CC BY
13оригинален научен труд УДК: 391:746(497.7)
МОТИВОТ СААН - МОЖНА МАНИФЕСТАЦИИ НА МИТСКА ПТИЦА СЕМЕУРГ - СИМУРГ
Ласминка Ристовска Пиличкова
Институт за фолклор „Марко Цепенков ",Скоп)е, Македони/а
Keywords: Macedonian traditional ornaments, saan (mythical bird) shirt motif, the simgal-the simurgh-the senmur, ritual mourning dances, the orthomorphic code.
Summary: The research of the Macedonian textile ornaments special interest causes circular motif „saan", which is ornamented festive women's shirt "saani" and "simidinata" from the region of Skopska Blatija and Skopsko. In the Macedonian dialect language whit the term "saan" are appointed all large shallow metal vessels or bowls. This meaning is almost identical to the Turkish word "saxan" (mak. saan), which indicates shallow copper bowl. Phonetic closeness of the Turkish word sahan with "saena" (avest. Marayo saeno), the word from the Avestal language (a group of ancient Iranian languages) indicates the possibility of etymological origin of the word. This words has a similar meaning in ancient-Aryan and Iranian culture, which represents the mythological giant bird - Simurg or fantastic creature Senmur. The appearance of ornithology motives, mentioned in embroidery and belt buckles that are attached to the character of the mythical snake or bird of folk oral tradition, leads to the conclusion that it is an ancient model with common semiotic code, present in traditional culture among most nations of indo-european areal.
Клучни зборови: македонска традиционална орнаментика, саан кошула, митска птица, Симгал - Смеург - Сенмурв, обредни танци на тагуваае, орнитоморфен код.
Резиме: При истражува&ето на македонската текстилна орнаментика посебен интерес предизвикува кружниот мотив саан, со ко] е орнаментирана истоимената женска кошула саани и симидината од регионот на Скопска Блатща. Во македонскиот дщалектен говор, со терминот саан, често се именувани големите плитки метални садови, односно чинии. Ваквото значе&е е речиси идентично со турскиот збор .saxan (мак. саан), со ко] се означува плиток бакарен сад. Фонетската блискост на турскиот збор сахан, со збор saena (авест. Marayo saeno), ко] на ]азикот на Авеста (еден од групата древноирански ]азици) ]а означува митската птица Саена укажува на можноста за етимолошкото потекло на ово] збор. Слични значеае таа има и во ариевската и древноиранската култура, каде ]а претставува гигантската митолошка птица - Симург, односно фантастичното суштество Сенмур.
Поjaвaтa na орнитоморфните фaнтaмозгорични мотиви во посочениот вез и пaфти, кои се нaдоврзyвaaт со ликот na митcкaтa змиja или птицa од нaроднaтa усня трaдициja, yпaтyвa ня зaклyчокот декa cтaнyвa збор зa древен модел со зaеднички семиотички код, приcyтен во трaдиционaлнaтa кyлтyрa кaj повекето нaродиге од иноевропкиот ярем.
При иcгрaжyвaftего нa мaкедонcкaтa гекcгилнa орнaменгикa, посе-бен интерес предизвикувя кружниот мотив саан, ко] од оcтaнaтите грaдиционaлни мотиви се рaзликyвa не caмо по cвоjaтa иконогрaфиja туку и по cпецифичнaтa герминилогиja. Според aрxивcкиге мaгериjaли мотивот cаанu преcтaвyвa поcгaр тип га вез со ко] е орнaменгирaнa иcгоименaгa женcкa кошyлa cаанu и cuмuдuнаmа. Посочениот кружен мотив е зacтaпен во орнaментикaтa нa долницaгa (зaдниог дел) и рaкaвниог вез га женските кошули од регионот га Скопскя Блaгиja. По сво_|от кaрaкгер тие припafaaг нa грyпaгa поcгaри типови прaзнични тнр. аpчлuu кoшyлu, состявен дел нa женcкaтa прaзничнa ноcиja од регионот га Скопско и Скопскя Блятщя,1 орнaменгирaни со богат (срмен) вез, поряди што се cмегaле зя га]убяви.2 Tерминологиjaгa га овие кошули потекнyвa од турскиот збор arc (мяк. - ярч, трошок), што укяжувя га големиот трошок зя габявкя га срмятя и рязнобо]ните конци, ко] бил неопходен зя нивня изряботкя. Во rpyrara га арчлт кoшyлu покря] гаведените две, crafarn и кошулите: драчевска арчлща, гpанчuна арчлща, шаmкuна нога, fеpfевлujа, коретачка, голема jypмена и мала jypмана, девеmе цвеmа, cаанu, бела срма, провезлща итн. Поголемиот дел од овие кошули се изряботувяле до првите децении га 20 век, кога постепено се зяменети со посовремени типови кошули.
Во обид дя го протолкувяме згачеаето и генезятя га ово_ь по многу нешто специфичен и единствен од то] тип мотив, ке посочиме декя во мякедонскиот ди]ялектен говор, со терминот саан, често се именувяни големите плитки метялни сядови, односно чинии. 3 Вяквото згачеае е
1 Мотивот саат u девеm цвеmа се поcтaри типови ня орняменти, изрaбогyвaни се до кря^т ня 19 и почетокот ня 20 век (до mypcкo). Поряди тоя, немя подетaлни информяции зя елементите и нивните таимену^ая. Информятор Трпя Бляжевя, роденя 1873, с. Уде, Скопско, АИФ, пяпкя бр. 43 рег. бр. 38.
2 3a овие кошули информяторките од с. Црешево, Скопскя Блятщя велят: Наjyбавu кoшyлu беа аpчлuumе. Нш не гu перевме, заmoа 8u чyвавме мнoгy, дyp ко ке гu заноскме, moгаш веке u 8u переме, ама се поже со cmyдена вода u 8u чyкаме со пеpеjка. Рося Трипуноскя, (род. 1883 г.), од истото село. Теренски мaтериjaл собрян ня 11.5.1952,
АИФ пяпкя бр. 43, рег.бр. 23, с. Црешево, Скопско.
3
Во регионот ня Гевгелиско со овоJ термин се именувяни сите поголеми плитки метaлни сядови, односно чинии. Сопствени теренски иcгрaжyвa№a.
речиси идентично со турскиот збор saxan (мак. саан), со ко] се означува плиток бакарен сад (Аго,2006:76). Фонетската блискост на турскиот збор сахан, со збор 8аёпа (авест. Ыатауд &аёпд), ко] на ]азикот на Авеста (еден од групата древноирански ]азици) ]а означува митската птица Саена укажува на можноста за етимолошкото потекло на ово] збор. Во светата книга на зорастризмот - Авеста, Саена е прикажана како гигантска митска птица ко]а седи под дрвото на светот и юуа замавнува]ки со кршдата ги расе]ува семиаата низ сите делови на зем]ата.4 Подоцнежните легенди укажуваат на можноста на поистоветуваае на оваа митска птица со дрвото на светот. Слични значена таа има и во ариевската култура, каде ]а претставува гигантската митолошка птица - Симург, и неговата земна хипостаза -орелот. Слични укажувааа срекаваме и во древноиранската култура, каде ово] лик се модифицира и добива полиморфни карактеристики, како што е по]авата на фантастичното суштество Сенмурв, со глава и предни нозе на пес, кршда и рибини крлушки (некаде преставен и со рибна опашка). Според Чаусидис, вака конципираната фигура го одразува не]зиното покровителство врз трите основни космички зони и елементи (крил]а=небо, пес=зем]а, риба=вода) (Чаусидис, 2005, т.1:218). Не]зини пандани, во кои се рефлектира зоосимболичкото кодираае на триделната вселена, препознаваме и во ликот на хеленското суштество Химера (составено во предниот дел од лав, средниот од коза и задниот на змща) и неговиот словенски еквивалент Симаргл, ко] во пишаните извори, се идентификува како еден од паганските богови на источните Словени (Рыбаков,1987:442-448, 561, 721-723; исто,1976:91-116; Демаков, Фоменко, 1998, 394-405).
Неговата по]ава во пантеонот на источните Словени, Рибаков ]а толкува како директно влщание од иранскиот Сенмурв/Семург, или евентуално, од неко] негов постар (можеби индоирански) прототип. Во прилог на можните релации мегу теонимите Симург и Симаргл се и размислувааата на Jежич, ко] прави паралела мегу древнохеленската Химера со Самара (митската кучка на Индра), присутна во ригведските химни (Теас, 1987: 180-181).
За можната поврзаност на термините сахан и 8аёпа, освен фонетската сличност, потврда ни дава и податокот дека сликата на оваа митска птица често е застапена на бродите метални и керамички садови, израз на традиционалната култура на древноиранските народи.
4
Оваа митска птица, во древниот ирански религиозен текст, Авеста (светата книга на зороастризмот, датирана од 1 пол. на I шдадалетие пр. н.е.) се спомнува како Саена.
Во прилог на ова се металните плитики садови и текстил од периодот на Сасанидското царство, оформени со ликот на Симург, кои се одликуваат со висока техничка изработка, декоративност и софистицираност во естетскиот израз. Како потврда на неговото исклучително значеше говори и податокот дека во одреден период, ликот на оваа фантазмагорична птица се ]авува како хералдички симбол на Персиското (226 - 651 г.) и Сасанидското царство. Поради своите позитивни апотропе]ски аспекти, неговата слика често била застапена на талисманите, како магиски симбол со апотропе]ско значеше.
Шуавата на ово] лик во културите развиени на територщата на Блискиот Исток, Централна и Мала Азща, има долга исторща. Значаен импакт за неговото опстсууваше и разво] имал исламот и неговото распространуваше на териториите на древното Перисиско и подоцнежното Сасанидско царство, кога во течение од неколку века на Блискиот Исток, во Централна Азща и Северна Африка ке возникнат новите муслимански држави - калифати.
Сл.1 Кралски симбол на Сл.2 Сребрена чинща оформена со Сасанидското царство, 224 ликот на Семург, Сасанидско
- 651 г. кралство, 7-8 век од н.е.
Носители на ово] културен разво] ке биде династщата на Ома]адите (661-750) и Абасидите (750-1258), кои во голем степен ке ги преземат и надградат естетските и културните форми на претходните древноирански култури, вклучително и ликот на оваа митска птица.5
5 Во борбите со Византщците, арапскиот Абаситски калифат, во воена служба ке ги повика пограничните воени турските племиша и во 9 век ке ]а основа силната мемлучка во]ска (составена во наколем бро] Турци - Селцуци, и помал дел Словени и Барбари). Тие и покра] тоа што го поддржувале и го штителе владеешето на оваа династща, сепак, на кра], ]а симнале од власт, и во 1071 г., на територщата на Анадолща, ]а формирале новата турско-селцуска држава. Во рамките на Селцуското царство, опстсуувала и Османлиската беговина, ко]а предводена од Осман I, во 1299 г. ке прогласи независност. Со тоа ке започне подемот и разво]от на една нова и мокна држава - Османлиското
Бурните историски збиднувям кои се одвивяле ня териториjaтa ня ]угоисточня Европя и Блискиот Исток, од кря_|от ня 11,6 пя cé до срединятя ня 15 век,7 довеле до мешяае и претопyвaftе ня рязличните култури и няроди. Поjaвaтa ня укрясувяае ня метялните сядови и керямички чинии со ликот ня Симург, кaрaктериcтичнa зя овие култури, ке продолжи и во подоцнежниот период, во рямките ня Отомaнcкaтa држaвa, но и пошироко.
Сл.3 Cacaнидcкa свиленя ткaенинa со ликот ня Семург, 6-7- век, детял
Сл.4 Ликот ня Семург, рел]еф од црквaтa Сямтявици, Грузия, 1030 г.
Сл.5 Сликятя ня Симяргл од ригyaлнa брaзлетнa, 12-13 век (според А.Б. Рибяков)
цярство.
6 Во периодот ня иконоборството помеfy 3aнaдното и Источното Римско Цярство (Римскятя имнериja и Визян™^) чщ спор, во 1054 г., кулминирял со конечен ряскол, Tyрците - Селцуци (кон кря^т ня 11-тиот и почетокот ня 12-тиот век) успеяле дя ги осво]ят визянтиските територии ня Мяля Ärnja и со тоя дя ja проширят сво]ятя вляст.
7 Пядот ня Констянтинопол во 1453 годиня, ке доведе до кря] ня долговековното постоеае ня Визaнтиcкaтa империя.
Ово] процес на негова идентификацща и трансформацща ги зафатил и соседните христщански зем]и, за што сведочи рел]ефот од црквата Самтавици, од Грузща, (1030 год.), или сликата на Симаргл, со ко] а се орнаментирале некои средновековни руски ритуални бразлетни (12-13 век). Според Б.А. Рибаков (Рыбаков, 1987: 442-448), со овие бразлетни се пристегале долгите ракави на обредни и невес-тински кошули познати како рубах долгорукавок (рус.) (долгоракавни кошули - мак.).8
Кошулата, се изработувала од бело памучно или ленено платно и по кро] е слична на останатите женски кошули, со таа разлика што ракавите (со прорези од страните, рус. окошки), можеле да бидат долги и до 2 м. За да стсуат ракавите на кошулата собрано тие се пристегале со посебен тип ритуални бразлетни9, изработени од сребро и орнаментирани со црн брановиден орнамент10 (рус. брати орнамент11). Овие кошули ги носеле младите дево]ки исклучиво за време на ритуалните танци, во кои спага и обича]от девушка убивалась, изведуван нокта пред венчавката од страна на невеста, кога таа облечена во оваа кошула го изведувала ритуалниот танец. Слични обичаи поврзани со тагувашето на дево]ките заради напушташето на татковиот дом, се регистрирани во многу региони од Македонща (Ристовска Пиличкова, 2009: 179-180) За значешето и функцщата на ово] тип на кошула и верувашето во не]зината магиска мок (сосредочена во ракавите на кошулата) ни говори и руската волшебна приказна Василиса прекрасна.12 Во оваа приказна принцезата претворена во жаба (рус. Царевна-лгушка) се мажи за ]унакот Иван-Царевич. Нокта пред свадбата таа ]а облекува белата долгоракавна кошула и го изведува ритуалниот магиски танц - танцот на водата и животот. Кога ке ]а подигне десната рака се по]авува езеро, а кога ке ]а подигне левата рака се по]авуваат лебеди. На то] начин, херо]ката од
8 Традицщата на носеше долгоракавни кошули (рус. рубах долгорукавок) во Русща се сочувал сё до 19-тиот век (во волгоградската, архангелската, олонецката и московската губерни)а).
9 Вакви ритуални бразлетни се прона]дените во разни делови на Русща и Украина (Киев, Стар Разан, Твер), а потекнуваат од 12-13 век.
10 Информации за постоешето на ово] тип на кошула ни даваат и средновековните илуминирани ракописи и фрескосликарството. Така, на една минщатура од Радзивиловскиот летопис од 11-12 век, прикажани се игришта мегу селата во чи) централен дел се издво]ува сликата на мома како танцува облечена во ваков костум.
11 Брати т.е. брановиден орнамент. Можеби потекнува од старословенски збор брян ко] означува битка, бо] и сл.
12 Во оваа приказна, невестата е претворена во жаба (рус- Царевна-лягушка) ко]а се мажи за ]унакот Иван- Царевич.
cкaзнaтa го извршувя чинот ня cоздaвaftето ня светот (Жярниковя, 2003:73).
Сл.6 Глинен сяд со сликя ня птидя, Визян™^ Водно, Скопско
Ha териториjaтa ня Maкедониja сочувяни се неколку керямички чинии со ликот ня птиця, кои оcтвaрyвaaт одредени иконогряфски реляции со претxодно посочените примери. Taков е примерот со глеfоcaнaтa чинщя, прогадата ня локaлитетот Вярош од Прилеп, дятиряня од 12-13 век (Бябик, 1984: 133), сличня ня едня друга визянтискя чинщя, ископяня ня Водно (MикyлчиK,1984:69), ня чие дно е прикaжaнa птиця со ряширени кршдя. Посочените няоди, и покря] одредените иконогряфски сличности со сликятя ня митскя птиця Симруг, сепяк се рaзликyвaaт од нея.13 Вaриjaциите кои се поjaвyвaaт ня ово] плян, не ja исклучувяят можностя посочениот орнитоморфен иконогряфски тип дя бил познят пред Визaнтиja, односно пред доafaftето ня осмянлиите ня овие простори. Сведоштво зя овя ни дявяят бродите aнгички (трaкиcки, мaкедонcко-xеленcтички, скифски, древноирянски итн.) фиали, ямулети, вязни и друг вид ня предмети, орняментиряни во горниот - нядворешен m>jac со орнитолошки мотиви - га]често претcтaви ня водни птици (пятки, лебеди, жеряви, штркови и сл.), но во пои^кья, изменетя иконогряфи]я (Maрaзов,2003:3-23).
13 Нивниот висок степен ня изряботкя yкaжyвa ня можностя тие дя биле изряботени во неко] порязвиен грнчярски центр, што се нaдоврзyвa ня тврдешето ня Бябик, декя сядовите од Maкедониja нacтaнaти по 11-тиот век, се одликугаят со високя теxникa ня изведбя и богат репертояр. Во тяя нясокя, то] ке истякне декя според нячинот ня изрaботкaтa, укрясувяшето и обликот, тие своите корени ги влечят уште од xелениcтичкиот период.
Сл. 7 Вез на paкaв од женска кошула Сл. 8 Мотив саани од долница
сааните. Мотив : саани, ама]личе и уткина (бочник) на женска кошула, Скопска глава, Скопска Блатф, вд на 20 век Блатща, АИФ 545, текстил
Во обид да го пpотолкyвaме семантичкиот код на оваа митска птица и не]зините пapaлели со сличните од то] тип оpнитолошки мотиви, ке ги aнaлизиpaме елементите застапени во оpнaментикaтa на пpaзничнaтa кошyлa наменета за дево]ки и помлади жени - голема саана, мала саана и симидината, сите од Скопска Блатща.14 И ro^aj оледените тpaнфоpмaции, во основа мотивот саани е составен од школку вида на ликовни елементи поставени во концентpични ^ужни зони. ^вата кpyжнa зона ja сочинуваат два aпстpaхиpaни типа мотиви - оpнитомоpфен - во фоpмa на стилизиpaнa птица со paшиpени ^ил^а и aнтpопомоpфен -стилизиpaнa женска фигypa во pодилнa поза, кои наизменично се повтоpyвaaт. Посочените мотиви во нaдвоpешниот сфеpичен дел, се офоpмени со ситни четвоpоaголни и елипсовидни елементи, кои визуелно го офоpмyвaaт нaдвоpешниот кpyг. Има]ки ^едвид дека птиците во основа се ]авуваат како aтpибyти на небото (го изpaзyвaaт небесниот, божествен концепт на вселената), може да констaтиpaме дека во семантката на дадената композицща, тие го дефиниpaaт нaдвоpешното - небесното пpостpaнство. Во коpелaциja со
14 Кошулата е изpaботенa во почетокот на 20-тиот век, сопственост на Зо]ка Богоевска, Скопско, АИФ инв, 6p. 216, ^тежи.
сликата на родилката, чща иконографща се надоврзува со неолитски и подоцнежните типови на родилки (кои во основа се кодирани во сферата на земното и плодноста), нивната семантика се збогатува со нови симболички вредности.
Сл.9 Вез на долница на женска кошула саани - симидината. Мотиви: саани, амсдщца, провези, Скопска Блатща, АИФ 216, цртежи
Втората кружна зона е претставена во форма на осмоаголник, поделен на дванаесет сегменти и назабен од внатрешната страна, за ща сметам дека би можела да го симболизира преминот мегу надзем-ното и земното ниво. Во таа насока е и нумерологщата на броевите 12/8, нумеролошки еквиваленти на универзумот, во неговото циклично движете и годишниот соларен циклус (бр. 12), односно космичката рамнотежа (бр. 8) (Chevalier,Gheerbrant,1983:140-141).15 Одредени паралели со посочената октоаголната слика од везот, пронаогаме во будистичкото тркало на законите (Drahmacakra), кое има осум пречки и го изразува концептот на средишната рамнотежа. Ово] октогоаголен модел го препознаваме и ка] христщански октогоаголни крстилници, во кои, низ чинот на крштаваае, се извршувал преминот од една во друга духовна димензща т.е. новото рагаае. Следната, внатрешна зона
15 Четирите страни на светот, помножени со трите нивоа: небесното, земното и подземното / иднината, сегашноста и минатото.
на мотивот саан е офоpменa во вид на ^н монолитен ква^ат, назабен од вна^ешната стpaнa, ко] може да ja означува зем]ата огpaденa со води. Во митолошка смисла, ово] модел скоpо секогаш ja о^еделува гpaницaтa raja ги paзделyвa световите (Мapaзов,1994:169). Во то] контекст, цейтнот од квaдpaтот, обликуван во осмоаголна paмкa во златна бо]а, би го толкувале како манифестацща на небесното пpостpaнство или неща света зона. Неговата внaтpешност, поделена на шеснаесет paзнобоjни дела (4 х 4), би ja симболиз^ал зем]ата во не]зината пpостоpнa сеопфатност, а внaтpешниот кpyг, поделен на осум сегменти, неговата ^mparaa - сaкpaлнa точка. Во посочените везови, оваа позицща е манифест^ата пpекy позицщата гоpе-долy, каде мотивот уткина глава, поставен во гоpниот дел на paкaвниот вез, ja детеpминиpa позицщата гоpе, т.е. небесното пpостpaнство, а неговиот опозит - 'цикцакниот' мотив змиjypкa,16 поставен во долниот поpaбен дел на везот од кошулата саани - позицщата долу, детеpминиpajки го долното - зем]еното, т.е.
водно пpостpaнство (или долните води), кои pечиси секогаш се повpзaни со симболиката на женската плодност.
Сл. 10 Вез од долница на женска кошула провезли/а - големи саани, Мотиви: саани, ама}Ж}а, Скопска Блати|а, АИФ 654, текстил
Мотивот саани, освен на paкaвниот вез, се ]авува и во оpнaменти-ката на долницата на посочените кошули, поставен во не]зиниот сpедишен дел, помегу тpиaголните мотиви ама]ли]а, над кого
16 Оваа кошула се везела сé до почетокот на 20-тиот век до турско, за pa^Hra од кошулата fерfевлцja и дp., кои се везеле и подоцна. Инфоpмaтоp Тодоpa Бабунска, pод. 1903, с. Дpaчево, Скопско, АИФ папка 6p. 44, pег.бp. 28.
дополнително може дя се издигяят три вертикялни линии, оформени од ромбовидни елементи т.н. пpoвезu. Во сим^оли^тя ня зняците, триaголнеcтите мотиви (aмajлuu), посгавени во долниот дел ня везот ня]често се jaвyвaaт кяко симбол ня плянинятя raja, слично кяко и водятя (мaнифеcтирaнa преку 'цикадкниот' мотив 3MujypKa со щ е зяокружен ово] вез), се jaвyвa кяко гряничен елемент ня земното, долно проcтрaнcтво. Hивнaтa rojasa, во ово] дел од кошулятя, го дефиниря нивниот xтонcки кяряктер, кяко клясификятор ня долните зони ня aнтропоморфниот модел ня светот, ко] се идентификувя со долниот дел од телото ня невеcтaтa/девоjкaтa (Maрaзов,2009:98).
Во нрилог ня cемaнтичкaтa янялизя ня ово] вез, дополнителни yкaжyвafta ни дявя поjaвaтa ня мотивот во формя ня искршеня - цик-цяк линщя т.н. 3MujypKa, чщя терминология, но и симболикя упятувя ня врскятя со змщятя кяко полисемянтично, xтонcко животно. Hеjзинaтa поjaвa во ово] вез, во ко] е мянифестирян квaдрaтно-кружниот космогониски модел ня вселенятя, се нaдоврзyвa со древните янтички модели ня огништето од типот ecxapuu (Пировскя, 2007:18; Mиxaйловa, 2005: 229-240), кяко нajcaкрaлнa точкя во домот, т.е. ценгар ня кулmuвupaнomo прострянство. Реляциите кои овие мотиви (змща-родилка-птица) ги оcтвaрyвaaт меfy себе, се нaдоврзyвaaт со древните претсгави ня митските родилки - божици, зяштитнички ня домот, кяко што е aнтичкaтa божиця ня огништето Хестща (Зaмyровиñ,1998:449-450), чщ лик, речиси секогаш, е прикяжян со змщятя, кяко не]зин ятрибут. Кяко божиця ня огништето, тяя ги кодиря проcтрaнcтвеното и предметното нячело ознaчyвajки ги во геометриjaтa ня cоциjaлното прострянство позициите внатре т.е. центарот. Во културно - cоциjaлнa смисля, ово] модел, кяко што ке истякне И. Maрaзов, е ознячен преку симболикятя ня огништето, кое во целятя индевропскя митолошкя трaдициja имя знячя]ня улога во обредите ня ознячувя^ето, озяконувя^ето ня cBoemo и myromo, jaвyвajки се притоя кяко синоним ня домот, родот или племето и нивното единство (Maрaзов,1994:75). Освен кяко центр ня соцщял-ното прострянство, Хестщя игря вяжня улога и во оргaнизaциjaтa ня животот ня aрxaичниот колектив, детерминирajки ja позициjaтa ня сгабилност и зяконитост, во чщя сферя спята и cпециjaлниот, соцщялен стятус ня дево_|ките-девици. Посочените пярялели со овяя aнтичкa божиця, мaнифеcтирaнa во орнaментикaтa ня трякиските сребрени няколеници, кяде божицятя е прикaжaнa со три дво_|ни змии, няместо ряце и нозе во основя се нaдоврзyвaaт со xибридниот лик ня скифскятя змиска божица и сличните од то] тип, ряснрострянети низ целиот энтички свет (Maрaзов,1994:75-76; Maрaзов,1976:45-53). Во
посочениот вез, не]зиниот оpнитомоpфен код сметам дека е код^ан пpекy симболиката на змцjypкama и pодилкaтa, а поексплицитно во женската фигypa, со змиски пpотоми, со raja е оpнaмeнтиpaнa долницата на една доуга женската кошула од Скопско rap. fеpfевлцja.
Анализата на посочените елементи, во контекст на целокупната композицща: ymкцнa глaвa/гоpе - кpyжниот мотив саани ^едишен дел и цикцакниот мотив змцjypкa/долу, може да се толкува како манифестацща на комбиниpaниот модел на космосот, нpи што ^ужниот мотив саани го изpaзyвa хоpизонтaлниот модел на космосот, а останатите два - (стpaничниот мотив) aмajлцja и долниот змцjypкa, веpтикaлниот концепт.
^и пpегледот на apхивските и етногpaфски мaтеpиjaлн, констaтиpaни се бpоjни вapиjaции на истимениот мотив саани. На_|големи paзлики се забележани во фоpмиpaftето на внaтpешните, центpaлни елементи, кои можат да бидат кpyжни, елипсовидни или во фоpмa на заоблен квaдpaт, офоpмени во шаховски paстеp или кpyжно, со впишан ^ст во сpединaтa или со геометpиско paзнобоjно акценти-pa^ на центpaлнaтa точка. Kaj некои од посочените мотиви, компози-циски кpстовидно офоpмени, нaдвоpешниот пpостоp дополнително може да е офоpмен со елементи во вид на пpевpтено дво]но S, со попpечен листовиден елемент.17 Иконогpaфски, ово] мотив, чща теpминологиja за жал ни е непозната, може да го повpземе со солapниот мотив свастика, или пак со сликата на дво_|ната сек^а лaбpцc, едно од обележ]ата на дpевните минорки пapтогенетски божици, и сличните од то] тип, застапени во пошиpокиот кyлтypен apеaл од то] пpиод. Во щ>илог на нивното значеае, ке ja истакнеме по]авата на pитyaлните дво_|ни сек^и - лaбpцcц, пpонajдени на теpитоpиjaтa на Македонща, од пеpиодот на железното вpеме (Микулик,1984:65), иконографски слични на посочениот мотив од везот од Скопско.
Сликата на хоpизонтaлниот модел на космосот, ja пpепознaвaме и на еден доуг вез од истиот pегион, модификацща на пpетходните. Посочениот вез е застапен на paкaвот на женската кошула pешеmapче,ls именуван споpед истоимениот мотив со ко] е офоpмен внaтpешниот, назабен октоаголен елемент. Центpaлниот мотив е скоpо идентичен со пpетходнопосочените, а позначителни paзлнки се ]авуваат во неговото нaдвоpешно офоpмyвaftе, односно во rojabara на фитомоpфните елементи лис]а, кои може да ги тpетиpaме како
17 Мотив од paкaв на женска кошула, Скопско, АИФ 268, ^тежи.
18 Вез од женска кошула, Скопско, АИФ инв. 6p. 246, ^тежи.
манифестацща на нaдвоpешното - земно ниво, т.е. вегетацщата. Пpоекцнjaтa на хоpизонaтaлниот космос raj посочениот вез се одвива во насока однaдвоp кон центapот, т.е. од земното ниво кон оската на светот.
Сл.11 Женска пафта, метал и инкyстpaциja со седеф, втсфа пол. на 19-тиот век, соп. на
Hapоден музе], Штип
Oдpедени пapaлелн со иконогpaфиjaтa на посочениот оpнитомоpфен мотив, застапен на везот саани, се сликите на митската птица, кои ги пpонaоíaме во оpнaментикaтa на женските сpебpени пафти, од pегионот на Штип. Во пpилог на ваквата пpетпостaвкa, потвpдa ни даваат двата зоомоpфни мотиви, кои и ro^aj одpедените иконогpaфски paзлнки, делумно условени од мaтеpиjaлот (сpебpо или посpебpенa метална легypa) и техниката на изведба (седефна инкyстpaциja, т.е. лиен метал со длабока pелjефност), може да се ^штат^ват оледени сличности со основниот ликовен модел, кapaктеpистичен за оваа митска птица. Во ^виот пpимеp, седефната инкyстpaциja со raja е офоpмен центpaлниот дел на листовидната пафта, е офоpмен со зоомоpфен лик, со arp^yra на птица (paзвиоpени ^шца и канци), или, пак, некое фaнтaзмaгоpично суштество, слично на ^ифон. Пpитоa можат да се констaтиpaaт одpедени пapaлели во офоpмyвaftето на главата, raja е слична со ликот на Семypг, со ко] е офоpмен pелjефот од ^квата Самтавици, од Гpyзиja (1030 год.), како и со целокупната поза кapaктеpистичнa за повекето ликовни пpетстaви на оваа митска птица. На ваквата констатацща нé упатува офоpмyвaftето на устата и ноздpите, зашилените уши и долгиот, испpyжен ]азик (кapaктеpистнчен за ликовните пpетстaви на змщата и
змерт). Во cтрaничниот дел, пaфтaтa е орнaменгирaнa со ситни рястителни и цветни мотиви кои меfycебно се преплетyвaaт.
Со поиняквя иконогряфи]я е зооморфниот мотив со ко] е орняментирян центрядниот, средишен дел ня едня друга пяфтя, стрянично оформеня со двя мясивни листовидни елементи споени во центрaлниот дел. Во посочениот пример, зооморфниот (плястично оформен) лик, според cвоjaтa иконогряфи]я се нaдоврзyвa со сликите ня двогляв орел, кaрaктериcтични зя xерaлдикaтa ня некои янтички крялствя (персиското, римското) и динястии (визaнтиcкaтa динacтиjaтa ня Пялеолозите). Посочениот мотив, и покря] jacRKre пярялели со сликятя ня двоглявиот орел, се истякнувя со одредени специфики, кои yпaтyвaaт ня можностя декя стянувя збор зя полиcемaнтичко животно, со ятрибути ня зме] или ня некое друго митско суштество. Во прилог ня овя е поjaвaтa ня горните екстремитети и мясивниот зяшилен „клун", што укяжувя ня можностя декя стянувя збор зя некое фaнтaзмaгорично животно, пя во то] плян се нaдоврзyвa со иконо-грaфиjaтa ня „птицaтa" од претxодниот пример.
Поjaвaтa ня овие елементи во орнaментикaтa ня женскиот обреден невестински някит зя ня rojac - пяфти, ко] во трaдиционaднaтa културя ня Maкедонците имя вяжня функцщя поврзaнa со брячнятя симболикя и женскятя плодност, укяжувя декя стянувя збор зя ликовни претстяви со исклучително семянтичко знячеае. Во обид дя го протолкувяме нивното знячеае ке укяжеме ня бродите легенди и няродни прикязни од Maкедониja и пошироко, во кои се jaвyвa мотивот ня девоjкaтa грябнятя од зме] (ялля, или нещя митскя птиця или змщя кяко
негов cемaнтички еквивaлент, или пяк, тяя е неговя посестря и сл. Вaквaтa пaрaлелнa rojaHa, регистиряня во уснятя няродня книжевност
Сл.12 Женскя тафта, ноcребренa, вторя нол. ня 19 век, сон. ня Haроден музе], Штин
(С6НУ16-17.1900:280, Верковик, 1985, бр.61)19 и традиционална орнаментика чщ одраз го срекаваме во орнаментиката на посочените везови и женски пафти од Македонща, упатува на заклучокот дека станува збор за древен модел чщ семиотички код го срекаваме во традиционалната култура на повекето народи од индоевропкиот ареал.
Литература:
Аго, А. 2006. Турските ]азични елементи во ]азикот на Марко Цепенков, Скоп|е.
Бабик, Б.1984. Матерщалната култура на македонските Словени. - во: Уметничкото богатство на Македонца, Македонска книга. Скоп|е:120-136.
Верковик,Стефан И.1985, Македонски народни умотворби, кн. 4, ред. К.
Пенушлиски, Скоп|е. Вражиновски,Т. 2000. Речник на народната митологщ'а на Македонците, Прилеп- Скоп|е, 26.
Демаков, А., Фоменко, Д. А. 1998. К проблеме идентификации Сенмурва. - во: Культуры евроазийских степей второй половины I тысячелетия н. э. (вопрос хронологии).Самара. Жарникова, С.В.2003. Золотая нить, Областной научно-методический центр
культуры и повы шения квалификации. Вологда. ЗамуровиЪ, А. 1998. Митолошки речник, Heres, Београд. Зборник на народни умотворения, 1900, БАН, София.
JеziC, М.1987. R'gvedski himni - Izvor indijske culture i indoеuropsko naslede. Zagreb.
Chevalier, J.Greerbrant, A.1983. Rjecnik simbola. Matica Hrvatske, Zagreb. Маразов, Иван.2003. Водните птици в мистериите на Кабирите. - во: Фолклорьт и корените на сьвременната култура. Бургас: 3-23.
1994. Митология на Траките. ИК Сектор, София.
2009. Хубавата Елена, Захарий Стоянов, София.
1976. За семантиката на женския образ в скитското изкуство, - во: Проблеми на изкуството, год. IX, 4, Институт за изследване на изкуствата- БАН, София: 45-53. Микулчик. Иван, 1984, Од Скупи до Скоп|е. -во: Уметничкото богатство на
Македонща, Македонска книга. Скоп|е: 62- 73. Михайлова, Ж. 2005. Глинени огнища и олтари от тракийския град в
Сборяново (предварителни наблюдения). - во: МИФ, 9, София, 229-240. Пировска, А. 2007. Изработка и особености в украсата на тракийските
есхари, - во: Археология, кн.1-4, БАН , София, 13-28. Рыбаков, Б. А. 1987. Язычество древней Руси, Наука, Москва.
19 Царска керка фатена од зме); Анастасща пленета од змв]от (приказна за душата на зме]от скриена во ]а)це или птица), Кавадарци, АИФ м.л. 862.
1967. Рycaлии и бог Симяргад - Переплут, - во: Советс^я aрxеология, 2, Моcквa, 91-116;
Риcговcкa Пиличковя, Jacминкa. 2009. Пpеmcвадбенumе oбuчаu и o6pedm елеменmu - дел od цuклycom на жежки ny6epmemcKu o6pedu на npемин. Мaкедонcки фолклор, год. XXXV, 67, Институт зя фолклор, Скон|е, 164184.
Чaycидиc, H.2005. Kocмoлoшкu тики, 1-2, Hnrac Чяусидис, Скоще.
Илустрации:
1. Краски симбол ня Cacaнидcкого дарило, 224 - 651 г.
2. Сребреня чинщя укрясеня со ликот ня Семург, Сясянидско крядство, 7-8 век од н.е.
3. Cacaнидcкa свиленя гкaенинa со ликот ня Семург, 6-7- век, детяд
4. Ликот ня Семург, релеф од црЕвятя Caмгaвици, Грузщя, 1030 г.
5. Cликaгa ня Симяргл од ритуялия брязлетня, 12-13 век (според А.Б. Рибяков)
6. Глинен сяд со сликя ня птиця, Визaитиja, Водно, Скопско
7. Вез ня рякяв од женскя кошуля cаанumе. Мотив: шани, ама/личе и ушкина глава, Скопскя Блaтиja, кря) ня 20 век
8. Мотив шани од долниця (бочник) ня женскя кошуля, Скопскя Блaтиja, АИФ 545, текстил
9. Вез ня долниця ня женскя кошуля шани - cuмuдuнаmа. Мотиви: cаанu, ама)'ли)а, npoвезu, Скопскя Блaтиja, АИФ 216, цртежи.
10. Вез од долниця ня женскя кошуля npoвезлujа - гoлемu тани, Мотиви: cаанu, ама]'ли]а, Скопскя Блaтиja, АИФ 654, текстил.
11. Женскя пяфтя, метяд и m^Mpa^a со седеф, вторя пол. ня 19 век, соп. ня Haродеи музе], Штип
12. Женскя пяфтя, посребреня, вторя пол. ня 19 век, соп. ня Шроден музе], Штип.
