CC BY
9оригинален научен труд УДК 398.32(497.7) УДК (047.31)
МАКЕДОНСКИТЕ СВЕТИ МЕСТА ВО СОВРЕМЕН КОНТЕКСТ: ВРЗ ПРИМЕРОТ НА КАРПАТА ЗМЕОИЦА ВО С. КРАПА, МАКЕДОНСКИ БРОД
Драгица Поповска
Институт за национална истори]а,Скоп]е, Македонца
Keywords: sacred places, sacred stones, Zmeoica, tradition, contemporary.
Summary: The paper focuses on Macedonian sacred places, where the stone appears as a dominant element upon which a cult is build, and also on the immediate area that contributes to their "sanctity". Using the example of the rock so-called Zmeoica, we will analyze people's "observation" and "experiences" of such places in the context of contemporary life.
Македонската почва изобилува со места, кои, како несещ-дневни „споменици на природата", се доживуваат како свети. Се раз-бира, овде нема да зборуваме за нив како матерщални предмети во природата, во смисла на пе]заж сам по себе, туку за нивната перцеп-цща во рамките на македонската културна традицща, на нивното зна-чеае и функцща во денешното живееае.1
Во ово] контекст, посебно внимание ке му посветиме на совре-меното истражуваае на македонските места во кои каменот се ]авува како доминантен елемент врз ко] се изградил култ, а секако и на непосредната околина, ща придонесува за нивната „светост" .2
Од етнолошко-антрополошки аспект ке биде анализирана човечката „опсервацща" на ваквите простори, вклучително и на каменот и значеаата што произлегуваат од таквата дескрипцща. Истражу-вааата покажаа дека каменот има богато симболичко значеае, кое е приспособливо и во рамките на современата култура на живееае.3
„За религиозниот човек, просторот не е хомоген, то] има прекини, пукнатини: постсуат делови на просторот кои се квалитетно различни од другите" (Elijade 2004:19). Токму постоеаето на необичниот камен
1 Ке го употребиме когнитивниот антрополошки пристап, ко] ]а разгледува културата „како систем од знаеаа, верувааа и вредности кои посто]ат во умовите на не]зините припадници" (ЖикиЬ 2006:11).
2 Истражувааата се вршени во периодот од 2000 до 2010 година на територщата на Р Македонща, види повеке ка^ Поповска 2012:1-262.
3 За текот на идеите преку симболичните претстави на каменот во македонската народна традицща, види: (Popovska 2012a: 95-111).
во просторот и неговата фузионираност со водата4, придонела за симболичко одво]уваае на ваквиот простор и негово перцепираае како „свет".5 Сепак, сите места со вакви карактеристики не се сметаат за свети.6
Терминот „свет камен" во македонската народна традицща7 се однесува на навидум обичен камен, ко] благодарение на: сво]ата форма, местоположба, предание и природно вградени симболи, реф-лектира натприродна мок, со што се трансформира во „свет камен". Како таков, според народно религискиот концепт е третиран како ефи-касно средство против човековата неплодност и заштита од разни болести (Поповска 2009:10).
Македонските свети места во современ контекст ке бидат анали-зирани преку магиско-култните содржини поврзани со карпата, однос-но пештерата ситуирана во с. Крапа, Македонски Брод, а именувана од месното население како Змеоица.8
Станува збор за карпа сместена високо над селото, каде впрочем и според старата практика се наогале култните места, во ща, според верувааето, живеел зме_|от, а во не]зината внатрешност имало
4 Каменот како претставник-репрезент на земцата и водата, со своето присуство се фактори, кои, според верувааето, се носители на плодноста, односно на рагааето. (Поповска 2012:119)
5 Доживува]ки го надворешниот впечаток, примитивниот човек создава симболичка слика (Поповска 2012:13-15). За него не е карактеристичен индивидуалниот творечки чин, туку напротив, се е продукт на колективот. (Чаусидис 1994:48). Паралелно со ваквата слика за каменот во заедницата постоеле митски кажувааа, кои ]а пренесувале содржината на каменот како медиум. Во понатамошниот разво] на човештвото, кога менталната слика на каменот е веке врежана во свеста на секо] припадник на заедницата, каменот не претставува симболичен предмет што побудува слободни асоцщации, туку то] е предмет што го означува токму тоа што човекот го научил во младоста (Поповска 2012:17). За митските слики и за начинот на нивно одржуваае во средината, в. Чаусидис 1994: 54-58.
6 За начините на кои каменот ги добива „светите" димензии, повеке во: Поповска 2012:1262.
7 Традицщата ]а сметаме како процес подложен на промени. Светите места се простори во кои се реплицира наученото од претходните генеарации, но на истото се надоврзуваат елементи од денешното живееае. Впрочем, поимите традиционално и современо се раздво]уваат само условно во временски контекст. Според Ивановик-Баришик, оваа радвоеност треба да се прифати со резерва, зашто она што денес е современо, веке утре може да стане традицща и обратно -ако се стекнат одредени услови може да до]де до обновуваае на традицщата (ИвановиЪ-БаришиЬ 2007:15-16).
8 Пештерата се споменува ка] М. К. Цепенков: Македонски народни приказни, книга 5, Скоп|е, 1989, приказна бр. 707, стр.144-146; J. ХацивасилевиЬ, Прилеп и аегова околина Историско-географска излагала, Београд, 1902, стр. 128-129; П. С. Jовановиh, Карсне по]аве у Поречу, Гласник скопског научног друштва, ка. 4, одделеае природних наука, св. 1, Скопле, 1928, стр. 17-18; Ф. Атанасовска, Д. Колчаровски, Народни преданна за имиаата на некои пештери во Република Македонща, ЗЕМ, Скоп|е, 1933, стр. 189.
подземно езеро.9 Каменот, мегу населението, се доживува како предмет што поседува антропоморфны белези - потсетува на човечки фигури: жена со фурка во рацете, дете и легнат змев,10 од кои поголе-миот дел се оштетени. Во прилог на ова е и из]авата: „постепено луге-во, Koj оди, лекоито je и крши од тоа каменот и така и искршиле"11.
Како што можеме да видиме ваквата перцепцща на каменот влщаела и на неговата народна терминологща. Из]авата на информа-торот, го потврдува претходното: „И тоj дека змев, знаиш и Змеоица се завикале, од него дека змеот живеел тука."12
Непосредниот свет простор е исполнет со карпи: „нема ни дрва, ни ништо тамо, само карпички и многу ниска тревичка"13.
Сепак, светоста на просторот ]а надоплнува водата, чии симболички значена се сведуваат на извор на животот, средство за прочистуваае и обновуваае (Поповска 2012:124).
За пештерата14 како живеалиште на зме]от зборува и следната из]ава: „Имат на_щено таму ко соба, ко пенцере, врата, само врата не обична, онака просек (процеп)".15
По народното сфакаае зме]от е бранител на селото, негов заш-титник, чща главна задача е спречуваае на доагаае на градоносни облаци (Вражиновски 2000:188). Од друга страна, пак, градот, ко] според верувааата, е носен од демонски суштества, е главна опасност за селото, особено за време на созреваае на родот во нивите (Вражиновски 2000:257). То] го уништува трудот на лугето и храната како основа на човечката егзистенцща. Затоа, змерт во перцепцщата на локалното население од селото Крапа бил ценет и почитуван, а то]
9 Информатор: Александар Спиркоски, роден 1926 во село Кошино, снимено 05.07.2009 во село Кошино.
10 Лугето „гледаат" во каменот како нешто што како знаеае го стекнале во поранешниот период (веро]атно во детството). Повеке примери и анализи во врска со ваквата опсервацща види во (Popovska 2012a:100).
11 Информатор: Велкоска Даница, родена 1933 во с. Крапа, снимено на 5. 07. 2009 во Крапа.
12 Истиот инфораматор.
13 Информатор: Велкоска Магдалена, родена 1965 во Скоп|е, снимено на 5.07.2009 во Крапа.
14 Многу пештери во верувааата на населението се доживуваат како свети: Пештера во с. Jегуновце, (Тетовско), Пештера под с. Кожле (Скопско), Шпела во с. Вртекица (Скопско)... За нив се раскажуваат многу преданна. Тие се места во кои лугето се собирале при прослава на некои празници. Денеска на]често нивната светост е изразена преку функцщата лекуваае и патронажа, што во согласност со верувааата, ]а поседуваат (Поповска 2012:42).
15 Информатор: Во]чески Во]че, роден 1922 во с. Крапа, снимено на 5. 07. 2009 во Крапа.
секогаш во имагинациите на лyfeто, се вpзyвaл за големи пeштepи во зем]а, но и со водата во raja живеел.16
Нapоднaтa интepпpeтaциja за ово] камен, raja се пpeнeсyвa од поколение на поколение, е следна:
„На Богородица било, во Крапа, орото средсело, таму со га]ди, со тапани, момите играле. Ко се завил еден ветар, еден виор и од наоро дево]ката ]а кренал у вис. Дури се гледала гледале, после се изгубила. Ма]ка е жалела, фамили]ата жалела. После многу време, овчарите ]а виделе. Та]а си излегла од дупката, на сонце седела. Дошле тие и кажале на ма]ка е, таму и таму е. Керка е имала машко дете со змеот. Ма]ка е jуда станала, проклета1...Ке го прашаш]е рекла, зашто и то>j бил чоек како нас, од ошто му е смртта? Се доверил тоj дека една рака сол во коблите може да го утепа. И таа по наредба на ма]ка е неко] ден невреме било, тоj се борел, таа една рака сол стаила во коблите. Таму има од сто литри кобли, нити прелеваат, нити недостасува вода. Ама кога видел дека ке умрит тоj рекол: Зошто ме зеде на душа ти камен како мене да се сториш. Jа пролнал тоj и таа одма до него и детенцето до неа тука и тоа скамнето и урката, ама постепено лугево коу оди делоите]е и крши од тоа каменот и така и искршиле "18
Споpeд ^едаи^те, настанокот на каменот е peзyлтaт на мета-моpфозa на зме]от во камен, како последица на ^окол^ва^е и само-^окол^ва^е, ко] во моментот на ум^а^е ja ^околнува жената и детето. Легендата ja знае сещ жител на Kparn и во околината, што упатува на тоа дека настанувааето на имагинативните сили е колек-тивно. Иако настанувааето на каменот е над сфepaтa на peaлностa, колективот не се спpотивстaвyвa, туку на ^едаи^те му дава повисока смисла (Поповска 2012:60-61).
За peлигиозниот човек смpттa не пpeтстaвyвa само составен дел од животот, туку и можност за повисока комуникацща (^отопиев 1984:147). Нeпpисyството на змejот, како заштитник во „^еалниот" свет, не ja ^екинува вpскaтa со него, зашто TOj е зачуван во каменот.
го обновува своето постоеае ^еку скаменувааето. Ако истоpиjaтa на кyлтypaтa подpaзбиpa постоjaн ^емин од една фоpмa во дpyгa, од
16 т->
Во ^bpei^e^™ живееае ваквите ^иказни се paскaжyвaaт со доза на скептицизам, ^и што на]често во пpикaзнитe што ги слушаме на тepeн фигypиpa тepминот „коба]аги", i^fyi^ некои од испитаниците, особено ^^aprae членови на заедницата збоpyвaaт за скаменувааето како да се случило вчepa, па дypи сpeкaвaмe и такви кои се убедени во вистиноста на ^иказната (Поповска 2012:59).
17 Иако е евидентен хpистиjaнскиот rapara^p на из]авата, таа го покажува значеаето кое, зме]от како демонско суштество, го имал во вepyвaftaтa на лyfeто во Kparn и пошиpоко.
18 Инфоpмaтоp: Велкоски Сто]че, pодeн 1930 во с. Kpam, снимено на 5.07.2009 во Kpam.
еден систем во друг, при што егзистираат постсуаноста и континуи-раноста на старото во новото (Прокопиев 1984:149), ова, селото како колектив, го сфака како почеток.
Овде не се работи за обожаваае на каменот само по себе, туку за веруваае дека во него престо]ува духот на зме_|от, натприродна сила, ко]а истовремено е мокна и плодородна.19 Значи, пештерата Змеоица е под директна заштита на змерт и според народното сфакаае, то] во неа престо]ува и благодарение на тоа присуство, карпата може да ]а покаже сво]ата магиска сила во полна мера.20
Светите места ]а манифестираат сво]ата магиска мок, само во точно одредени денови, периоди и сл. Тоа е многу важно за целосно остваруваае на посакуваното. На Змеоица, лечеаето поради кое се посетува оваа пештера, е осигурано со доагаае на Дуовден (Духовден), или пак, на Илигден (Илинден). По инерцща на традицщата ваквото мнение останало до денес, особено raj повозрасните членови на заедницата.
Духови е празник, ко] во себе носи многу пагански каракте-ристики од култот на мртвите и култот на плодноста. Се смета дека неговото потекло е во врска со празникот посветен на русалиите21, ко], raj Словените, бил празник на пролетта, а русалките биле хтонични суштества поврзани со водата и заштитнички на посевите (Зечевип 1974:54). Во согласност со народните сфакааа, должност на умрените е да водат сметка за плодноста.
Поврзувааето на активноста на Змеоица со Илинден е резултат на верувааето според кое Св. Илща управува со небото и со природните по]ави, па оттаму се ]авува и како заштитник на посевите, што претставува аналогща на функциите што, според народното сфакаае, ги има змерт.
На_|погодно за посета се смета утрото, пред изгревот на сонцето, па сè до пладне, зашто според информаторите „расне денот", што од сво]а страна ]а покажува почитта, ща му се укажува на сонцето, а ща особено доага до израз при неговото изгреваае.
Во поново време помладите генерации практикуваат посета на каменот и на други поважни христщански празници, како на Гур-говден, на Велигден и др. Како и да е, ова покажува дека се бара светост, во рамките на календарскиот циклус, што се ]авува како
19Ваквите верувааа имаат долга традици)а и се засновани на анимизмот (ЕрделановиЙ
1938:198-204).
20 Бро]ни се примерите на терен, кои потврдуваат дека благодарение на „присутноста" на натприродните сили во каменот, овие места претставуваат предмет на култ.
21 Авторот, повикува]ки се на Миклошик (МиклошиЙ 1864:313), изнесува дека русалиите го означуваат празникот на трендафилите, ко] во градот Рим бил поврзан со празникот Духови, односно со празникот на умрените.
опозицща на сещдневието.22 Истото покажува како тpaдициjaтa и совpеменостa постсуано се испpеплетyвaaт, не само во сещдневниот живот, туку и во свеста на населението.
Во веpyвaftaтa на населението светите23 места се доживуваат како места во кои е инкуб^ана плодност и мок за заштита на човекот од болести, места што му нудат на посетителот исполнуваае на посакуваното.
Магиските содpжини, кои ги поседува кapпaтa, се мaнифестиpaaт пpекy „способноста" да лекува. Веpyвaftето во лековитата мок на каменот е зголемено со водата, raja се наога во него, a raja се ]авува во улога на очистувачки елемент. Способноста на кapпaтa да заштитува е исто така многу изpaзенa. Населението пpaктикyвa ^шеае дел од каменот и постсуано носеае со себе или пак чуваше дома. Ова камче служи како ама^ща и посетителите немаат обвpскa да го вpaтaт на
24
каменот. Се смета дека на toj начин посетителот е заштитен и по посетата на Змеоица. Многу е интеpеснa инфоpмaциjaтa дека ова камче соговоpничкaтa, инаку млада жена, го чувала дома и по потpебa, таа не оди на Змеоица, туку до камчето пали свека и тем]ан и во себе го замолува да и помогне. Еве ja из]авата: „Понекогаш ке си запалам свека и ке си помислам, ке го ставам камчето, ке си запалам свека или темjан, не,.. до него и си помислувам желба и само малку да гори свеката. Си мислам дека има неща мок."25
Ова покажува дека с^шеното камче од кapпaтa ^етставува еквивалент на Змеоица и во него, во согласност со веpyвaftaтa, се содожани сите не]зини arp^yra: неговото магиско де^твуваае вpз лугето е идентично на влщанието кое го има вpз нив кapпaтa. Чува-аето на ова камче, манифестна магиско-апот^опе]ска пpевенциja од секакви зла (Поповска 2012:111-113).
22 Споpед Тpоjaновиh, Пеpyн е во тесна bpœa со Св. Илща. Ат^ибутите на пpиpоднaтa сила ^еминале на ово] светец - ^омовник, ко] yпpaвyвa со дождот. То] е хpистиjaнски светец, ко], rn^aj „незнанобоштвото," го чува и чистиот rapara^p на монотеистичката хpистиjaнскa веpa, па дypи влегол и во исламот. Сво]ствата на Пеpyн ^еминале не само raj Св. Илща, туку и raj Св. ^prá (Тpоjaновиh 1911 : 119).
23 Тpебa да се напомене дека не можат да се постават стpоги граници мегу она што е свето и она што е лишено од свети вpедности. Местото што го доживува како свето еден човек, дpyгиот може да го пеpципиpa како ^офано. Во повекето случаи, станува збоp за светост, raja, како тэадицща, егзистиpa во пеpцепциjaтa на локалните жители, а искуството во вpскa со неговата „лековитост" пpидонесyвa за засилуваае или за намалуваае на таа светост во пош^оки paiera.
24 На повекето свети камеаа на теpитоpиjaтa на Р Македонща, земеното камче, по истекот на една година, посетителот, во согласност со „^авилата", тpебa да го вpaти назад на каменот.
25 Инфоpмaтоp: Велкоска Магдалена, pоденa 1965 година, снимено на 5 ]ули 2009 година во село Kparn.
Дел од посетителите практикуваат носеае на камчето на одредени делови од телото, на]често на по]асот, за што зборува следната rojaba: „Ко ке си го земеш камчето од каменот, дома си го чуваш, нещ го зашиваат на поjас. Не се врака камчето."26 Се верува дека тоа ке ги заштити од лоши сили или сторенща.
Да напоменам дека во текот на истражувааето, во перцепцищата на населението не евидентиравме постоеае на некаква штетна способност на ова култно место.27 Змеоица, според верувааата, посе-дува ]асно изразена способност да исцелува, да им помогне на бездетните да го осигураат потомството, да влщае на болни, да зашти-тува и да отстранува магиски де_|ства од лугето. Последното е нормално ако се земе предвид дека каменот е лоциран во традицио-нална селска средина, каде се верува дека на]чести причини за болеста или за несреката на поединецот се магиските де^твувааа врз него. Карактеристично е што еднаш создадената функцща на каменот во минатото е константна и како таква се ]авува и денес.
Ова свето место е посетено од христщанско население, кое припага на селската, но и на градската средина.28 Посетители се луге на различно образовно ниво, што веро]атно произлегува од се поголемата сложеност на човековиот живот, а мегу нив се не само жителите на Крапа, Зрзе, Порече, Скоще, туку и Македонци кои живеат надвор од нашата држава. Преку посетата на светите места, населението се обидува да оствари комуникацща со нив, ща се реализира преку верувааата и обредната практика, а со цел да се постигне посакуваното. Некаде ваквата комуникацща е колективна, а некаде индивидуална. На Змеоица таа е на]често индивидуална. Се ]авува во случаи кога е потребна помош при излекуваае и сл. Обредната практика на каменот сещ ]а извршува сам за себе, мегутоа заради непознавааето на теренот се бара помош од локалното население. Тоа може да биде ща било личност од селото.
На_|напред, се црпат информации не само за времето во кое каменот треба да се посети, туку и за тоа што се е потребно посетителот да понесе со себе.
26 Информатор: Во]чески Во]че, роден 1922 година во село Крапа, живее во село Кошино.
27 Каменот во верувааата на населението вообичаено се ]авува со двоен аспект на де]ство: творечки и уништувачки. Уништувачкиот е насочен кон „неправедните", а творечкиот кон „праведните". (За моралните/неморалните вредности ка) Македонците види: Поповска 2011:119-128). Ваквите сфакааа, иако своите корени ги имаат во архаиката, продолжиле да егзистираат и во современието, со цел да триумфира духовната чистота raj човекот, што како вредност се наметнува од актуелните религии (Поповска 2012:195).
28 Честите миграции село-град, довеле до ширеае на ваквите идеи и надвор од селската средина.
Посетителите со себе носат леб, свека, „ваганче" и ситни железни пари. Со оглед на тоа што каменот го карактеризира висо-чина, а со тоа и пешачеае до него, потребно е реципиентот да биде подготвен да стигне до него. Ова веро]атно доага оттаму што според народното сфакаае, ништо не може да настане и ништо не може да биде направено без напор (НеделковиЬ 1925:201). Со пристигнувааето до местото, посетителот упатува нема молба29 до него. Информаторот вели: „Се крстат и ... Змеоице помогни ми...". Сепак, поголемиот дел од информаторите немата молба ]а упатуваат кон Господ, или кон нещ од неговите светци: Св. Илща, Св. Торги итн. Еден од информаторите вели: „си помислувам желба и не се крстам"30
Посетителот остава малку лепче на каменот, што претставува еден вид молбена жртва. Во контекст на ова, информаторот вели: „Еми така, коj како што има болест там, оставаат свеки палат, лепчита, парички. Илепче оставаат."31
Се смета дека парче леб има улога на ама]лща и претставува заштита од уроци (Culinivic-Konstantinovic 1989:162), а истото претставува реликт за комуникацща со некои натприродни сили.32 Палеаето на свеката е обред, ко] го практикуваат вообичаено лугето.33 Според Тро]ановик, тоа е нехристиански обича] и тсут се практикувал пред киповите во претхристщанството. Ваквата практика била презирана и забранувана од страна на христщаните, заради што во првото столетие немало свеки по црквите. Во вториот век се вратил ваквиот пагански обича] и земал голем замав во христщанството (Тро]ановиЙ 1911:208). Во рамките на христщанското учеае запалената свека е симбол на светлината (Шевалие/Гербран 2005:886).
Потоа се фрлаат железни парички во вода. Металот34 (Шнева]с 1927:24) зазема видно место во одбранбениот систем и има силна апотропе]ска мок, а фрлааето парички претставува симболичко прине-суваае жртва.
29 Повеке за молбите, ветувааата и дарувааата на каменот види: Поповска 2012:77-84 и 163-171.
30 Информатор: Велкоска Магдалена, родена 1965 во Скоп|е, снимено на 5.07.2009 во Крапа.
31 Информатор: Даница Велкоска, родена 1933 година во село Крапа, снимено на 05.07.2009 година во село Крапа.
32 За воспоставуваае комуникацща со некого се користи храна, ко]а истовремено претставува симбол на ситост и симбол на светост. На балканските простори тоа се лебот и солта. Лебот претставува и храна на божеството, а истовремено е и персонификацща на самото божество. То] претставува заштита против каква било лоша намера. (КнежевиЬ 1997:36-37).
33 Палеаето свеки е состо^ка од жртвените обичаи (Тро]ановиЬ 1911: 93).
34 Во народните обичаи на старото и на новото време железото игра улога на средство за одбрана од демони (Шнева)с 1927:24).
На_щосле посетителите земаат вода со ваганчето и се мщат. На миеаето со вода нapодот гледа како на лустpaтивен магиски чин. Водата е елемент од голема apхaичност во човековата култуpa и во нapоднaтa свест поседува голема сила, со raja имaгинapно се уништу-ваат пpичините за болеста, а главен елемент е на лустpaтивнaтa т.е. магщата на ^очис^а^. (CuliniviC-KonstantinoviC 1989:42). Инфоp-мaтоpот се секава дека не само денес, туку и во минатото лугето ^ак-тикувале посета на каменот: да ти кажам сме оделе и мие сме пиеле вода... ке си црпнет и настрана ке се изми]ат... Татко ми велеше колку да е вадиш водата, толку си стоит, немат да загинит таа вода."35
Оние што доагаат на каменот зapaди лекуваае на неплодност, ^ата^^ваат с^уже^е на дел од него (на]често од фигуpaтa raja се замислува како скаменета жена),36 по што така истpугaниот камен го ставаат во ваганчето со вода и потоа го пщат. Веpувaaт дека на то] начин каменот ке им овозможи pепpодукциja. Станува збоp за изpaзитa симпатичка магща. Имено, каменот што го почитуваат лугето како симбол на плодност, заштита и слично, со внесуваае во телото на човекот, тpебa да го ^едизвика истиот pезултaт raj него, т.е. да ^е-дизвика плодност. Со ^ше^ето мало камче од Змеоица, комуникаци-jara со каменот не зaвpшувa, туку пpодолжувa и понатаму, со неговото
чуваше во домот на посетителот, во функцща на сигуpен aпотpопеон.
***
Вpз основа на пpетходно изнесеното, е о^авдан заклучокот дека во с. Kpana и пошиpоко во pегионот, Змеоица се доживува како свето место. Блaгодapение на тpaдициjaтa, култот кон Змеоица се одpжaл до денес и во обичаите и веpувaftaтa на лугето то] е повpзaн со анимистичкото сфакаае на каменот, како седиште на душата на змерт-заштитник. На таа анимистичка основа, со paзвоjот на нашата нapоднa pелигиja, се paзвиле сфакааата за Змеоица како мокно и ефикасно сpедство за заштита од секое зло, како и пpидpужните магиско-култни содpжини, главно пpодуциpaни од иде]ата дека неговата исцелителска и пaтpонaжнa мок, ке биде ^е^сена на лугето.
Секако, пpоцесот на хpистиjaнизaциja се одpaзил и на ово] pелигиско-мaгиски комплекс. Во обpедите на каменот се зачувани елементи од apхaичните pелигиски слоеви, а како pезултaт на xp^ra-
35 Инфоpмaтоp: Велкоска Даница, pоденa 1933 во село Kpana, снимено на 5 ]ули 2009 година во село Kpana.
36 Иде]ата за плодност е мaтеpиjaлизиpaнa во фигуpaтa на жената, зapaди не]зината pодоноснa функци)а.
]анизацщата, на архаичните религиски слоеви, срекаваме конта-минирани елементи.
Благодарение на опсто]увааето на каменот во подрач]е со изразито рурален облик на егзистенцща, култот кон Змеоица се одржал до денес.
Литература:
Атанасовска. Фима. Колчаровски. Драган. 1993. Народни преданща за имиаата на некои пештери во Република Македонща. Етнолог. ЗЕМ, Скоп|е.
Вражиновски. Танас. 1998. Народна митологща на Македонците, книга1.
Институт за старословенска култура Прилеп. Скоще - Прилеп. Вражиновски. Танас. 2000. Речник на народната митологи|а на Македонците. Институт за старословенска култура-Прилеп. Книгоиздателство „Матица Македонска"-Скоп]е. Скопле - Прилеп. Elijade Mirca. 2004. Sveto i profano, priroda religije, Alnari, Tabernakl, Beograd. ЕрделановиЪ. Jован. 1938. О почецима вере и о другим етнолошким проблемима. посебна издааа. СКА. ка. CXXIV. (философски и филолошки списи ка. 33). Београд. ЖикиЪ. Бо]ан. 2006. Конгитивна антропологи|а и нематерщална културна баштина. Етнографска музеологи|а у транзицщи-осврт на прошлост и поглед на будуЬност. Гласник Етнографског музе]а, Београд. ЗечевиЪ. Слободан. 1974. Русалке и тодорици у народном вероваау
североисточне Србще. ГЕМ. бро] 37. Етнографски музе]. Београд. ИвановиЪ-БаришиЪ М. 2007, Календарски празници и обичаи у подвалским селима. Посебна издааа, кн. 59. Српска Академика на науки и уметност. Етнографски институт. Београд. Jовановиh. П. С. 1928. Карсне жуаве у Поречу. Гласник скопског научног
друштва. ка.4. Одделеае природних наука. св. 1. Скопле. КнежевиЪ С. 1997. Храната како комуникативен вид на културата. Етнолог. 7 -8. ЗЕМ. Скоще.
НеделковиЪ. Душан. 1925. Основне етнографско-етнолошке карактеристике
скопског народног живота. Гласник Скопског научног друштва. Скоще. Поповска. Драгица. 2009. Светите камеаа во македонската народна религи|а и
обредна пракса. Селектор. Скопле. 1-164. Поповска. Драгица. 2011. Македонскиот културен идентитет низ народните преданща за светите камеаа. Спектар. год. 24. кн. 1. Институт за литература. Скоще.
Поповска. Драгица. 2012. Мистиката на каменот. Институт за национална
исторща. Скоще. 1- 262 Popovska. Dragica. 2012. A Flow of Ideas through Symbolic Images of the Sacred Stones in Macedonia Folk Tradition. Narodna umjetnost. 49/1, 2012. Institute of Ethnology and Folk Research. Zagreb. pp. 95-111 Прокопиев А, 1984. Магискиот ритуал (некои основни карактеристики и
де]ства). Спектар. година 2. бр.3. Институт за литература. Скоще. Тро]ановиЪ С. 1911. Главни српски жртвени обича]и. СеЗб. Живот и обича]и народни. бро] XVII. Етнографски Институт. САН. Београд.
ХацивасилевиЪ, J. 1902. Прилеп и аегова околина (историско-географска излагала). Београд.
Цепенков. Марко. К. /прир. К. Пенушлиски/ 1989. Македонски народни приказни. книга 5. Македонска Книга. Скопле.
Чаусидис. Никос. 1994. Митските слики на Jужните Словени. Мисла. Скоще
Culinovic - Konstantinovic. Vesna. 1989. Adzajkinja iz Manite Drage. Logos. Split.
Шевалие. Ж. Гербран. А. 2005. Речник на симболите, митови, соништа, обичаи, гестови, облици, ликови, бои, броеви. Табернакул. Скоп|е.
Шнева]с. Е. 1927. Апотропе]ски елементи у свадбеним обича]има Срба и Хрвата. Гласник Етнографског музе]а у Београду. ка. 2. Београд.
