CC BY
11УДК 811.163.3
Мирчевска-Бошева Биляна
Доктор филологических наук, профессор кафедры славистики,
Филологический факультет им. Блаже Конеского,
Университет Св. Кирилла и Мефодия, Скопье
Македония, г. Скопье, бул. Гоце Делчев, 9А
Тел.: 0038923240400
Email: dekanat@flf.ukim.edu.mk
ЗА ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦШАТА НА ФРАЗЕОЛОГШАТА (ВРЗ МАТЕРШАЛ ОД МАКЕДОНСКИОТ JАЗИК)
Македонскиот ja3UK и култура се проткаени и збогатувани со повекевековни контакти со други jазици и културни традиции. Тоа вл^ание се одразува на сите jазични рамништа, па и на фразеолошкото. Иако фразеолог^ата традиционално се смета за ризница на националните специфики, на архаични зборови и структури поврзани со обичаите, традициите и верувапата на еден народ, последователните споредби на фраземите во повеке jазици водат до заклучок дека повекето од нив не се национално-специфични, туку интернационални. Целта на овоj труд е анализа на фразеолошките калки како важен механизам за интернационализац^а врз основа на материал од македонскиот jазик. Нивното проучувапе е пропратено со броjни тешкотии поврзани со разграничувапето на исконските од фраземите кои настанале под вл^ание на други jазици имаjки предвид дека станува збор за структури составени од домашни елементи со странски модел mj дал поттик за реализац^а. Ексцерпираниот материал е класифициран според изворите или ]азиците кои извршиле директно вл^ание на поjавата на овие jазични единици. Покраj очекуваниот слоj фраземи кои припагаат на општоевропскиот фонд и кои се мотивирани од Библ^ата, митолог^ата, историските ликови и настани, општопознати цитати и слично, овде се издвоени и фразеолошките калки кои во македонскиот jазик се поjавуваат под вл^ание на турскиот, српскиот и англискиот jазик во различни периоди и при различни општествени и политички услови.
Клучни зборови: фразеолог^а, калки, македонски jазик, културни традиции, интернационални.
Вовед
Почетна мотивацща за разгледуваше на ова прашаше беше значителната редукцща на ко]а во последно време подлежи традиционалното сфакаше на фразеологщата како ризница на националната специфичност. Многубро]ните студии покажуваат дека поголемиот дел од фразеолошкиот фонд на европските ]азици е интернационален. Тоа беше поттик за анализа на македонската фразеологща со посебен акцент на калкирашето поради фактот дека правилното толкуваше на фразеолошките калки значително го зголемува интернационалниот aroj во фразеолог^ата на секо] ]азик.
Матер^алот е ексцерпиран од тритомниот „Фразеолошки речник на македонскиот ]азик" на Т. Димитровски и Т. Ширилов, „Македонска фразеологща со мал фразеолошки речник" на С. Велковска, како и од статиите посветени на оваа тема. Дел од примерите се земени од интернет порталите и пyблицистиката биде]ки сè yштe не се регистрирани во лексикографските трудови.
Основен дел
Мегу] азичните контакти, како и процесите и по]авите поврзани со нив, често се наогаат во фокусот на интерес на лингвистите. Тие се разглeдyваат на сите ]азични нивоа, вклучително и на фразеолошкото. Во оваа сфера особено интересно е прашашето за калкирашето. Ово] сегмент од фразеологщата се издво]ува по тешкотиите за разграничувашето на фразеолошките калки од исконските изрази кои се по]авиле без тугс^азично влщание. За разлика од директното поза]муваше, во фразеолошките калки се скриени сите траги кои би можеле да водат кон ]азикот-извор. [Наумова, 2012, с.16] Надоврзува]ки се на таа мисла, Muhvic-Dimanovski [сп. Турк, 2013, с. 66] заклучува дека можноста за погрешна идентификацща и проценка на калките е многу голема биде]ки станува збор за структури составени од домашни елементи со странски модел ко] дал поттик за реализацща. Ова лежи и во основата на тврдешето на Шански [1969] дека голем дел од фразеолошките калки претставуваат фрази во кои тугс^азичната структура воопшто не се чувствува. Тоа се должи на фактот што според синтаксичките врски и нивните семантички односи тие не се разликуваат од исконските фрази.
Од друга страна, MuljaCiC [1968] предупредува дека не треба да се заборави и можноста за полигенеза т. е. независен, паралелен разво] на семантички и лексички исти структури во повеке ]азици. Причината за по]ава на вакви универзалии лежи не само во многувековниот контакт со различни ]азици, туку и во заедничките карактеристики во разво]от на човечката цивилизацща, совпагаше во човечко размислуваше или совпагашето на асоцщациите при создавашето сликовити фрази.
Ово] факт дополнително ]а потенцира неопходноста од об]ективни бараша на соодветни еквивалентни единици во другите ]азици со што попрецизно би се изделила националната фразеолошка слика од општоевропската [Eismann, 1999, с. 37].
Фразеолошки калки во македонскиот ]азик
Jазицитe на различни начини, во различен облик и интензитет и во различни временски периоди се во мегусебен контакт. Овде се мисли на непосреден контакт, но географскиот допир не може да се смета за единствен важен критериум. Историски гледано, Балканскиот Полуостров бил извонредно динамичен простор во поглед на населувашето на различни народи, на мегусебни вл^анща, контакти и интерференции. Оттука, очекувано е заедничките, општоевропски фраземи да пополнуваат значаен oroj во македонската фразеологщата. Само ка] дел од нив мотивацщата е ]асна, а тоа се на]често фраземи со библиско потекло, фраземи мотивирани од митологщата, историски настани или личности, од литературни дела и ]унаци, од цитати на познати личности и сл.
За илустрацща овде може да наведеме дел од нив:
- фраземи со библиско потекло: алфа и омега; неверен Тома; камен на сопнувате; го носи своjот крст; од Адам и Ева; око за око, заб за заб; прв мегу еднаквите; забрането-овош}е; Содома и Гомора и др.
- фраземи мотивирани од митолошка личност, историска личност или настан: ахилова пета; Бартоломеjска нок; гордиев jазол^; сизифов труд; танталови маки; троjански кот и др.
- цитати на познати личности послужиле како основа за настануваше на следниве изрази: да се биде или не (to be or not to be - Shakespeare), државата - тоа сум jас (Г Etat, c est moi -Luj XIV), Нешто е труло во државата Данска (something is rotten in the state of Denmark -Shakespeare), во виното е вистината (in vino veritas), во здраво тело здрав дух и др.
Под влщание на латинскиот ]азик настанати се следниве калки: болна точка (punctum dolens), фрла бисери пред свити (margaritas ante porcos mittere), крокодилски солзи (crocodili lacrimae), речено-сторено (dictum-factum), сега или никогаш (nun aut nunquam), седи на две столици (duabus sellis sedere) и др.
Во секо] период од разво]от на македонскиот литературен ]азик се ]авува еден доминантен извор на ]азична европеизацща и интернационализацща. Така, директниот контакт ко] датира од втората половина на XIV век кога започнуваат османлиските осво]уваша на Балканскиот Полуостров, како и неколкувековното заедничко живееше на македонскиот и турскиот народ, не можеле а да не остават видни траги и ка] двата народа скоро во сите области на духовниот и матерщаниот живот, макар што ни културата ни верата, ни ]азикот ни обичаите, ни степенот на развиток немале многу заеднички компоненти. ^ашар Настева, 2001, с. 18]
И покра] мислешето дека турското влщание надвор од лексиката е безнача]но, истражувашата на Jашар-Настева [2001] покажуваат дека фразеолошките калки се дури почести од лексичките. Иако со сигурност не може да се тврди ко] ]азик послужил како образец за калкирашето Jашар-Настева издво]ува повеке од 70 изрази, поздрави и зборовни состави за кои смета дека се калкирани од турскиот ]азик. Базира]ки се на значешето, начинот на изразуваше, употребата таа смета дека од турскиот ]азик доагаат следниве изрази:
едно време (според тур. bir zaman) со значеше 'некогаш, одамна'1;
му сече умот (според тур. akli kesmek) се употребува во значеше 'разбира, расудува'. Покра] тоа се употребува и варщантата: толку му сече умот - 'не разбира, нема капацитет за да разбере';
му останува окото (според тур. gözü kalmak) со значеше 'многу му се допага, посакува, завидува';
му фака окото (според тур. göz tutmak) со значеше 'се допага некому, оценува/ проценува нешто'. Често се употребуваат и изразите не ми фати окото, ако ми фати окото;
зема збогум (според тур. seläm almak) со значеше се поздравува на разделба, се збогува;
фака место (според тур. yer tutmak) со значеше 'кажува или прави нешто умно, разумно, паметно';
падна болен (според тур. hasta dü§mek) со значеше 'се разболе';
му излегува името (според тур. adi 9ikmak) со значеше 'човек да не му излезе името';
1 Со оваа фраза често започнуваат народните приказни, како што наведува Jашар Настева од 99 приказни запишани од Веркович само една (приказната бр. 99) не започнува со едно време. (2001: 140). Во прилог на своето тврдеше таа ги наведува и полукалките еден вакат и еден заман.
му пукна афионот (според тур. afyonu patlatmak) со значеше 'се разлути, налути, изнервира';
пие цигари (според тур. 9igara i9mek) со значеше 'пуши' (i9mek со значеше 1. пие, 2. пуши) и др.
Сепак и Jашар-Настева ]а остава отворена можноста дека во некои случаи се работи за паралелни форми кои се заеднички за повеке балкански ]азици.
Непосредниот ]азичен контакт, но и вл^анието од позицща на престижен и официален ]азик на СФРJ на српскохрватскиот ]азик врз македонскиот се забележува на различни ]азични рамништа, вклучително и на фразеолошкото. За илустрацща овде ке наведеме неколку изрази кои преку српскиот како посредник добиваат масовна употреба во македонскиот j азик.
На пример, изразот подобро нешто отколку ништо (според срб. bolje ista nego nista) се употребува со значеше 'подобро да имаш барем малку од нешто добро, отколку да немаш ништо'. Се работи за латинската пословица Potius sero quam nunquam ко]а е преведена во повеке ]азици meglio tardi che mai (it.) better late than never (eng), лучше поздно, чем никогда (рус.) во српскиот и хрватскиот ]азик веро]атно поради рима „доцна" се заменува со „некогаш т. е. ikad" и се добива изразот - bolje ikad nego nikad (hrv/srb). Оваа линща ]а прати и македонскиот ]азик каде се употребува изразот подобро некогаш, отколку никогаш. Освен то] израз, доста фреквентни се и следниве примери:
испечи, па речи (според срб. ispeci, pa reci) со значеше 'добро размисли пред да кажеш нешто, т. е. не пушта] си го ]азикот пред умот';
од небо, па во ребра (s ^ba pa u rebra) со значеше 'сосема неочекувано'; mj сака, нека повели (според срб. ko voli, nek izvoli) како израз ко] често се употребува како поттик, понуда, покана да се проба нешто;
чиста сметка, долга лубов (според срб. cist racun, duga ljubav) што води потекло од латинскиот ]азик - Clara pacta boni amici.
Освен преземашето или приспособувашето на ваквите фразеолошки единици, кои се резултат на непосредниот ]азичен контакт што се одвивал во подолг временски период на разни општетствени рамништа, влщанието од српскиот ]азик се согледува и на планот на т. н. новинарски клишеа, кои се од релативно понов датум: На сцената стапува системот „повлечи-потргни, држи не дава\j" (povuci-potegni, drz - ne daj); што е тука е (sta je, tu je); за тоа потоа (o tom potom). [Треневски, 2002, с. 247]
Доминацщата на англискиот ]азик е глобален процес на ко] не останал имун ни македонскиот ]азик. Неговото вл^ание се забележува во следниве примери:
Бананарепублика (според анг. Banana Rebublic) со значеше 'зависна, непостс]ана држава'. Самото потекло на изразот е од САД и се однесувал на ]ужноамериканските нестабилни или марионетски влади, а како асоцщацща на големото производство на банани во тие држави;
железна завеса (според анг. iron curtain) со значеше '(политичка) изолацща'. По]вата на ово] израз се поврзува со 80-тите години на 18 век кога во Лион (Франц^а) театарската бина била одделена од гледалиштето со железна завеса како заштита од евентуален пожар. Винстон Черчил на 5.3.1946 ]а изрекол реченицата: „From Settin in the Baltic to Trieste in the Adriatic an iron curtain was descended across the continent' во врска со тогашната политичка ситуацща и од то] момент изразот добива на популарност;
жешки брака (според анг. hot brothers) со значеше хомосексуалци;
закопана секира (според анг. to bury the hatchet) води потекло од индщанската цивилизацща и се користи со значеше политика на помируваше. По аналога е скована и фразата откопана секира со знаеше - заоструваше на политичката ситуацща.
зона на самракот (според анг. twilight zone) според фантастичните раскази на Martin Greenberg, R. Matheson и Ch. Waugh адаптирани и прикажани како сер^а. Во македонските медиуми се користат за означуваше на економски или политички мрак (длабока криза).
сапунска опера (според анг. soap opera) потекнува од американските серии финансирани од компаниите кои произведуваат средства за чистеше и переше во домакинството и дека се емитуваат на]често деше кога домакинките се дома и ги користат тие средства.
студена во]на (според анг. cold war) за означуваше заладени односи мегу две страни, а употребена е во 1947 кога Волтер Липман на сво]ата книга за односите САД-СССР и дал наслов - The ^ld War.
За разлика од минатото, кога уметничката литература била еден од основните извори на фразеолошки калки, во последно време то] примат го има ]азикот на медиумите. Соцщалните мрежи, блоговите, форумите, електронските изданща на весниците и сл. станаа мокен канал со чи]а помош се врши интензивна интернацинализацща на фразеологщата. Благодарение на интернетот, со молскавична брзина во сите ]азици влегуваат голем бро] нови изрази. Дел од нив, калки и полукалки, кои се издво]уваат по сво]ата популарност се издвоени и прикажани во продолжение:
црн петок (според анг. Black Friday) се користи за означуваше на првиот ден по Денот на благодарноста (последниот четврток од ноември) и е поврзана со шопинг треската на почетокот на сезоната на попусти за Божик;
са]бер понеделник (според анг. Cyber Monday) е термин ко] го опишува понеделникот по Денот на благодарноста кога компаниите го стимулираат купувашето online со нудеше на разни поволности, попусти, подароци и на]различни иновативни промоции;
црн понеделник (според анг. Black Monday) се користи за означуваше на важни и тешки историски настани со негативна конотацща кои се случиле во понеделник. Во Македонка тоа се поврзува со 24 декември 2012 година и со скандалозната седница во Собранието на Р. Македонща кога опозицщата и новинарите беа насилно исфрлени од собраниската сала;
пеперутки во стомак (според анг. butterflies in a ones stomach) припага на фразеосемантичкото поле лубов, залубеност, симпатща додека во англискиот ]азик има пошироко значеше;
ми го направи денот (според анг. to make one s day) значи да го направи нешто убаво, прщатно со што ке го поправи расположението;
капсулна гардероба (според анг. capsule wardrobe) се користи за означуваше делови од облеката кои никогаш е излегуваат од мода и кои може да се комбинираат со парчиша актуелни за конкретната сезона;
трча за (според анг. run for) е често употребуван израз во ко] македонскиот глагол трча добива ново преносно значеше во комбинацща со предлогот за.
Во разговорниот стил се користат и прагматичните т. е. рутински формули како на пр. Имаjте убав ден (Have a nice day); скрши нога (brake a leg); земи или остави (take it or leave it) и др.
Заклучок
Сите досега наведени примери докажуваат дека фразеолошкото калкираше претставува продуктивен механизам за интернационализацща на македонскиот ]азик. Во оваа статща е прикажан само еден мал сегмент од вкупниот бро] фразеолошки калки кои се регистрирани во лексикографските трудови или се актуелни во виртуелното пространство. За дел од нив се знае точниот извор и патот на ширеше, за дел само ]азикот-посредник. Ка] некои од примерите (железна завеса) гледаме дека во македонскиот ]азик дошле не од ]азикот-извор (во случает тоа е францускиот каде се употребува од 18 век), туку од ]азикот-посредник (англискиот каде станува популарен во 20 век). Исто така, останува отворена можноста дел од нив автохтоно и автономно, паралелно да се создале во повеке ]азици. Ово] труд не претендира да даде конечни и сигурни потврди за потеклото на сите наведени примери, туку да ]а потврди теорщата на Мокиенко [Мокиенко, 2009, с. 168] дека мегу]азично контрастираше на фразеолошкиот фонд дава можност да се елиминираат суб]ективните национализирани интерпретации и покажува дека наспроти ставот за национална маркираност на фразеологщата, поголем дел од неа е интернационален.
Список на литература
1. Бабамова Е. Калките од англиско потекло во современиот македонски ]азик // Годишен зборник 1995, № 20/21. С. 93-100.
2. Jашар-Настева О. Турските лексички елементи во македонскиот ]азик. Скоп|е: Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков", 2001.
3. Ковшова М. Л. Культурно-национальная специфика фразеологизмов и вопросы экспликации их культурных смыслов // Вопросы психолингвистики. 2016. № 4 (30). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/kulturno-natsionalnaya-spetsifika-frazeologizmov-i-voprosy-eksplikatsii-ih-kulturnyh-smyslov (дата обращения: 05.02.2020).
4. Ковшова М. Л. Лингвокултурологический анализ идиом, загадок, пословиц и поговорок. Антропономический код культуры. Москва: ЛЕНАНД, 2019. 400 с.
5. Ковшова М. Л. Словарь собственных имен в русских загадках, пословицах, поговорках и идиомах. Москва: ЛЕНАНД, 2019. 352 с.
6. Мокиенко В. М. Загадки русской фразеологии. Санкт-Петербург: Авалон, 2005. 256 с.
7. Мокиенко В. М. Почему так говорят. Санкт-Петербург: Норинт, 2006.
8. Мокиенко В. М. Языковая картина мира в зеркале фразеологии // Frazeologia a j^zykowe obrazy swiata przefomu wiekow. Red. W. Chlebda. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. С. 49-66.
9. Мокиенко В. М. В глубь поговорки. Санкт-Петербург, Авалон, 2007. 253 с.
10. Мокиенко В. М. Фразеологические кальки в славянских языках // ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS, Slavica Wratislaviensia 150. С. 167-181.
11. Наумова И. О. Фразеологические кальки английского происхождения в современном русском языке (на материале публицистики). Харьков: ХНАГХ, 2012. 213 с.
12. Треневски Т. Тущазични вли)ани)а во печатените медиуми // Македонски социолонгвистички и филолошки теми. Совет за македонски ]азик на Република Македонка, Скоп|е, 2002.
13. Смирнова М. Что нового в македонской фразеологии (К вопросу об англо-американизмах в современном македонском языке) // Зборот збор отвора, Филолошки факултет „Блаже Конески", Скоп|е, 2017. С. 289-294.
14. Солодухо Э. М. Проблемы интернационализации фразеологии (на материале языков славянской, германской и романской групп). https://www.booksite.ru/fulltext/soloduho/text.pdf
15. Шанский Н. М. Фразеология современного русского языка. Москва: Высшая школа, 1969.
16. Eismann W. Phraseologie. Handbuch der sprachwissenschaftlichen Russistik und ihrer Grenzdisziplinen. Wiesbaden: Harrasowitz-Verlag, 1999.
17. Muljacic Z. Tipologija jezickog kalka. Radovi, Razdio filoloskis znanosti, Zadar, VII, 5-6
18. Turk, М. Naznake o podrijetlu frazema // FLUMINENSIA, 1994, 6, br. 1-2, 37-47.
19. Turk М. Jezicno kalkiranje u teoriji i praksi: prilog lingvistici jezicnih dodira. Zagreb: Hrvatska sveucilisna naklada, 2013.
Mirchevska-Bosheva B.
Grand Ph.D. (Philology), Slavistics Department, Sts. Cyril and Methodius University, Skopje
INTERNA TIONALIZATION OF PHRASELOGY (BASED ON MACEDONIAN LANGUGAE MATERIAL)
Macedonian language and culture are interwoven and enriched with centuries-long contacts with other languages and cultural traditions. This influence is reflected in all linguistic levels, including phraseological. Although phraseology has traditionally been considered a treasure trove of national specifics, of archaic words and structures related to the customs, traditions and beliefs of a nation, subsequent comparisons of phrases in many languages lead to the conclusion that most of them are not nationally specific but rather international. The purpose of this paper is to analyze the phraseological calques as an important mechanism for internationalization based on Macedonian language material. The analyze of the calques is accompanied by a number of difficulties in distinguishing between primeval and phrasemes that have been influenced by other languages, having in mind the fact that they are structures made of domestic elements with a foreign model that has given impetus to realization. Material is classified according to the sources or languages that directly affected the appearance of these linguistic units. In addition to the expected layer of phrasemes belonging to the general European fund and motivated by the Bible, mythology, historical characters and events, well-known quotations, we find also the phrasemes that appear in the Macedonian language under the influence of Turkish, Serbian and English in different time periods and under different social and political conditions.
Key words: phraseology, calques, Macedonian language, cultural traditions, internationalization.
