Современи промени во македонскиот стандарден јазик Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

претходно соопштение

УДК 811.163.3:316.77 УДК 811.163.3'272

СОВРЕМЕНИ ПРОМЕНИ ВО МАКЕДОНСКИОТ СТАНДАРДЕН JАЗИК

Александра Гуркова

Институт за македонски ]азик „ Крсте Мисирков ", Скоп]е,

Македонц/а

Keywords: language planning, status of Macedonian language, Macedonian language policy, language change, anglicisms

Summary: The article has as main subject the current situation regarding the status and corpus of texts about Macedonian language. The analysis comprises the status of Macedonian in the Constitution and several laws concerning the usage of Macedonian and other languages spoken in Macedonia. Several aspects are taken in consideration: the standardization process, the status of Macedonian language after 1991 when Republic of Macedonia became an independent state, the conflict of 2001 and the constitutional amendments in 2002. In the second section, some linguistic features are analysed, such as: tendencies in the accent and formation of accentual units, morphological and syntactic characteristics, as well as the lexicon and the tendencies of language borrowing. Regarding the lexicon, there is a significant layer of Anglicisms which is present primarily in publicistic and administrative style, as well as in colloquial language. In this regard, in the domain of language planning, it is primarily important to make a systematic approach to this lexicon and its functional use in different styles. Also, it is indispensable to modify and/or rectify certain orthographic rules in regard to transcription and transliteration of English, as well as the linguistic adaptation of Anglicisms in Macedonian.

Проучувааето на промените во еден ]азик ги претпоставува надворешжуазичните и внатрешжуазичните фактори што влщаат во процесот. Тоа, секако, е првенствено сврзано и со неминовноста на сфакааето на ]азикот како општествено значаща по]ава, со неговиот општествен карактер и како комуникациско средство. Jазикот со сво]ата комуникациска природа се развива со по]авата на потребата за разбираае, што произлегува од колективноста и од заедничкиот интерес на една заедница. Според тоа, ]азикот секако треба да се гледа во општествен контекст како поповна точка кога станува збор за промените што настануваат во неговата структура и во неговиот статус во општеството. Темата на оваа статща ги подразбира промените што се случуваа и што се случуваат со статусот на македонскиот ]азик во

РМ и надвор од не]зините граници, како и на стaтyсот на другие ]азици што се зборуваат во Македонща, сфера што се поврзува со поимот на ]азичната политика и планирааето на ]азичниот статус. Како втор сегмент во обработката на ]азичните промени ке бидат опфатени внатрешжуазичните промени, коишто ке бидат земени предвид во една подолга временска рамка почнува_|ки од периодот на офицщалната кодификацща на македонскиот ]азик во 1945 до актуелните тенденции, со цел да се добие една комплетна слика за некои ]азични процеси. Во рамките на оваа сфера е важен процесот на ]азично планираье, щшто станува составен дел од нормативниот процес во ]азикот и неговата стандардизацща.

Разгледувааето на современите промени во македонскиот ]азик е поврзано, секако, со современите општествени промени што настанаа по осамостсуувааето на РМакедонща. Поширокиот контекст во щшто треба да се земат предвид овие процеси е дефиниран од неколку фактори: - статусот на македонскиот ]азик во РМакедонща (гледано од 1991), - либерализацщата на медиумскиот простор и на ]азикот во него, - конфликтот во Македонща во 2001 год. и проблематизацщата на ]азикот.

Во оваа статща ке биде направен осврт кон актуелните промени што се однесуваат на ]азикот во општествен контекст: македонскиот ]азик во Уставот и во законите, статусот на македонскиот ]азик и на другите ]азици, ]азичната политика во РМ. Секако, како втора точка ке бидат земени предвид внатрешжуазичните промени и тоа на повеке нивоа: на морфолошко и на синтаксичко ниво, на лексичко ниво и од аспект на ]азичните влщанща.

I. По осамостсуувааето на Македонща и споменатите општествени промени може да се каже дека процесите беа позитивни во врска со македонскиот ]азик, неговата употреба и неговиот статус. Во значителна мера се зголемща домените на негова употреба: во медиумите, печатот и музиката и на то] начин беше поприсутен во целокупната ]авност, а неговите говорители станаа посвесни за квалитетот на ]азикот. Во 1998 год. од страна на Собранието на РМакедонща беше изгласан Законот за употреба на македонскиот ja3UK, со щшто се регулираат одредбите во врска со сферите на употреба и заштита на ]азикот, и на то] начин се институционализира грижата на државата за македонскиот ]азик.

Статусот на македонскиот ]азик во голема мера се измени по усво]увааето на амандманите на Уставот на РМакедонща во 2002 год. што произлегоа од потпишувааето на Рамковниот договор во август

2001 год. Во членот 7 од Уставот со юушто е регулиран статусот на македонскиот и на другите ]азици што се зборуваат во Македонща е определено дека и „друг ]азик што го зборуваат на]малку 20% од граганите исто така е службен ]азик и неговото писмо", така што институцщата - втор службен ]азик во Македонща се воведува на определено ниво, поконкретно со Законот за употреба на jазик што го зборуваат наjмалку 20% од граганите во Република Македонка и во единиците на локалната самоуправа од 2008 год. Со него се регулира употребата на друг ]азик (освен македонскиот) што го зборуваат 20% од граганите на ниво на комуникацщата со министерствата, во Собранието на РМ, во судските постапки, личните документа, во изборниот процес, во сферата на радиодифузщата итн. Во рамките на локалната самоуправа со членот 41 е регулирано дека: „Во општините службен ]азик е македонскиот ]азик и неговото кирилско писмо. Во општините службен ]азик покра] македонскиот и неговото кирилско писмо е и ]азикот и писмото кои го користат на]малку 20% од жителите на општината. За употребата на ]азиците и писмата на кои зборуваат помалку од 20% од жителите на општината одлучува советот на општината." Сиот ово] процес придонесува за намалуваае на значеаето и улогата на македонскиот како кохезивен, односно ]азик што служи во сите сфери на општеството: политичка, надворешнополитичка, културна, економска сфера итн., а исто така во извесна смисла ja намалува и територщата на неговата употреба. Оваа констатацща важи и за употребата на кирилицата. Фактичката соскуба денес е одбележена со тоа што во општините каде што се зборува друг ]азик (освен македонскиот) од на]малку 20% од граганите на РМ топонимите на сообраодните знаци се наведуваат (по ред) на македонски, потоа на латиница и на албански, додека во рамките на општините, на институциите и општинските училишта и универзитети (на пример во Тетово: Државен универзитет во Тетово и Универзитетот на Jyгоисточнa Европа натписите се наведуваат прво на албански ]азик, а потоа на англиски и на македонски). Во врска со ова, во Законот за употреба на jазик што го зборуваат наjмалку 20% од граганите во член 40 е пропишано дека: „Во општината во raja на]малку 20% од граганите користат друг службен ]азик различен од македонскиот ]азик, името на улицата, плоштадот, мостот и на друг инфраструктурен об]ект, покра] на македонски ]азик и неговото кирилско писмо, се пишува и на ]азикот и писмото што го користат на]малку 20% од граганите во таа општина." Очигледно е дека е потребно оформуваае на поширока национална стратегща за тоа во raja насока ке се одвива негувааето на статусот на македонскиот ]азик

во РМaкeдoниja, и га дpyгитe jaзици што се yпoтpeбyвaaт нa не]зигага тepитopиja.

Што се oднeсyвa до некои од peгyлaтивитe нa Евpoпскaтa yниja овде тpeбa дa се спомене дега Мaкeдoниja е потписник га Пoвeлбaтa зa peгиoнaлни и мaлцински jaзици, a тaa е paтификyвaнa и од Пpeтсeдaтeлoт га РМ, што ja пoкaжyвa пoлитичкaтa вoлja нa инститyциитe зa пpифaкafte и спpoвeдyвafte нa eвpoпскитe нopми во oвaa сфepa.

II. Внaтpeшнojaзичнитe пpoмeни се во тeснa вpскa со сoвpeмeнитe тенденции во мaкeдoнскoтo општество. Со ос^ос^^в^его нa Мaкeдoниja во 1991 гoдинa се овозможи стaбилизиpafte нa стaтyсoт нa мaкeдoнскиoт jaзик со нeгoвaтa oфициjaлнa yпoтpeбa во сите сфepи, што пpeтстaвyвa eднa нaдoгpaдбa од ситyaциjaтa во СРМ, дpжaвa што беше во склоп га СФРJ, кaдe што мaкeдoнскиoт беше oфициjaлeн пoкpaj сpпскoхpвaтскиoт и словенечкиот. Мaкeдoнскиoт стaндapдeн jaзик денес се кapaктepизиpa со свojaтa пoвeкeфyнкциoнaлнoст, со paзвиeни фyнкциoнaлни стилови во коишто jaзикoт се пpojaвyвa со динaмичнoст, но и со стaтичнoст во yпoтpeбaтa, во зaвиснoст од фyнкциoнaлниoт стил. Во општествен контекст вaжнo е дa се имa пpeдвид дeкa Скоще, кaкo глaвeн rpaA и кaкo политички и aдминистpaтивeн цeнтap сè повеке се нaмeтнyвa и во кyлтypнa смислa, пa гoвopoт нa Скоще пoчнyвa дa се пepцeпиpa кaкo еден вид коине и пoчнyвa во извесен степен дa се нaмeтнyвa во однос нa изгoвopoт, нa местото нa aкцeнтoт и во поглед га aкцeнтскитe целости. Ига^, Усикoвa (1997: 156) го rapararepro^a скопскиот гpaдски гoвop гако oснoвa зa сoздaвafte нa мaкeдoнски сyпстaндapд. Уште еден вaжeн aCTera^ што се oднeсyвa нa jaзичнoтo raan^afte е тoa дeкa во мaкeдoнскaтa сpeдинa се пpифaти aнтипypистичкиoт пpинцип кон интepнaциoнaлизмитe спopeд Бл. Конески, ко] особено ja истaкнyвa нивнaтa вaжнoст зa в^о^в^е га Мaкeдoниja во мefyнapoдни p^RH (en. Минoвa-Гypкoвa 2006: 28).

Дa се oсвpнeмe сeгa нa некои сoвpeмeни тенденции во jaзикoт: 1. Во вpскa со aкцeнтoт се jaвyвaaт нeкoлкy специфичности, кaкo пpoмeни во однос га тpeтoслoжниoт динaмичeн a^em во стaндapдниoт мaкeдoнски: - A^effrnpafte нa втopиoт слог (иaкo е сoсeмa вooбичaeн aкцeнтoт нa тpeтиoт слог), нa пpимep: дpyгápкa, зaдáчa, пoнeдéлник. -Непоме^^^е нa a^ernm во члeнyвaнитe фopми нa именките, нa пpимep: пápтиjaтa, сoбpáниeтo, фáбpикaтa, дeмoкpáтиjaтa итн. Овa е особено изpaзeнo во пpaвнитe, политичките и aдминистpaтивнитe кpyгoви и се смeтa зa еден вид сoциjaлнa издифepeнциpaнoст или

престиж (сп. Македонски jазик, 1998: 104). - Разложуваае на акцентските целости како што се: кисела-вода, суво-гроз]е (лексикализирани), колку-пари, кога-до_|де? итн., а се задржуваат изразите со проклитики од типот: не-знам, не-сака и сл. Ова се должи на фактот дека акцентските целости се чувствуваат како исклучиво западномакедонски и се сфакаат како дщалектни односно нестандардни, а секако свое влщание има и пишуваната форма, од ща се гледа дека се работи за одделни зборови.

2. Во рамките на морфологщата има неколку специфичности што претставуваат резултат од ]азичниот развиток и употреба во последните 50 години, како што е на пример губеаето на општата падежна форма на -а. Спорадична употреба се забележува од личните имиаа: Петрета, Рацина итн. или во изрази како: - фала му на Бога!, -човек на човека му е волк, и сл. Се разбира, општата падежна форма може да се сретне во различни текстови и тоа со стилска обележеност. Ка] глаголите, на_|карактеристична по]ава е тенденцщата за упростуваае на системот и тоа: врзуваае на глаголскиот аспект со глаголското време. Тоа се манифестира со оформувааето на имперфект само од имперфективни глаголи (спиев, носев, пиев) и на аорист само од перфективни глаголи (се наспав, донесов, се напив), наспрема формите спав, носив, пив и сл., коишто веке неколку генерации македонски говорители воопшто не ги употребуваат. Уште една тенденцща за упростуваае на системот претставува употребата на л-перфектот (сум носел) за прекажуваае, односно за изразуваае на незасведочено де_|ство, наспрема има- и сум-конструкциите (имам носено, сум до_щен) со резултативно значеае, кои во македонскиот се сметаат за балканска црта, ща „е настаната како последица на балканска ]азична интерференцща" (Леков 1968: 172, сп. Македонски jазик 1998: 109). - Ка] заменките има неколку особености: и од нив се забележува губеае на формите од показните заменки - овега и онега. Ка] личните заменки, во формите за акузативен и за дативен об]ект се ]авува тенденцща за генерализацща на определени форми и тоа на формите: него, нас, вас, нив во употреба со предлогот на, а исклучок е дативната форма не)зе во изрази како: Неjзе jа видов (наместо неа). Една друга тенденцща во врска со употребата на дативните куси заменски форми е особено динамична - тоа е нивната присво_|на употреба со роднински имиаа: татко ми, брат и, ву_|ко ти итн. Наспрема тенденцщата на губеае на формата: жената му (жена му), се ]авуваат во широка употреба следниве: дечко ми, девона му, другар ти, другарка ми и сл. Посебно интересна е употребата на овие заменски форми со именски групи и тоа мегу придавката и именката,

на пример: - ...генерации и генерации во претходната ни држава и систем, бевме воспитувани и пораснати со мудроста дека религщата е опиум за народот (НМ 16.04.11); -пратеничката В. Б. ке прави фризура во омиленото и студио „Кебаповик" во Битола (Дневник 26.12.09). На]често се сретнуваат во колумни, коментари и полемички текстови и тоа секако претставува една стилизацща, ща во извесен степен прераснува во клише, кое понекогаш може да не претставува „срекно" решение.

fâj кратките заменски форми се забележува чуваае на системот што е во особена поврзаност со удво]увааето на акузативниот и на дативниот об]ект во македонскиот. Во таа насока, треба да се спомене дека оваа карактеристика на македонската реченица комплетно се граматикализира односно се проширува во употреба и со неопределен об]ект. Може да се наведат следниве примери: - Гладот ги претворил некои гласови во слики; -...македонскиот литературен ]азик ги има отклонето некои црти што повеке би го изделиле од соседните словенски ]азици (Бл. Конески), итн.

3. Во рамките на синтакса треба да се има предвид функционалното расло]уваае и влщанието од странските ]азици. Ова е на_|очигледно raj именските групи, и raj збороредот во рамките на именската група со кратки заменски форми. Како поинтересна треба да се наведе употребата на именските групи директно преведени од англиски во коишто центарот стои на второто место, од типот:_

арт диза^ер/ art designer, ме]к-ап артист/ make up artist, бизнис администрацща/ business administration, таргет група/ target group, револвинг картичка/ revolving card, стенд-ба] аранжман/ stand by arrangement, кетеринг услуги/ catering services, кредит трансфер систем/ credit transfer system, мониторинг мисща/ monitoring mission

Тука се забележува угледуваае кон моделот во англискиот, иако треба да се има предвид дека во македонскиот е позната употребата на вакви споеви, од типот: ветер работа, ручек време, па во поново време се ]авуваат следниве: анекс-договор, зем]а-членка, заменик-претседател итн. Значи, може да се каже дека постои конструкцща во македонскиот ]азик според щашто се приклонуваат овие именски групи, а со влщанието од англискиот моделот, всушност, на извесен начин таа се обновува.

Во врска со сврзниците во современиот македонски треба да се одбележат неколку тенденции. Имено, се забележува засилена употреба на адверсативните сврзници али и него (од српскиот ]азик), особено во разговорниот ]азик, и тоа не само во скопското коине, туку и во другите македонски дщалекти. Понатаму, се забележува засилена

употреба на мегутоа како конектор, особено во публицистичкиот стил. Од друга страна, ди^унктивните сврзници, како што се: ем-ем, ja-ja, aj-aj, се доживуваат како архаични и се избегнуваат; -употребата на ко/(што) се проширува на сметка на што како relativum generale, додека што се проширува во употребата на реченична релативизацща.

4. Лексика; зборообразуваае, иновации: Глаголите на -(из)ира се издво]уваат во македонскиот како компактна група raja секако припага кон интернационализмите. Овие глаголски форми се на]често двовидски - перфективни и имперфективни и со акцент на вториот слог од крарт, и поради тоа се ]авува тенденцщата за формираае дво_|ки со глаголскиот суфикс -ува, од типот: верифицира pf. : верификува ipf., квалифицира pf. : квалификува ipf. и сл. Сепак, во поголемиот бро] случаи нема корелативни форми и поради тоа ово] тип глаголи се користи како двовидски во македонскиот. Ова е и причината за ]авува&е на корелации од ово] тип: дегенерира : дегенериса, деформира : деформиса, со суфиксот -иса, по потекло грчки, како перфективен. Но, ово] тип деривацща не е сосем прифатен и заживеан во ]азикот. Во врска со ова е искажано и мислеаето дека „...со замената на -(из)ира со -ува не се решава проблемот во поглед на видот на овие глаголи и затоа ке треба да се пристапува кон нивно префиксираае." (Минова-Гуркова, 2002: 65). Треба да се нагласи дека ово] процес се ]авува како особено динамичен, пред се поради поголемиот бро] англицизми што навлегуваат во оваа група на глаголи, како на пр.: апде_|тира, брендира, инволвира, имплементира, менацира, мерцира, логира, роамира, се]вира, таргетира итн., а префиксирааето на овие глаголи ги издво]ува како перфективни: одлогира, изменацира, искешира, исконтактира, избрифира, издемантира, проанализира, продискутира, продефилира итн. Генерално земено, префиксот из(с)-се ]авува како исклучително фреквентен, за што се потребни пообемни статистички анализи. Сепак, треба да се одбележат и случаите на иновативни глаголски зборообразувааа, како што се: драфтува, четува, стримува, спинува со суфиксот -ува, и образувааата како: сурфа, рола, брауза, мирца, принта, коишто се издво]уваат по тоа што се едносложни (во оригинал, на англиски) и имперфективни. Од ово] понов сло] на глаголи коишто ги видовме може да се види широкиот обем на вли]ание на англискиот од една страна и степенот на приспособуваае кон македонскиот како ]азичен процес од друга страна. Се чини дека глаголите на -ира како интернационализми претставуваат еден продуктивен модел кон щшто се прибегнува во поново време, а процесот на префиксаци]а е потребен заради

сoздaвafte симeтpиja во глaгoлскиoт систем односно зa сoздaвafte нa пepфeктивни нaспpeмa импepфeктивнитe глaгoли.

Kaj именките, збopooбpaзyвaчкиoт суФикс -циjа/-чиjа кaкo тypцизaм имa свое дoкaжaнo место во мaкeдoнскиoт, кaкo во пpимepитe: кoндypaциja, ra^auqa итн., но тpeбa дa се одбележи дeкa стaнyвa особено ^o^rame^ филмaциja, тeaтapциja, мoтopциja, бypeкчиja итн.

Во вpскa со jaзичнитe влиjaниja особено од aнглискиoт, зaбeлeжлив е бpojoт нa збopoви што почта aктивнo дa се yпoтpeбyвa во мaкeдoнскиoт, и тoa во доменот га пoп-кyлтypaтa, тeхнoлoгиjaтa, филмот и сл. (Cf. „Социолингвистички aспeкти га мaкeдoнскиoт jaзик: од стaндapдизaциjaтa до aктyeлнитe тенденции", Филолошки студии 2008, том 2). Kaj пpидaвкитe се jaвyвa eднa гpyпa што нeмa обележ]е по poд, и roa пoстap ^oj - се paбoти зa тypцизми: пембе, тaзe, чaтмa итн., и понов сло] - aнглицизми: мини, мaкси, пopтaбл, фep, екс, yлтpa, сyпep итн. Kaj последниве т^и, се jaвyвa тeндeнциja зa oбpaзyвafta од кoмпapaтивeн вид (пoдoбap, нajдoбap), пa имaмe: eкспpeмиep, yлтpaмoдepeн, yлтpaтpeнд, сyпepбpз, мyлтикyлтypeн, мyлтибpeнд итн. Овaa тeндeнциja имa подлога, ^ед се, во aнaлитичкиoт raparaep нa мaкeдoнскиoт jaзик, a спopeд слeaнoтo пишув^е - се paбoти зa угледув^е кон кoмпapaтивнитe и сyпepлaтивнитe фopми.

III. Зaклyчoци

Спомегативе aктyeлни тенденции мoжaт дa се paзглeдyвaaт од jaзичeн и од социолингвистички aспeкт. Збopyвajки од jaзичeн aспeкт, може дa се одбележи дега во oпpeдeлeни сегменти (raj глaгoлитe, кaj oбpaзyвaftaтa нa пpидaвски oпpeдeлби, yдвojyвafteтo нa oбjeктoт) е ^жутта тeндeнциjaтa нa симeтpиja кон постоечкиот jaзичeн модел, кaкo и у^о^^в^е во некои сегменти гако што е обопштув^ето нa aкyзaтивнитe фopми нa зaмeнкитe во yпoтpeбa со пpeдлoгoт на - него... итн., гако и га дaтивнaтa фopмa - Hejîe, со ^едлогот на. Од дpyгa стpaнa, во oблaстa нa лeксикaтa се чyвствyвa нeкpитички пpилив (пoзajмyвafte) и yпoтpeбa нa aнглицизми. Од социолингвистички araera; може дa се кaжe дега yпoтpeбaтa нa jaзикoт во медиумите општо, во пoп-кyлтypaтa и нejзинaтa paшиpeнoст пpидoнeсyвa зa зголемув^е га кoнтaктoт, пpeд сè, со aнглискиoт jaзик, a peзyлтaтoт е видлив во jaзикoт нa пeчaтoт и га елекфонските медиуми. Во paмкитe нa jaзичнoтo raampafte неопходно е дa се осмисли еден систeмaтичeн пpистaп кон поновиот лексички фонд што се yпoтpeбyвa во мaкeдoнскиoт, глaвнo сoстaвeн од aнглицизми. Потребно е доточнув^е и/или мoдификaциja га пpaвoписнитe нopми во oблaстa

на транскрипцщата и на транслитерацщата од англиски, како и на

адаптацщата на англицизмите во македонскиот.

Литература:

Конески. Блаже. 1993. Македонскиот литературен ]азик. во Реферати на македонските слависти за XI мегународен славистички конгрес во Братислава. МАНУ: Скоп|е.

Корубин. Благова. 1994. Македонски историо-социолингвистички теми. Матица македонска: Скоще.

Минова-Гуркова. Ливана (ред.). 1998. Македонски ]азик. Najnowsze dzieje j^zykow slowanskich. pod red. L. Minova-G'urkova. Uniwersytet Opolski-Instytut Filologii Polskiej: Opole.

Минова-Гуркова. Ливана. 2001. Македонскиот публицистички функционален стил. во Предавала на XXXIII мегународен семинар за македонски ]азик, литература и култура. Универзитет „Св. Кирил и Методи]": Скопле. стр. 1935.

Минова-Гуркова. Ливана. 2006. Внатрешжуазични и надворешжуазични особености на македонскиот ]азик. во Предавала на XXXVIII мегународен семинар за македонски ]азик, литература и култура. Универзитет „Св. Кирил и Методи)": Скоп|е. стр. 27-41.

Усикова. Рина. 1997. Кон разворт на македонскиот ]азик со оглед на ]азичната ситуацща во Македонща. во Педесет години на македонската наука за ]азикот. МАНУ: Скопле. стр. 153-164.

Radovanovic. M. 2004. Planiranje jezika i drugi spisi. Izdavacka knjizarnica Zorana Stojanovica: Sremski Karlovci, Novi Sad.

Wright. Sue. 2004. Language Policy and Language Planning. From Nationalism to Globalisation. Palgrave Macmillan: New York.