CC BY
29
НАУЧНОЕ ЗАРУБЕЖЬЕ
УДК 316.61
ПРОФЕСИОНАЛНИ МЕНТАЛНИ PACTPOJCTBA KAJ ПОЖАРНИКАРИТЕ
© Мартин Горгиев
Мегународен Славjански Универзитет "Гаврило Романович Державин", Св. Николе-Битола, Република Македонка, Ма^тор, факултет за безбедносно инженерство, e-mail: martin.gjorgjiev@msu.edu.mk © Марщана Коцева Универзитет "Гоце Делчев", Штип, Република Македонка, факултет за медицински науки, e-mail: martin.gjorgjiev@msu.edu.mk
Менталните растро]ства се почести ка) луге кои професионално се често изложени на стрес. Сета] човек различно реагира на стресот. Но, само биде]ки се искусиле нею] трауматски насстан на работното место немора да значи дека ке развщат ментално растро]ство. Лугето кои искусиле повеке трауматски настани се со поголем ризик да развщат ментално растро]ство. Една група на луге кои по-често се срекаваат со трауматски настани на нивното работно место и имаат поголем ризик да развщат ментално растро]ство се токму пожарникарите. Ово] труд обезбедува краток преглед на литература юэ]а се однесува на професионалните ментални растро]ства ка] пожарникарите, нивната превенцща и третманот.
Клучни зборови: депресща, ментално растро]ство, самоубиство, стрес, пожарникари, ансиозност.
Секоj може да доживее трауматско иску-ство но се^ различно реагира на истото. При се^а стресна ситуациjа се активираат психички и физички одбрамбени механизми. Се^а ризична професиjа го зголемува ризи-кот за поjава на ментално растроjство и или самоубиство. Пожарникарите се соочени со емоционални потреби кои се доста уникатни и голем броj од нив се борат со стресот на работното место. Наjчeсти ментални растро^тва кои се jавуваат raj пожарникарите се 150 следните: посттрауматско стресно растроjство, анксиозност, депресиjа, стрес и злоупотреба на супстанци.
Стрес - Стресот манифестиран како поjава во работната и животната средина претставува проблем на живееае во денеш-ницата. Организациите во иднината се по-често ке се расправаат со стресот, а со тоа и актуелноста на темата ке добива на тежина. Изложеноста на стресните услови на работа претставуваат актуелен пример на фактори за одредуваае на карактерот на стресот на ра-
ботното место. Карактерот на стресот во трудот е дефиниран преку теориите, причините и препознавааето на симптомите на стресот на работното место со заклучно видуваае на работите за решаваае на про-блемот на стресот и стресните услови во ра-ботната средина.
Според европската агенцща за сигурност на работата и заштитата на здравjето стресот на работното место е присутен raj се^ трет вработен во европската унща. Стресот како концепт претставува манифестацща за размислуваае кон иднината а се jавува како резултат на очекувааата, односно се создаа-ва тензща помегу сегашноста и иднината.
Професионалниот стрес е истражуван преку стотини години (1930 г.) од страна на психолозите. Првите студии за стресот биле направени во рамките на медицината. Во ли-тературата има неколку теории кои настсууваат да го обjасната стересот како и неговите последици. Брентли и Томсон го опишуваат стресот во три групи на теории:
Теории на одговор, теории на стимуле и теории на интеракции. Теориите преку приста-пот за разгледуваае на поjавата на стресот разликуваат примена на разни модели и проекцща на стресни модели. Тие стресот го прифакат како манифестаций одраз на широк спектар на силни надворешни стимули кои се со знача^о влщание врз физиолошките и психолошките особини на личноста. Секакв ситуацща и работа можат да предизвикаат стрес без оглед дали се работи за мали или големи поjави и промени односно проблеми
[1-3].
Истотака го дефинираат како збир на технички фактори кои што се затегнуваат до знак за механичко кинеае. Го поистоветува-ат со стратешките настани во животот одно-сно настани кои иницираат значащи промени во животот . Трансакцискиот модел пак како наjупотреблив систем за решаваае на стресот вели дека тсу се манифестира дека постои дисбаланс помету барааата и ресурсите со што и се потенцира природата на рамнотежа-та и нерамнотежата модулот воедно говори за степенот на опкружувааето и влщанието на лугето врз околината. Поточно работниот стрес може да се дефинира како негативен физички или емотивен одговор ко] се jавува кога барааата на работата не се поклопуват со способностите на работникот [4; 5].
Причини за стресот ка] пожарникарите
Самата работа на пожарникарте е доста стресна, па така тие секо^невно се изложни на разни стресори. Синоним за причинители-те на стресот е стресори кои ги има во огромен бро^ Стресорите може да бидат внат-решни, оние кои произлегуваат од индиви-дуата и надворешни кои произлегуваат од средината. Внатрешните конфликти, неспе-цифичните стравови, чуството на неадекватности на вина се примери за стресори кои не зависат од околината. Интерните извори на стрес може да произлезат од перцепцщата на индивидуата за закана дури и кога таа реално не постои. Она што е стресно за една инди-видуа може да не претставува проблем за друга личност. Како личноста доживува од-редена ситуацща зависи и од други каракте-ристики како што се: воспитувааето и кул-турата, вештините и искуството, здравстве-ната состсуба, етничката и половата припад-ност, возраста и др. Во надворешни или ек-стерни стресори спатаат прашааа од стукту-
рата, начинот на користеае на авторитетот од страна на менацментот, монотониjата, недостаток на можности за прекумерни одго-ворности, неjасни барааа, конфликти на вредности, одговорноста, оптовареност со работа, постсуаната изложеност на ризик. Изложеноста на стресорите може да има ди-ректно влщание врз здравjето и безбедноста на работникот, но индивидуалните и други ситуациони фактори можат да го намалат или зголемат тоа влщание.
Симптоми на стресот
Еден од главните проблеми е препознавааето на стресот. Во моментот кога ке станеме свесни за стресот, можеме да превземаме и акцща. Но стресот може да биде и прикриен и да не биде препознат вед-наш. Постсуат многу знаци и симптоми на стрес, индивидуите варираат во симптомите, така ка] некои тоа се манифестира физички како пример е мускулната болка, ка] други пак се jавува гнев, раздразливост и сл. Наjчести се следниве симптоми поделени во три групи [6].
1. Физички симптоми: главоболки, ег-зема, нокно потеае, намалено либидо, импотенцща, нарушуваае на менструалниот циклус, хронични болки во грбот, намален апетит, зголемуваае или намалуваае на те-лесната маса, повишен крвен притисок, хипервентилацща, тахикардиjа, тремор во екстремитетите и намален имунитет.
2. Психички симптоми: заjадливост, исфрустрираност, депресивност, анксиоз-ност, променливо расположение, чуство на грижа на совест, намалена самодоверба, ци-ничност, претерана загриженост за здравjето, чуство на неуспешност и беспомошност, не-толерантност, иритабилност, лубомора, на-малена концентрацща, песимистично размислуваае, експлозивност и константна загриженост.
3. Бихеjвиорални симптоми: агресив-ност, агитираност, плачливост, намалена или зголемена сексуалност, потешкотии во метучовечките релации, брзо ]адеае, пре-многу или помалку ]адеае, зголемено конзумираае на алкохол, кофеин и цигари, грицкаае на нокти, намалена лична хигиена, лош контакт со очи, лошо планираае на вре-мето, немир, брзо избувнуваае, повлекуваае од врските со лутето и повлекуваае од ак-тивностите. Симптоми поврзани со работата:
чести отсуства од работа, несреки, зголемен броj на боледувааа, неефикасност, константно доцнеае, донесуваае на лоши одлуки, неспособност за делегираае, лоша интеракциjа со колегите, намалена работна изведба, иритабилност.
Одреден стрес може да делува позитивно на пожарникарот. Негативен стрес е ожу raj трае подолго време, интензивен е и има штетни последици. Стресот може да го дове-де пожарникарот до врвот на неговата карие-ра но доколку неговото тело е слабо и немо-же да го издржи постсуаниот прилив на адреналин тоа може да го уништи. Стресот може да се одрази врз неговата професионал-ност,кариера а исто и врз неговото семе^тво и прщатели.
Физиологща на стресот - Кога сме во опасност хипоталамусот реагира и испрака сигнали до предниот дел од хипофизата ^а пак како одговор лачи адренокортикотропен хормон ACTH raj е хемиски гласник за адре-налната жлезда да излачи кортизол. Истотака при стресот улога има и епинефринот raj jа забрзува крвната циркулацща и го покачува крвниот притисок.
Посттрауматско стресно растроjство -При интервенциите пожарникарите често се срекаваат со ужасни сцени каде што тие го воспоставуваат првиот контакт со тешко по-вредените жртви или мртвите жртви. Не само младите пожарникари туку и искусните теш-ко се соочуваат со овие ситуации посебно ако жртвите се деца или луге кои ги познава-ат или пак нивни блиски. Истражувааето спроведено во Канада од страна на психоло-гот Ве^ Корнел покажало дека од 675 пожарникари и вработени во ИМП дури 16, 5 % страдаат од посттрауматско стресно растро^тво.
Индивидуите кои често се изложени на стресни ситуации имаат поголем ризик од поjава на пострауматско растро^тво. Во овоj случаj организмот се бори против умот, па така при несреките пожарникарите се скрие-ната жртва. Тие се под стрес поради самиот настан и поради одговорноста ^а jа имаат при работа. Доколку не успеат да им помог-нат на жртвите се чувствуваат виновни и тоа raj нив остава сериозни последици. Ка| нив се jавуваат потешкотии при jадеftето, спиеаето и извршувааето на секоjдневните обврски. Постсуат повеке фактори за развоj
на ова растроjство како што се: екцесивно изложуваае на стресни настани, чувство на одговорност, чувство на вина, соочуваае со сериозни физички повреди и сл.
Симптоми на ова растроjство се: замор, инсомниа, хиперактивност, слаба
концентрацща, кошмари, избегнуваае на блиски средби, комуникацща и др. Самиот настан пожарникарот го доживува повеке пати како flashback raj може да биде предиз-викан од тригер фактори како што се слични ситуации или слични жртви пр. деца. За да се спречат овие секавааа личноста треба да из-бегнува слични ситуации, пр. доколку TOj пожарникар помагал при земjотрес не треба да гледа емисии за земjотреси. При ова растроjство доага до промена на личноста па така човек raj претходно бил прщатен, воз-држан и комуникативен сега е поагресивен, иритабилен и избегнува средби со прщатели.
Посттрауматското стресно растроjство има комплексен сет на симптоми. Генерално тие се поделени во три групи.
1. Зголемена чувствителност
- Иритабилност, раздразливост, пореметувааа на спиеаето и сл.
2. Повторно доживуваае на настанот
- Вракаае на сликите од непрщатното доживуваае или т. н. flashback, кошмари, повторно доживуваае на настанот и се што ги потсетува на настанот им е непрщатно.
3. Избегнуваае и криеае на емоциите
- избегнуваае на лугето, места, ситуа-циии кои провоцираат вракаае на емоциите, незаинтересираност за вообичаените активности, не ги прифакаат своите чувства и ги сметаат за туги.
Анксиозност
Генерализираното анксиозно растроjство се манифестира со мултипни и неспецифич-ни симптоми. Пожарникарите се^дневно при се^ повик се соочуваат со анксиозноста ^а се одразува на нивниот апетит, на сонот и нивната концентрацща. Симптоми кои се jавуваат raj нив се следните: слабост, замор, иритабилност, слаба концентрацща, мускул-на тензиjа и инсомниа. Анксиозноста има позитивна страна би^ки ги одржува будни при итната ситуацща но има и негативна страна што таа будност останува и по зав-ршената активност. Таа делува преку покачуваае на адреналинот коj им е неопхо-ден при се^а акциjа. При оваа состоjба тие
имаат потреба да побараат помош од стручно лице.
Депресща
Депресщата е состсуба при ко]а лицето има чувство на тага и нема интерес за ништо. Taa може да биде ма_)орна депресща и дистимща. Taa ги афектира расположението, мислеаето и однесувааето. Ма]орната депресща ]а оневозможува способноста на личноста да води нормален живот а ка] дистимщата и покра] состсубата личноста може да води нормален живот. Депресщата е доста честа по]ава ка] пожарникарите.
Ка] нив на]често се ]авуваат следните симптоми: инсомниа или хиперсомниа, ири-табилност, безнадежност, чувство на тага, суицидални идеи и др.
Во ма_)орната депресща симптомите ин-терферираат со способноста на личноста нормално да функционира во секо_)дневниот живот. Во диcтимиjaтa не се толку тешки симптомите, но сепак влщаат на функцио-налноста на личноста, во извршувааето на секо_)дневните обврски.
Според Националниот институт за мен-тално здрав]е самоубиствата процентуално се застапени ка] 5 % од лугето со ма]орна депресща, 20 % од лугето со биполарно растро_)ство и ка] 5 % од лугето со шизофренща.
Утврдена е директна корелацща самоубиствата и посттрауматското стресно растро]ство, стресот, депресщата и злоупот-ребата на супстанци. 36 % од испитаниците размислувале за самоубиството и развиле план за да си го одземат животот. Важно е да се напомене дека е многу битно да се пре-познаат знаците кои укажуваат дека личноста е суицидална како што се лошо расположение постсуано, зборуваае или пишуваае за смртта, оддалечуваае од семе]ството и колегите, се чувствуваат безнадежни, беспо-мошни, имаат промена во апетитот и сонот, злоупотребуваат алкохол или лекови, губат интерес за вообичаените активности.
При едукаци|ата на пожарникарите е многу важно тие да се фокусираат на самите себе и да препознаат симптоми и знаци кои можеби укажуваат на нешто. Истотака треба да знаат да комуницираат со оние кои стра-даат од ментално растро_)ство, кои пак треба да почувствуваат дека има неко] ка] ко] мо-жат да се обратат за помош.
Злоупотреба на супстанции. Според Светската здравствена организацща злоупот-ребата на супстанции е земаае на лекови, дрога или алкохол во штетни за организмот. На]честа злоупотреба ка] пожарникарите е злоупотребата на алкохол.
Употребата на алкохол ка] пожарникарите е доста честа поради стресната работа ко]а ]а извршуваат. Прона]дени се истражувааа кои укажуваат дека пожарникарите го кори-стат алкохолот или некои други потешки супстанци за целосно да се оттргнат од секо_)дневниот професионален живот.
Превенцща - денес се работи на тоа да самите клинички психолози и психщатри работат со пожарникарите но сеуште постои таа стигма или отпор помегу овие две врски кои се неопходни за да се превенира пред да се случи неко] посериозен проблем. Иако сеуште постои оскудност од ваков вид на истражувааа сепак истражувааата кои мо-жат да се на_)дат денес на светско ниво пока-жуваат резултати со иста симптоматологща, на]често се застапени следниве растро_)ства и тоа на]многу посттрауматско растро_)ство, депресща, анксиозност, стрес и злоупотреба на супстанци. Освен психолошката подршка ка] пожарникарите потребно им е и за]акнуваае на нивното физичко здрав]е од-носно неитните физички активности како што се спортувааето, фитнесот кои ке им помогне при ослободуваае на стресот и превенираае разво] на било какво ментално растро]ство.
Tретмaн - повеке третмани се користат за справуваае со стресот и растро_)ствата на пожарникарите. Се работи на едукацща за самото растро_)ство, прифакаае на помош од стручни лица и се вклучуваат во стрес менацмент програми. Раната интервенцща е многу важна при третманот на пожарникарите. Нетретираната или несоодвотно третира-ната депресща може да резултира со само-убиство, а многу од нив посегнуваат и по алкохол и по други супстанси токсични за чо-вековиот организам. Психолошкиот третман се однесува на психотерапща односно терапща со разговор и се дели на когнитивно бихе]виорален и психодинамски.
Когнитивно бихе]виорални се базирани на начинот на ко] се интерпретира или ева-луира ситуацщата, мислите или чувствата вклучува]ки го и однесувааето. Во когни-
тивно бих^виоралните спагаат
бих^виоралната активациjа, терапиjа на изложуваае и терапиjа на прифакаае и посветуваае. Бихеjвиоралната активациjа се фокусира на промените на однесувааето на лугето при соочуваае со проблеми. Терапиjата на изложуваае се применува да им се помогне на лугето при соочувааето со чувства, мисли и ситуации како и да се реду-цира стравот и анксиозноста raj истите. Терапщата на прифакаае и посветуваае се базира на идеjата дека страдааето не потек-нува од искуството или емоционалната болка туку од обидот да се избегне таа болка [7].
Психодинамските третмани опфакаат фактори од различни периоди како настани од раното детство, контакти со луге како и трауматските настани со кои се соочуваат пожарникарите се^дневно. Ова се наjчестите третмани или пристапи со кои се лекуваат менталните растроjства каj пожарникарите во светот односно наjефективните според наjдените истражувааа но загрижу-вачки е факторот што во нашите простори се помалку се знае за ваквите проблеми, трет-мани и превенцща а скоро и да не се приме-нуваат не само каj пожарникарите туку и raj сите кои се занимаваат со вакви слични ри-зични професии.
Релевантни истражувааа - Еминентни светски истражувачи укажуваат дека од 2 до 4 пати пожарникарите повеке се соочуваат со посттрауматско стресно растроjство и други-те растроjства од лугето кои не се занимаваат со ризични професии. Истотака укажуваат и на тоа дека менталните растроjства се многу потешки од физичките повреди за самата личност [8]. Во Велика Британка е докажано дека raj 49 % од пожарникарите се jавуваат ментални растроjства, а во Германца истражувааата ги покажуваат следниве ре-зултати: 18,2 % од пожарникарите доживеале посттрауматско стресно растроjство а 27 % имаат ментално растроjство. Повекето истражувааа мегу кои истражувааето во Канада за направено од психологот Корнел 675 пожарникари и вработени во ИМП дури 16, 5 страдаат од посттрауматско растроjство.
Истражувааата во Соединетите Американски Држави покажуваат дека raj 42,8 % од пожарникарите е присутна депресщата, raj 11,2 % е присутно посттрауматско стрес-
но растроjство а raj 5,2 % е почеста злоупот-ребата на алкохол.
Самоубиствата процентуално се застапе-ни raj 5 % од лугето со маjорна депресща, 20 % од лугето со биполарно растроjство и raj 5 % од лугето со шизофренща.
Од сите погоре наjдени резултати од страна на истражувачи jасно се гледа дека пожарникарите имаат развиено некое мен-тално растроjство или имаат поголема предиспозицща во текот на работниот век да го разврат истото.
Истражувааата укажуваат на зголемени нивоа на ментални растроjства што со броjки гледано е загрижувачки податок но не и ин-дивидуално. И покраj тоа што малкуте истражувааа од ваков вид укажуваат на про-блемите на менталното здравjе многу малку се работи на превенцщата и на третманот raj овие професионалци посебно во неразвиени-те земjи што се однесува конкретно за наша-та држава не постои ниту едно истражуваае од ваков вид што укажува на несериозниот пристап на надлежните институции што е проблем и во некои од соседните држави. Особено важно е да се интервенира и органи-зираат службите за ментално здравjе на што е можно поголема соработка и вклучуваае на подршка на самите пожарникари што е можно почесто како превенцща после секое доживеано трауматско искуство што во Ре-публика Македонка соседството и во дел од развиените земjи воопшто не е практика.
Список литературы
1. Buckle P., Woods V. Health of Control Staff Study Home Office Fire Research and Development Group. London, 1998.
2. Del Ben K.S., Scotti J.R., Chen Y., Fortson B.L. Prevalence of posttraumatic stress disorder symptoms in firefighters // Work and Stress: An International Journal of Work, Health and Organisations. Vol. 20. P. 37-48. doi: 10.1080/02678370600679512
3. King M. Surviving Stress at Work: Understand it, Overcome it. Bloomington, 2005.
4. NIOSH work grup: Stress at Work // DHHS Publication. No. 99-101.
5. Pyle S.A., Suminski R.R., Poston W.S.C., Haddock C.K., Glaros A. Depressive symptoms, self-rated mental health, functioning, and job satisfaction among firefighters // International Fire Service Journal of Leadership and Management. 2009. Vol. 3 (1). P. 19-24.
6. Stres na radnom mestu I uticaj svetske ekonomske krize: rezlutati istra\ivawa mart-jul 2009. URL: www.poslovni.infostud.com (accessed: 01.01.2016).
7. Walser R.D., Hayes S.C. Acceptance and trauma survivors: Applied issues and problems // Cognitive-Behavioral therapies for trauma / ed. by V.M. Follette, J.I. Ruzek, F.R. Abueg. N. Y., 2006. P. 256-277.
8. Горгиев М., Коцева М. Ментални растро_|ства со кои на]често се соочуваат пожарникарите во нивното професионално ангажираае // Втора мегународна научно -стручна конференцща, Мегународен Слав]ански уни-верзитет "Гаврило Романович Державин". Свято Николе; Битола, 2014.
References
1. Buckle P., Woods V. Health of Control Staff Study Home Office Fire Research and Development Group. London, 1998.
2. Del Ben K.S., Scotti J.R., Chen Y., Fortson B.L. Prevalence of posttraumatic stress disorder symptoms in firefighters. Work and Stress: An International Journal of Work, Health and Organisations, vol. 20, pp. 37-48. doi: 10.1080/02678370600679512
3. King M. Surviving Stress at Work: Understand it, Overcome it. Bloomington, 2005.
4. NIOSH work grup: Stress at Work. DHHS Publication, no. 99-101.
5. Pyle S.A., Suminski R.R., Poston W.S.C., Haddock C.K., Glaros A. Depressive symptoms, self-rated mental health, functioning, and job satisfaction among firefighters. International Fire Service Journal of Leadership and Management, 2009, vol. 3 (1), pp. 19-24.
6. Stres na radnom mestu I uticaj svetske ekonomske krize: rezlutati istra\ivawa mart-jul. 2009. Available at: www.poslovni.infostud.com (accessed 01.01.2016). (In Macedonian).
7. Walser R.D., Hayes S.C. Acceptance and trauma survivors: Applied issues and problems. Cognitive-Behavioral therapies for trauma. New York, 2006, pp. 256-277.
8. forriev M., Kotseva M. Mentalni rastrojstva so koi najchesto se soochuvaat pozharnikarite vo nivnoto profesionalno angazhiraae. Vtora merunarodna nauchno-struchna konferentsija, Merunaroden Slavjanski univerzitet "Gavrilo Romanovich Derzhavin". Svyato Nikole, Bitola, 2014. (In Macedonian).
Поступила в редакцию 25.01.2016 г. Received 25 January 2016
UDC 316.61
PROFESSIONAL MENTAL DISORDERS AT FIREFIGHTERS
Martin GEORGIEV, International Slavic University G.R. Derzhavin, St. Nicholas-Bitola, Republic of Macedonia, Master's Degree Student, Faculty of Safety Engineering, e-mail: martin.gjorgjiev@msu.edu.mk
Mariana KOTSEVA, "Goce Delchev" University, Shtip, Republic of Macedonia, Faculty of Medical Sciences, e-mail: martin.gjorgjiev@msu.edu.mk
Mental disorders more often appear at people professionally exposed on stress. Every human being reacts differently on stress. But only because they experienced some traumatic event at work it does not mean that they will develop mental disorder. However, people that experienced more traumatic events have bigger risk to develop mental disorder. One group of people that more often are exposed to traumatic events at their work place and have greater risk to develop mental disorder are firefighters. This work provides short view of literature that concerns professional mental disorders at firefighters, their prevention and treatment.
Key words: depression; mental disorder; suicide; stress; firefighters; anxiety.
УДК 316.61
ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЕ ПСИХИЧЕСКИЕ РАССТРОЙСТВА ПОЖАРНЫХ
Мартин ГЕОРГИЕВ, Международный славянский университет Г.Р. Державин, Св. Николе-Битола, Республика Македония, магистрант, факультет техники безопасности, e-mail: martin.gjorgjiev@msu.edu.mk
Мариана КОЦЕВА, Университет «Гоце Делчев», г. Штип, Македония, факультет медицинских наук, e-mail: martin.gjorgjiev@msu.edu.mk
Психические расстройства возникают чаще у людей, профессионально подвергающихся стрессовым воздействиям. Каждый человек по-разному реагирует на стресс, но только то, что некоторые травматического события переживаются на работе, не означает автоматическое развитие психических расстройств. Тем не менее, люди, испытывающие постоянно травматические события, имеют больший риск развития психических расстройств. Одной из профессиональных групп, чаще иных подвергающихся воздействию травматических событий на рабочем месте и имеющих больший риск для развития психических расстройств, выступают пожарные. Дано краткое представление о литературе, посвященной проблеме профессиональных психических расстройств у пожарных, их профилактике и лечению.
Ключевые слова: депрессия; психические расстройства; самоубийства; стресс; пожарные; тревога.
