посто]ат аргумента, кои оспоруваат дека таа способност за симболичко размислуваае и соцщално учеае е производ на човековата еволуцща.
Лугето што живеат одвоено еден од друг развиваат единствена култура, но елементите на различните култури можат лесно да се шират од една група луге на друга.
Овде ке се задржам на поимот „култура", како и на поимите урбана средина и говорна заедница и сфакааата за културните разлики во
определен временски и просторен контекст, применува]ки ги антрополошките теоретски поставки за културата, како и одразот на културата во сферата на ]азикот како дел од културата.
Зборот „култура" доага од латинскиот корен со1еге (населува, одгледува). Поимот „култура" се однесува на севкупната човекова активност, т.е. претставува интегрална целина на човековото знаеае, веруваае и однесуваае и неговата способност за пренесуваае на стекнатите искуства на идните поколенща. Различните об]аснувааа на поимот „култура" се одраз на различните теории и критериуми на разбираае и оценуваае на човековата активност. Во то] контекст како продукт на културата се ]авува градот. Градот, според зборовите на англискиот лингвист Ма]кл Халиде], е местото на разговор. Jазикот го создава и го одржува. Неговите жители трошат многу енергща комуницира]ки и во разговорот тие поспуано ги потврдуваат и повторно ги обликуваат основните поими со кои се дефинира урбаната средина. Градот е говорна заедница. Но, дщалектолозите добро знаат дека поимот „говорна заедница" е идеализирана конструкцща, ща се состои од три основни концепти: општествени групи, комуникациски мрежи и ]азично хомогено население. Во сеща од овие единици постои определена норма. Во идеализирана смисла, говорната заедница е група луге, ко]а е (1) врзана со нещ вид на општествена организацща, (2) во ща лугето разговараат едни со други и (3) сите зборуваат слично.
Но, во урбаната средина моделот на класична говорна заедница почнува да се распага и повеке тоа не е корисна форма на идеализацща щашто можеме да ]а поврземе со фактите.
Кога, пак, зборуваме за дщалект и за стандард повторно треба да се осврнеме на разликите мегу дщалектот и регистарот. Дщалект е ща било варщанта на нещ ]азик ко] се дефинира, со оглед на говорителот. Дщалектот што се зборува е функцща на тоа што е. Регистарот, пак, е варщацща дефинирана во однос на општествениот контекст - тоа е функцща на она што се прави во определено време. Дщалектот е тоа што се зборува, регистарот е тоа што се зборува во определен момент. Стандардот, обично се врзува со писмениот ]азик, ко] се стекнува преку формалното образование.
Сето ова може да се спореди и со македонската ]азична ситуацща од осамостсуувааето до денес.
Во продолжение ке се задржам на две точки: 1) мегусебното влщание на дщалектите и стандардниот ]азик од кодификацщата до денес, 2) влщанието на денешниот скопски градски говор како говор со престиж врз стандардно]азичната норма.
Познато е дека на кодификацщата се гледа како на непрекинат пороцес во щшто стандардно]азичната норма треба посто]ано да ja следи ]азичната практика и во одредени услови таа не само што треба да ги задоволува не]зините потреби туку и да ги предвидува, а со самото тоа и да ги планира.
Кодификацщата на македонскиот ]азик, иако офицщално е завршена во 1945 година, како процес е започната многу порано. Уште во средината на 19 век и првата половина на 20 век се ]авиле истакнати македонски научни работници, кои ги дале основните принципи на кодификацщата на нашиот ]азик: определувааето на неговата дщалектна основа, карактерот на правописот и начините на збогатуваае на лексичкиот фонд. Од овие, претходно наведени принципи, посебно ке се задржам на определувааето на дщалектната основа на македонскиот стандарден ]азик, не затоа што за него не е доволно пишувано или кажувано, речиси, од сите наши лингвисти, туку затоа што го поврзувам со првата наведена точка од оваа статща.
Познато е дека како основа за современиот македонски ]азик послужиле централните говори, или како сто ги нарекува Блаже Конески a-говори. Познати се и причините за таквиот избор. Но, не треба да го заборавиме и фактот дека овие говори влегуваат во една поголема говорна целина, во составот на западното македонско нареч]е, пошироката основа за денешнииот стандарден ]азик. Освен тоа, во прескриптивната норма влегоа и низа особености од нашите источни говори. Вака поставената дщалектна основа и умешната синтеза од одделни карактеристики на нашите дщалекти овозможща долговечност на кодификацщата на македонскиот стандардно]азичен израз.
Во првите години по кодификацщата, видливо е влщанието на нашите дщалекти врз стандардниот ]азик, како во фонетиката, така и во морфологщата и во лексиката. Но, како што одминува времето, со оглед на функциите што ги врши стандардниот ]азик, постепено доага до оддалечуваае на стандардниот ]азик од дщалектната основа и негово посилно влщание во ]азичниот израз на говорителите, припадници на различни македонски дщалекти.
Овде ке се задржам на некои општи тенденции во разво_|от на некои општи тенденции во разво_|от на кодифицираниот македонски ]азик, а наедно и ке се обидам да го прикажам вли]анието на денешниот скопски градски говор врз стандардниот ]азик. Со тоа, според мое размислуваае, ке можеме подобро да ги согледаме ]азичните процеси што се случуваат денес, а како научни работници, ке можеме да дадеме сво] придонес во ]азичното планираае.
Мегу општите тенденции во нашиот ]азик, ке ги издво]ам оние што се однесyвaaт на гласовниот систем.
Во однос на вокалите, се зaбележyвa еден процес што води кон потесен и пократок изговор (ваквата тенденцща е особено нагласена во скопската ]азична средина и посебно raj младата попyлaциja), наспроти нешто поширокиот и подолг изговор на вокалите во општоприфатениот правоговорен узус, ко] се смета за правилен и има општонароден, а не локален карактер. Говорителите, кои на]често престо]уваат и работат подолго време во Скоще, го прифакаат ваквиот изговор смета]ки го за престижен, а со самото тоа и за правилен. За помладите генерации, родени во Скоще, поширокиот и подолг изговор на вокалите е неприфатлив, дури и невозможен, а ваквиот изговор raj некое лице автоматски го идентификува како говорител на нещ западен (поточно речено, централен) дщалект. За ваквата тенденцща придонесуваат и медиумите, односно новинарите и водителите на радиоемисии и на телевизиски емисии.
Од сонантите, овде ке се задржам на тенденцщата за изговор на полумекото /л/ како /л/. Ова е процес спротивен на општата тенденцща во македонскиот гласовен систем во ко] се губи опозицщата меки : тврди консонанти. Во ово] случай наместо од мека до полумека, па и кон тврда фонема, таа од полумека станува тврда како што е во северните македонски говори. Причините за ваквата тенденцща се многубро^и, мегу другото, тука ги вбро]увам следниве: различното потекло, разновидната дщалектна ситуацща, нееднаквиот развоен процес на целата територща, тугото влщание, како и не многу адекватната графща и ортографща за ово] глас. Овде е неопходно да нагласам дека она што го нарекуваме градски скопски говор од дщалектолошка гледна точка, не претставува во класична смисла на зборот дщалект, туку то] ги има сите карактеристики на еден ]азичен супстандард. Со ова, практично ние влегуваме во подрач]ето на урбаната дщалектологща каде што социолингвистичкиот фактор е од пресудно значеае за толкувааето на ]азичните по]ави. Во Скоще, како центар со на]голема концентрацща на говорители од различни краишта на Македонща, се создаваат услови за на]големо приближуваае мегу дщалектите, за израмнуваае на дщалектните разлики, а со тоа и создаваае на еден наддщалектен ]азичен израз, ко] во рамките на разговорниот стил има и дщалектни и туги елементи од стандардниот ]азик. Од аспект на традиционалната дщалектолошка наука, градскиот скопски говор веке не суштествува, од причина што родените говорители во градот Скоще се реткост. Но, затоа пак, сè уште поскуат скопските говори, кои се делат на помали говорни
целини: скопскоблатскиот и скопскоцрногорскиот говор. Од типолошки аспект скопскоблатскиот говор му припага на западното, а скопскоцрногорскиот на северното македонско нареч]е. И еден општ преглед може да ни ги покаже разликите во поглед на гласовниот систем, поконкретно за изговорот на полумекото /л'/. Во скопскоцрногорскиот говор неговиот изговор е близок до изговорот на српското меко /л/, а во скопскоблатскиот говор имаме едно шаренило во изговорот, од полумеко /л'/ до меко /л/. Интересен податок е тоа дека колку што сме поблиску до градот Скоще, толку повеке доага до израз мекото /л/. И во однос на другите гласови, како што се на пример, гласовите /к/ и /г/, па и гласовите /х/ и /s/ се ]авуваат различни процеси. Имено, само накусо ке споменеме дека во стандардниот ]азик, како општоприфатен узус за изговор на гласовите /к/ и /г/ е оно] на смекнатите /к/ и /г/ (пред /е/ и /и/), но за жал, состо]бата со изговорот на овие два гласа е таква што тие се реализираат во повеке факултативни варщанти, од меки експлозивни /к/ и /г/, па сè до гласови со изразена фрикацща, блиски до изговорот на српските /Й/ и /^/. Што се однесува до гласот /х/, можеме да забележиме едно рапидно зголемуваае на честотата на ово] глас во стандардниот ]азик, наспроти општата тенденцща во нашите дщалекти, посебно во централните, за елиминацща на ово] глас. Ситуацщата со гласот /s/ е, исто така, алармантна, особено во градот Скоще, каде што се забележува една тенденцща за негова замена со гласот /з/.
Посебен проблем претставува акцентирааето, односно грешеаето во акцентот и акцентските целости. Некои тенденции во поглед на акцентирааето се под силно влщание на денешниот скопски градски говор, ко] во седумдесеттите години стана основа за формираае на македонскиот супстандард. Препознатливи белези во областа на акцентот се: неговото поместуваае на пенултима (редовен, задача, особина и сл.), непоместуваае во членувани форми (фабриката, партщата и сл.), но и недоследност во поглед на акцентските целости како препознатлив белег на македонскиот ]азик во однос на другите словенски j азици.
Урбаната говорна заедница е хетерогена единица, каде што се покажуваат разлики не само мегу поединците туку и во говорот на самиот поединец. И како што вели Лабов, поради тоа мораме да бидеме свесни за основниот факт на урбаниот говор, а тоа е дека самиот ]азик е променлив. Со други зборови, ]азичниот систем е систем на варщации. Урбаниот говор не можеме да го опишеме врз основа на една инварианта на нормата и потоа отстапувааата од таа норма. Нормите на урбаниот говор се составени од простор, а не од
точки. Нема докази дека градскиот човек има неко] општ интегриран говор некаде во малиот мозок. Напротив, то] го усвоил обликот ко] е многу хетероген и то] реагира така што извлекува по неколку варщанти и ним им придава нормативна вредност. Во хиерархиската општествена структура, како што тоа е нашата култура, вредностите што се придаваат на ]азичните варщации се општествени вредности, а варщацщата служи како симболичен исказ на општествената структура. Тоа што за неюуа група значи престиж и облик по ко] треба да се тежнее, макар во определени општествени контексти, за друга група може да биде извор на потсмев и општествена одбивност. Во суштина, тука нема разлика; тоа е истиот феномен виден од друг агол.
Литература:
Duranti, Alessandro. 2003. Language as Culture in U.S. Anthropology: Three
Paradigms. Current Anthropology 44(3). P. 323-348. Errington, J. Joseph. 1988. Structure and Style in Javanese: A Semiotic View of
Linguistic Etiquette. Philadelphia: University of Pennsylvania. Halliday, Michael. 1990 New ways of meaning: the challenge to applied linguistics.
Reprinted in Fill and Muhlhausler (2001). P. 175-202. Jakobson, Roman. 1929. Remarques sur l'evolution phonologique du russe compare
a celle des autres langues slaves. Prague. Labov, William. 1969. The Study of Nonstandard English. National Council of
Teachers of English: Washington, DC. Labov, William. 1972. Sociolinguistic Patterns. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Labov, William. 1980. Locating Language in Time and Space. New York: Academic Press.
Saussure, Ferdinand de. 2002. Écrits de linguistique générale (edition prepared by
Simon Bouquet and Rudolf Engler. Paris: ), Gallimard. Бугарски, Ранко. 2001. Jазици. Скоп|е: ЕИН-СОФ.
Конески, Блаже. 1967. За македонскиот литературен]азик. Скоп|е: Култура. Конески, Блаже. 1986. Историка на македонскиот]азик. Скоп|е: Култура. Конески, Блаже. 1987. Граматика на македонскиот литературен /азик. Скоп|е: Култура.
Конески, Блаже. 2001. Историска фонологи/а на македонскиот ]азик. Скоп|е: Култура.
Савицка, Ирена; Спасов, Л>удмил. 1991. Фонологи/а на современиот
македонски стандарден]азик. Скоп|е: МАНУ. Цветановски, Гоце. 1999. Проблемот на мегу)азичните корелати при
пзучувааето на сродни ]азици. во: Литературен збор, XLVI/3-4. Скоп|е. Цветановски, Гоце. 2004. Каршц'ачкиот говор - Скопско (со посебен осврт на синтаксата). Скоп|е: Институт за македонски ]азик. Посебни изданща, кн. 41.
