Археолошки сведоштва за дејноста на свети климент Охридски во охридскиот регион Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Археолошки сведоштва за де]'носта на Свети Климент Охридски во Охридскиот регион

Археологические свидетельства деятельности свт. Климента Охридского в Охридском регионе

Паско Кузман

Заводот за заштита на спомениците на културата и Народен музе] во Охрид, Охрид, Македони]а

Паско Кузман

Управление по защите памятников культуры и Национальный музей в Охриде, Охрид, Македония

Апстракт

Со де]носта на Св. Климент Охридски е сврзано градеаето на црквата и ма-настирот на Плаошник во Охрид. На почетокот за богослужбени потреби се искористени остатоци од една мала градба со триконхална основа, ко]а што св. Климент ]а обновил, а потоа кон неа бил дограден поголем "пронаос" со крстовидна форма, каде што подоцна бил погребен Светителот (916 г.). Во почетокот на X век триконхалната црква од манастирот на св. Климент била искористена како идеален модел за изградба на црквата во манастирот на св. Наум на ]ужниот дел од Охридското Езеро. Уште една црква со триконхална основа била изградена на брегот на езерото во месноста Горица близу Охрид, градба ко]а на]веро]атно припагала на истиот период. Во околината на селото Злести, триесеттина километри северно од Охрид, во месноста Долна Дебар-ца, исто така, се наогаат архитектонски остатоци од триконхална црква од истото време, а во околината на селото Издеглав]е во месноста Горна Дебарца се откриени остатоци од двоконхална црква ко]а што истражувачите, исто така, ]а поврзуваат со времето на Св. Климент Охридски.

This is an open access article distributed under the Creativ Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International

Клучни зборови

Климент Охридски, Охрид, Плаошник, археолошки ископувааа, триконхос, Климентовиот манастир, Наум Охридски, Горица, Злести, Издеглав]е

Резюме

С деятельностью свт. Климента Охридского в Охридском регионе связано прежде всего строительство церкви и монастыря в Охриде. Этот монастырь был создан в конце IX в. на месте, где ранее находилась одна из византийских базилик V в. Как показали результаты археологических исследований, в начале свт. Климент перестроил и приспособил для богослужебного употребления небольшую постройку триконхальной формы, которая была построена ранее на месте разрушенной базилики. Затем к этому триконху был пристроен большой пронаос крестовокупольной формы, где позднее был погребен свт. Климент. Характерной особенностью этого пронаоса было наличие входов с северной и южной стороны, тождественных входам в крестовокупольную церковь конца IX - начала X вв. около села Вельча ^е1дё) в долине реки Шушица (Южная Албания). Во время архиепископа Дмитрия Хоматиана (1216-1236) "пронаос" был разобран, и на его основании была построена новая церковь, в которой были положены мощи свт. Климента. В османский период монастырь и церковь свт. Климента были разрушены, и затем на месте церкви была построена мечеть. В самом начале X в. триконхальная церковь в монастыре свт. Климента была использована в качестве образца при строительстве церкви в монастыре св. Наума в южной части Охридского озера, которая также была перестроена в османский период. Основания еще одной церкви триконхальной формы, строительство которой можно отнести ко времени свт. Климента, были обнаружены в месте Горица около Охрида. Около села Злести в местности Долна-Дебарца недалеко от Охрида сохранились руины триконхальной церкви, которая относится к рассматриваемому периоду, а около с. Издеглавье в местности Горна Дебарца находится двуконхальная церковь, строительство которой также связывается с деятельностью свт. Климента Охридского.

Ключевые слова

Климент Охридский, Охрид, Плаошник, археологические раскопки, триконх, монастырь свт. Климента, Наум Охридский, Горица, Злести, Издеглавье

Во археолошка смисла периодот од IX до X век е на}малку присутен со матерщално културно наследство во Охридскиот регион, особено во поглед на културни слоеви со движни артефакти. Ова сигурно се одне-сува на скромните можности на доминантното домородно словенско население, на филозофщата на живееае на штотуку христщанизираните словенски маси и на општествено-политичките околности во тоа време кое го вклучувало ово} регион во помала мерка во рамките на визан-тискиот комонвелт и во рамките на територщалното присуство и доми-нацща на I Бугарско царство. Во истата таа археолошка смисла треба да се потенцира дека релативно малку се вршени археолошки истражувааа кои биле главно насочени во разоткривааето на недвижното културно

Hac.egcTBo n0Bp3aH0 co CBeTHK.HMeHToBaTa gejHocT, noraHHo bo pa3oT-KpHBaaeTo Ha ocтатoцнте og caKpa.HHTe o6jeKTH (TpHKoHxa.HH црквн) koh ru H3rpagu.e CBeTHTe K.HMeHT h HayM cnoMHyBaHH bo HHBHHTe ^h-THja, koh gupeKTHo ru H3BegyBa. h pe3y.TaTHTe npBHHHo ru o6jaBH. caMo egeH ucTpa^yBan (^HMHe Кoцo) [Коцо 1948: 129-180; idem 1958: 56-80].

npBHTe apxeo.omKH aKTHBHocTH ce H3BegeHH 1942-1943 rogHHa og cTpaHa Ha C.y^6aTa 3a cTapHHH bo Oxpug nog paKoBogcTBo Ha Kupu. np.uneB (chh Ha no3HaTHoT noeT h npepog6eHHK rpurop np.uneB) Kora bo BHaTpemHocTa Ha Cy.TaH MexMeg yaMHjaTa (Cn. 1) Ha n.aomHHK ("HMapeT") 6u.e oTKpueHH apxHTeKToHcKH ocтaтoцн og CBeTHK.HMeHTo-BaTa цpквa, ^paraeHTH og ^HBonuc h rpo6HH KoHcTpy^HH Mery koh ch-rypHo h CBeTHK.№MeHTOBHoT rpo6. CuTe co3HaHHja og oBHe 3a$aTH cTpyn-ho ru pa3pa6oTH. h o6jaBH. cnoMHaTHoT Кoцo, Koj no K. np.uneB 6h. nocTaBeH 3a ynpaBHTe. Ha C.y^6aTa 3a cTapHHH. Hcthot HaTaKa ru H3Bp-mu. npBHTe apxeo.omKH ucTpa^yBaaa bo цpквaтa Cb. ApxaHre.H bo Ma-HacTHpoT Cb. HayM (1955-1956 r.) h ru paKoBoge. gono.HHTe.HHTe apxeo-.omKH ucTpa^yBaaa Ha npocTopoT og цpквaтa bo BHaTpemHocTa h oKo.y yaMHjaTa Ha "HMapeT" (n.aomHHK) bo 1965 rogHHa [Kоцо 1967a: 245-255].

Cn. 1. n.aomHHK npeg apxeo.omKHTe HcTpa^yBaaa h Bo3o6HoByBafteTo Ha CBeTHK.HMeHToBaTa цpквa.

На^олемите археолошки и конзерваторско-реставраторски активности на Плаошник се изведоа во времето на реализацщата на проектите: Возобновуваше на Светиклиментовата црква (1999-2002 г.) и Возобновуваше на комплексот "Светиклиментов универзитет" (2007-2016 г.), од кои резултатите не се целосно об}авени, биде^и, мегу другото, реали-зацщата на вториот проект сё уште трае.1

Охрид — Плаошник

Има^и ги предвид вкупните сознанща од археолошките истражуваша на Плаошник2 потребно е да ги потенцираме наззнача^ите археолошки откритща кои го осветлуваат континуитетот на живееше на овие про-стори на зужниот дел од повисокиот охридски рид, просторот-зарамнето плато мегу Самуиловата тврдина/цитадела и средновековната црква Св. }ован Богослов-Канео, ю^а пак се наога на истурениот карпест гребен raj се спушта во зугозападниот дел од ридот во водите на Охридското езеро (Пл. 1). Овие истражуваша покажаа дека плаошничкиот крарлик не можел да биде заобиколен од ниедна популацща ко}а на било ко] начин стигнала до него, а стратиграфските архиви покажаа дека тоа континуирано се случувало од големата завршница на праисторискиот период до доцниот среден век и до денес. Инаку, на^тарите жители на Охрид живееле во низината покра} езерото источно од Охридскиот рид во куки кои ги граделе на дрвени платформи подигнати на дрвени колци во мочурливиот терен покра} брегот на езерото (палафитна населба на

1 Види фуснота 2. Некои информативни резултати од овие зафати парцщално се об]авени во: [Гроздлнов et al. 2003; Маленко 2004; БитрлковА ГроздлновА 2006; ПочучА Кузман, Ацески 2008; ПочучА Кузман et al. 2008а; Почуча Кузман et al. 2008б; Тутковски 2014].

2 1942/1943 година — Кирил Прличев, ко] ги разоткрил темелите и дел од другите архитектонски остатоци од Светиклиментовата црква во внатрешноста на Султан Мехмед цамщата во улога на Управител на Службата за старините во Охрид, на кое место потоа го наследува младиот Димитар Коцов (алщас Димче Коцо) ко] подоцна ги публикува резултатите во трудот [Коцо 1948]; Август/септември 1965 година — археолошко-конзерваторски истражуваша (Д. Коцо, Ж. Винчик, Тодор Паскали); археолошки истражуваша, конзерваторско-реставраторски работи и презентацща на архитектонските остатоци и мозаичните подови на комплексот ранохристщанска поликонхална црква ко] се наога на 50 м северно од Светиклиментовата црква во кампаши од 1958. До 1965/1967 г. — Д. Коцо,

В. Лахтов, В. Битракова, В. Маленко, Тодор Паскали; 1999-2002 година — Ревизиони и систематски археолошки истражуваша, дислокацща на остатоците од Султан Мехмед цамщата и Возобновуваше на Светиклиментовата црква "Св. Пантеле]мон" врз темелите од остатоците на црквата (В. Маленко, Таша и Тодор Паскали, Н. Почуча Кузман, Одбор за возобновуваше на Светиклиментовата црква); 2007-2015 година — Систематски археолошки истражуваша на целиот простор од локалитетот Плаошник, конзерваторско-реставраторски работи и Возобновуваше на комплексот Светиклиментовиот универзитет (П. Кузман, В. Битракова Грозданова, Н. Почуча Кузман, Одбор за возобовуваше на комплексот "Светиклиментов универзитет").

археолошкиот локалитет Пенелопа) уште во времето на крарт од рани-от неолит (6000 години пред н. е.) [Кузман 2013: 321-324, 351-361]. Кон крарт на бронзеното време (околу 1200 г. пред н. е.) се развила првата праисториска населба на Плаошник (времето на т. н. мат сликана керамика). Во развиеното железно време (VIII-VII/VI век пред н. е.) на Плаошник почнала да се создава традицща за култност, лечебна aura po-pularis, одблесок на светлина и светост ^а ги озрачува боговите. Имено, во културните слоеви и гробовите од тоа време на Плаошник се откриени таканаречените култни бронзи ("култен накит", "Парнски бронзи", "Македонски бронзи") кои се поврзуваат со извесни религиозни, ритуални или апотропе^ки значеша. Потоа, со поновите археолошки истражуваша во аналитичка релацща со постарите наоди (епиграфски и други) на истиот ово} простор во античкиот период имаме индиции за постоеше на пагански храмови. Во македонско-хеленистичкиот период имало и профани градби за живееше со улица мегу нив, а во раноримскиот била изградена велеубава палата и баши со пространи кади и прекрасни мо-заични целини (I век пред н. е.) во северниот дел од локалитетот, каде што подоцна (V век н. е.), ке биде подигната монументалната поликон-хална црква.

По}авата на христщанството во Лихнидос (Охрид) се врзува за ми-сионерската дерост на Св. Апостол Павле. Кон крарт III век во Лихнидос дошол христщански проповедник Св. Еразмо од Антиохща, за кого се вели дека покрстил 20000 лихнигани. На неколку километри севе-розападно од Охрид во 1974 година беше откриена ранохристщанска тробродна базилика (V-VI век) со нартекс, пастофории, атриум и крипта во апсидалниот простор со мошти од светецот Св. Еразмо [Маленко, Кузман 1988: 89-91, 94-96], raj по вракашето од Формща (Италща) продолжил да проповеда во градот Хермелщ (Хермеле}а), недалеку од Лихнидос, каде и што умрел на 2 }уни 303 година. Инаку, уште во првата половина на IV век од римската провинцща Македонща се изделила провинцщата Нов Епир, чща источна граница била 13 милр од Лихнидос, а ово] град се спомнува како епископско седиште кое, на}веро}атно, во потесна смисла, се наогало на Плаошник. Првиот познат лихнидски епископ Дионисщ бил заведен во актите на црковниот собор во Сердика (343 г.) како Dionysius de Macedonia de Lychnido, вториот познат лихнид-ски епископ бил Антонщ raj учествувал на Екуменскиот собор во Хал-кедон (451 г.), третиот Лаврентщ, raj поради наклонетоста кон папската столица во Рим бил прогонет од Лихнидос и четвртиот Теодорит, raj офицщално jа изразил верноста на лихнидската епископща кон верска-та политика на римскиот папа [Битракова Грозданова 1975: 16-20]. Ова е таканареченото Време на базиликите во Охрид кога се граделе

монументални ранохристщански об}екти со рустични екстериерни архитектоники и раскошни ентериерни изгледи со sидни и подни моза-ични површини. Само на просторите од старото градско }адро досега се евидентирани остатоци од единаесет ранохристщански базилики и цркви од V-VI век (девет тробродни од кои две на Плаошник и седум во другите простори од стариот дел на градот, и две поликонхални цркви од кои една на Плаошник и друга во источното поднож}е од Самуиловата тврдина-цитадела) како и уште две базилики во непосредна близина до градот (една raj "Св. Еразмо" и втора raj Студенчишта), сите со раскошни мозаични подни површини.

На Плаошник, кон крарт на антиката и во времето на рановизанти-скиот период (кон крарт на V век), се подигнува монументална троброд-на базилика со нартекс, баптистериум и атриум, со раскошна архитектура и богати мозаични подови (Jужна базилика) [Битракова Гроздано-ва 2006: 261-268; Тутковски 2014: 97-135]. Непосредно до неа, северно и источно, веке функционирал плоштад украсен со крупен мозаик (opus barbaricum) и монументална цистерна (IV-V век). Речиси во исто време, малку подоцна (втора половина на V век), посеверозападно од ово} об-}ект е подигната монументална, би се рекло "царска", поликонхална (че-тириконхос) црква со раскошни подни и sидни мозаици, нартекс, стра-нични анекси, баптистериум и катехуменум (Поликонхос) [Коцо 1967б: 257-263; Битракова Грозданова 1975: 22-67]. Ово} монументален об}ект бил изграден врз остатоци од античко-римски профани згради со рано-римски мозаични подови (палата со баки, цистерна). Североисточно за педесеттина метра од }ужна базилика, се наогала уште една тробродна базилика од V век со мозаични подови (Источна базилика), нецелосно откриена со последните систематски археолошки истражувааа (20072009 г.).

Во рамките на целиот ово} густ простор од големи сакрални архи-тектонски об]екти од времето на раното христианство, поточно на "просторот од презвитериумот и источниот дел од наосот" на срушената монументална тробродна базилика (¡ужна базилика) по голем пожар бил изграден, според охридскиот археолог В. Маленко, "триконхос, со отворен трем од западната страна, ю^што е прототип на триконхалниот баптистериум од поликонхалната базилика" [Маленко 2004: 285]. Оваа констатацща секако е индикативна биде^и навистина баптистериумот (крстилницата) од поликонхалната црква изграден заедно со црквата во втората половина на V век е идентичен со обновениот Светиклиментов триконхос, со таа разлика што архитектонските елементи мегу источ-ната конха северно и }ужно и северната и зужната конха raj ово} триконхос се полукружни и од надворешната и од внатрешната страна, додека

истите тие архитектонски делови ^ баптистериумот од поликонхосот се аглести. Ова пак наведува на помислата дека врз еден простор од из-горената тробродна базилика некаде набрзо по пожарот била подигната помала триконхална спомен црква по угледот на триконхалниот архитектонски склоп од крстилницата на поликонхалната црква. Како што наведува В. Маленко, врз основа на постарите истражувааа (1948-та и 1965-та од Д. Коцо) и врз основа на резултатите од назовите ревизиони истражуваша (1999-2002 г.), ово] претклиментов триконхос бил изгра-ден со материал од изгорената базилика и во опус со редови од тули и варов малтер со иста дебелина колку и тулите и бил со три полукружни конхи и од внатрешната и од надворешната страна (Пл. 2).

Периодот УН-УШ век за Охрид е исполнето со "историски" вакуум, освен археолошките податоци на Д. Коцо за кружните старословенски огништа околу кои имало примитивни об}екти-колиби вкопани во мо-заичните подови од наосот на поликонхалната црква, од крарт на VI век [Коцо 1967б: 261]. Имено, тогаш како резултат на засилената словенска колонизацща, биле до темел урнати сите профани и црковни об}екти, а Лихнид (Охрид) станал дел од "Склавинщата Берзитща". Во текот на VIII и првата половина на IX век, кога Охридскиот кра} се развивал не-зависно во рамките на склавинщата Берзитща, христщанството продирало главно преку потчинетите староседелци-христщани [Панов 1985: 188]. По пагашето на Охридскиот кра} под бугарска власт во средината на IX век, христщанизацщата особено се засилила. Со тоа завршува

ПЛАОШНИК 2000

ОХРИД

ЦРКВЛ „Св.Пантеле]мои"

Резултати од археолошките

истражуван>а 1965 - 1999 - 2000

--д Фази на градба:

1 - 1 ТРОЛИСНА ГРАДБА ОД

ПРЕДКЛИМЕНТОВО ВРЕМЕ

1 / > 1Л

0 2 3 4 5 и

Пл. 2. Основа на разрушениот триконхос пред обновата од Св. Климент (цртеж: Тодор и Тааа Паскали).

протоклиментовиот период и започнува Светиклиментовото време во Охрид, по 886 година, по неговото доагаае во областа на Кутмичевица Оугозападна Македонща и }ужна Албанща) ^а тогаш била во рамките на I Бугарско царство.

Плаошник: Светиклиментовиот манастир

Набрзо после почетокот на сво}ата дерост во Кутмичевица светителот Климент изградил манастир на Плаошник [Туницкий 1918: 127]. Со Кли-ментовата интервенцща во крарт на IX век триконхосот, порано изгра-ден на просторот од срушената }ужна базилика, добил нови архитектон-ски елементи, односно источната конха станала тристрана од надвореш-ната страна со два правоаголни засеци во западните делови северно и Зужно, полукружна од внатрешната страна и со две функционални полу-кружни ниши изведени мегу неа (источната конха) и мегу двете други конхи (северната и зужната) кои се лачни и од внатрешната и од надво-решната страна (Пл. 3). Триконхосот имал купола, ко]а се потпирала врз архитектонската структура на конхите и нишите. Подот од обновениот од Климента триконхос бил изграден со мозаик во техника opus sectile, додека стариот од мермерни четвртести плочки [Маленко 2004: 286].

Натака, уште додека Климент бил жив, на}веро}атно по неговото назначуваае за епископ, го проширил обновениот триконхален храм кон запад, со што истиот добил наос ("пронаос") со четири sидани

Пл. 3. Основа на триконхосот по обновата од Св. Климент (цртеж: Тодор и Тааа Паскали).

столбови подигнати врз четири бази (откриени при истражувааата, jy-гоисточниот недостасува) во централниот простор, а кои носеле купола во средината, со што црквата добила форма на впишан крст (Пл. 4). Наосот имал влезови од северната и зужната страна, а се влегувало од помали отворени тремови, како и нартекс од западната страна со влезна партща кон исток, односно со влез во наосот. Со ова прошируваае се отстраниле довратниците од влезот во триконхалниот простор и со тоа се создале услови за поставуваае на олтарна преграда со што "триконхосот добива литургиска функцща на олтар" [Маленко 2004: 286]. При-стап во триконхалниот олтар обезбедува влезот, raj бил тогаш направен мегу северозападниот столб и северната конха. Со археолошките истра-жувааа се констатира и местото на чесната трпеза, ко}а била лоцирана во триконхосот во средината мегу западните делови на северната и }уж-ната конха (Сл. 2).

Во доградениот наос Климент уште додека бил жив си изградил гроб и во него бил погребен по смртта во 916 година [Туницкий 1918: 135]. Со "раскопката" во 1942-1943 година, за ко}а Д. Коцо не наведува кога е изведена, а толкува во наведениот труд об}авен 1948 година, се открива гробната конструкцща на Светиклиментовиот гроб, ко}а се наога во зугоисточниот дел од "прибавката" на Климентовиот трикон-хос, во raj дел бил откриен уште еден гроб, ама врз основа на in situ

Сл. 2. Архитектонски остатоци од Светиклиментовиот триконхос по истражувааата во 1965 г.

Пл. 4. Прошируваае на триконхосот кон запад во времето на Св. Климент (цртеж: Тодор и Тааа Паскали).

околностите и врз основа на податокот од "Житието на Св. Климент" од архиепископот Теофилакт ("од десната страна на предниот дел од пронаосот" [ibid.: 135]), Д. Коцо го идентификува Светиклиментовиот гроб (Сл. 3; Цртеж 1). Tdj бил соsидан од редови тули поврзани со

Сл. 3. Светиклиментовиот гроб во црквата на Плаошник (фото: Боjан Танески).

Цртеж 1. Светиклиментовиот гроб во црквата на Плаошник (Петр Мисоски; дигитал.: Боjан Танески).

xopocaH h ^yrupaHH. OcHOBaTa Ha rpo6HaTa jaMa ja coHHHyBaaT gBa pega og KepaMHHKH oneKH nocTaBeHH Hag cnoj og xopocaH. 3aegHO co Mana hh-ma Ha 3anagHaTa cTpaHa, gon^HHaTa Ha rpo6oT H3HecyBa 2,00 m (6e3 mu-pHHaTa Ha 3anagHHoT sug). npu o6HoBaTa Ha цpквaтa bo npBaTa nonoBHHa Ha XIII BeK (BpeMeTo Ha apxuenucKonoT ^HMHTpuj XoMaTHjarf) bo hctoh-hhot sug Ha rpo6oT e H3rpageHa ymTe egHa npaBoaronHa HHma. Hajrone-Ma mupoHHHa Ha rpo6oT H3HecyBa 1,04 m, a BHcoHHHa 0,42 m. fflupuHaTa Ha rpo6HaTa jaMa H3HecyBa 0,62 m (Kaj Ho3eTe 0,53 m), a gna6oHHHa 0,48 m. CaMuoT rpo6, cnopeg Кoцo, HMa $opMa Ha KoBHer 3a norpe6yBaae [Коцо 1948: 131-135 (3a noкaцнjaтa Ha rpo6oT), 165 (3a onucoT Ha rpo-6ot, nogocTa KoH$y3eri)].

Kora cMe BeKe "bo BpeMeTo" Kora KnHMeHT ja gorpagun TpHKoHxanHaTa цpквa, He3ao6uKonHo hh ce Hanara, og apxeonomKH acneKT, ga Ka^eMe caMo HeKonKy peнeннцн h 3a CBeTHKnHMeHToBHTe "Tpu цpквн" koh ru cnoMHyBa apxuenucKonoT Teo^unaKT, H3BopHo BaKa: "h Toj nocaKa ga H3rpagu bo Oxpug cBoj concTBeH MaHacTHp. Koh Hero Toj npu6aBH (gogage) h gpyra цpквa, KojamTo oTnocne cTaHa apxuenucKoncKa KaTegpa. H TaKa bo Oxpug HMame Tpu цpквн: egHa — co6opHaTa, h gBe Ha cb. KnHMeHTa, KoumTo no roneMHHa 6ea MHory noManu og co6opHaTa, ho co cBojoT Kpy^eH h 3ao6neH Bug Tue ce noy6aBH og Hea" [TyH^KHM 1918: 129]. OBa, gocera, HajageK-BaTHo ro HMa o6pa3no^eHo Koцo. Toj Benu geKa gBeTe цpквн Ha KnHMeHT ce BcymHocT o6HoBeHaTa TpHKoHxanHa Ha HcToHHaTa cTpaHa (egHaTa) h go-rpageHaTa, co HenpaBHnHa npaBoaronHa ocHoBa, Ha 3anagHaTa cTpaHa (gpy-raTa KnHMeHToBa цpквa). "Bo TaKoB cnynaj BTopaTa, npu6aBeHa цpквa 6h Mo^ena ga ce Hapene pronaos Ha npBaTa, HapoHHTo aKo e npBaTa 6e3 npoHa-oc, KaKo mTo e cnynaj co BHcTHHcKaTa KnHMeHToBa цpквa". OTTyKa h rpo6oT Ha CBeTHTenoT "bo npoHaocoT" HMa ToHHa Mecranono^6a. BTopaTa цpквa HeMa Kpy^Ha h 3ao6neHa $opMa ("Kon^cT h BannecT Bug", KaKo mTo npe-BegyBa Koцo), ho 6ugejKH gBeTe цpквн, BcymHocT, npeTcTaByBane "egHa Maca", THe H3rnegane, co cBojaTa $opMa, noy6aBH og co6opHaTa [Kоцо 1948: 179-180]. OBa TonKyBaae Ha Koцo ce ymTe He e HagMHHaTo, ho gon^HH cMe ga yKa^eMe Ha egHa apxeonomKa cнтyaцнja Koja e eBHgeHTHpaHa co no-HoBHTe cucTeMaTcKH apxeonomKH ucTpa^yBaaa npu peanнзaцнjaтa Ha npo-eKToT "Bo3o6HoByBafte Ha KoMnneKcoT 'CBeTHKnHMeHToB yHHBep3HTeT' Ha n^aomHHK" bo 2008 roguHa, Kora bo KpajHHoT ceBepoucraneH aron og CeKTopoT A, bo ceramHHTe ra6apuTHH гpaннцн Ha noKanHTeToT, "ce oTKpu ceBepHa ancuga og TpHKoHxoc". Cnopeg H3BemTajoT og paKoBogHTenoT Ha Hcrpa^yBaaaTa bo Toj gen og noKanHTeToT B. ManeHKo, jy^HaTa ancuga og oBoj o6jeKT 6una yHHmTeHa og rpag6uTe-Hacen6a cMecTeHa bo oBoj gen Ha Oxpug bo goцннoт cpegeH BeK, a HcToHHaTa ancuga 6h Tpe6ano ga ce nojaBH co npomupyBaae Ha Hcrpa^yBaaaTa koh hctok HagBop og гpaннцнтe Ha

локалитетот.3 Дали се работи за "третата црква", односно за "втората Светиклиментова црква" ^а се спомнува raj архиепископот Теофилакт, а ко}а изградил св. Климент, сё уште е хипотетичка претпоставка, по-мегу другото и заради тоа што на ово} простор не е на;щен ни еден фрагмент од живопис, односно, никакви други индиции кои би можеле да се поврзат со значариот податок.

По префрлувашето на црковното седиште од Преспа во Охрид во по-четок на XI век, можеме да констатираме дека тоа е и времето кога Све-тиклиментовата црква на Плаошник била архитектонски збогатена со егзонартекс и трем од северната страна и со отворен трем од зужната страна [Маленко 2004: 287], како и не}зино живописуваше на внатреш-ните sидни површини.

Во првата половина од XIII век Светиклиментовата црква била разур-ната, а по нивелирашето на просторот во наосот на местата од четирите столбови биле поставени нови осмоаголни камени базиси, освен на едно место, односно во }угоисточниот дел од наосот каде што е гробот на Све-тителот. Нивелирани биле и просторите од триконхата, северниот трем, нартексот и егзонартексот со тоа што просторот бил исполнет со шут од урнатините и со зем}а полнатица со дебелина од 0,45 м, а тоа ниво потоа било патосано со под од мермерни плочки со триаголни и четириаголни форми во комбинацща со ситни мозаични камчиша. "На sидот помегу наосот и нартексот вsидани се два столба со што се добива трибилон од северната страна со мал пиластер, а од зужната сё уште неиздиференциран проширен пиластер према север за поставуваше на скалозми во галерщата над нартексот" [Маленко 2004: 288]. Црквата била целосно обновена, се разбира, со мали измени во архитектонскиот склоп, а внатрешноста на sидите површини биле фрескоживописани. Оваа обнова на црквата се случила во времето на охридскиот архиепископ Димитрщ Хоматщан (12161236 г.) кога биле поместени и Светиклиментовите посмртни остатоци со интервенцща во гробната конструкцща (податок што се спомнува во канонот на архиепископот Димитрщ Хоматщ ан) [Пентковский 2013: 91-92] и кога била изработена и над гробот поставена познатата скулптура од дрво на Свети Климент Охридски, зачувана до денес.4

Во XIV век на}веро}атно биле изградени параклисите, северниот и Зужниот, биде^и истите се прилепени до об}ектот, а подовите им се на повисоко ниво од другите подови на црквата (Пл. 5). Тогаш на}веро}атно

3 Извешта] за извршените археолошки ископуваша во Истражувачкото поле 6 / Плаошник 2007-2008 (В. Маленко — Б. Танески): НУ Завод и Музе]-Охрид.

4 Скулптурата (единствен зачуван споменик изработен во дрво со претстава на Св. Климент од XIII век) денес е изложена во Галерщата на икони-Охрид (комплекс "Света Богородица Перивлепта") и е во надлежност на Националната установа Завод за заштита на спомениците на културата и Музе]-Охрид.

ел о

Пл. 5. Светиклиментовата црква по проширувааето во XIV-XV век (цртеж: ^дор и Tаftа Паскали).

била изградена и манастирската трпезарща, }ужно од зужниот трем на црк-вата, откриена со ревизионите археолошки истражуваша 1999-2002 година [Маленко 2004: 282]. Кон крарт на XIV и во почетокот на XV век, на просторот пред западниот влез во црквата, односно пред егзонар-тексот, била изградена камбанарщата (Пл. 6), а некое време подоцна, биле затворени влезовите во камбанарщата: северниот и зужниот, како и влезот во зужниот трем [ibid.].

Кон крарт XV век (1490-1491 г.) Светиклиментовиот манастир со црквата и конаците бил разрушен од османлиската власт во Охрид.5 По хронолошкиот ред на работите, според Д. Коцо, "светиклиментовата цр-ква како цамща" била урната во втората половина на XVI век, а во првата половина на XVII век, преку урнатините била изградена Синан Челеби цамщата, односно Султан Мехмед цамщата6 (Пл. 7).

Плаошничката почва има исклучително комплексна фунерарна си-туацща за цивилизациите кои егзистирале на ово} простор, но во рели-гиска и стратиграфска смисла овозможува поткрепа и потврда на мно-губрори недоволно засни археолошки ситуации. Стратиграфската по-ставеност, ориентацщата на гробовите, архитектонските карактеристи-ки на гробните конструкции, личните предмети на покориците или другите прилози (дарови) поставени на соодветни места во гробната Зама, сите тие околности обезбедуваат незаобиколни факти (матерщал-ни, опипливи, непобитни). Во досегашните археолошки кампаши на Пла-ошник се откриени и документирани 4253 гробови, гробни конструкции и разни видови групации на остеолошки содржини (зависно од приста-пот, обичаите на популациите и времето во кое живееле). Во текот на

5 Според Д. Коцо, Светиклиментовата црква во ова време не била урната, туку била претворена во цамща (1466 година) и таа егзистирала како таква (со обsир на тенкиот сло] од вар на некои фрагменти од фрески на]дени во слоевите под подот од сегашната цамща) до првите децении на XVI век, а до красот на првата половина од XVI век, кога условите во османлиската имперща биле поблагопрщатни за христщанските поданици, била обновувана повторно како Светиклиментова црква, поточно во времето на архиепископот Прохор, на што укажува откритието при археолошките истражуваша во 1965/1966 година, кога е откриена уште една апсида мегу апсидата од Светиклиментовиот триконхос (за 1,20 м источно од неа) и апсидата од тробродната ранохристщанска базилика (за 4,00 м западно од неа), свртена кон исток, како и другите две апсиди од христщанските об]екти. Во 1966 година биле откриени и остатоци од полукружен sид северно од североисточниот агол на цамщата, што дава за право да се претпостави дека и таа обновена црква имала триконхална форма [Коцо 1967а: 245-255]. Во прилог на тоа одат и новооткриените калугерски гробови во сло]от од турскиот период, над урнатата "црква како цамща" кои се ориентирани исток-запад, исто како и трите апсиди од црквите.

6 Според Д. Коцо, тогаш биле пренесени во црквата Св. Богородица Перивлепта моштите на Св. Климент и надгробната плоча со два словенски натписи: едниот со податок за смртта на Св. Климент, а другиот со годината на смртта на архиепископот Прохор, кои биле зачувани во обновената Светиклиментова црква од XVI век [Коцо 1967а: 251-252, 255].

|

1 mimmim»i i .nm^limm

¡mnmnf >a amitmmsm^am

I I i i I ! Hi

2016 №2

Пл. 7. Ранохристщанска базилика, * т ~

Светиклиментова црква, Султан Мехмед уамща (цртеж: Тодор и Тааа Паскали).

истражувачките зафати во внатрешноста на Светиклиментовата црква, откриени се повеке гробови, гробни групации и стратиграфски гробни ситуации, како и една поголема засведена гробница-крипта во источна-та половина од наосот. Во гробовите кои се вкопани во централниот дел од внатрешноста на црквата (наос) и во придружниот западен дел (нар-текс) биле погребувани свештени лица, додека во гробовите откриени во северниот дел од црквата биле погребувани и цивилни луге од побо-гатите охридски слоеви (Пл. 6). На}значаен од сите овие гробови е, сека-ко, веке спомнуваниот, гроб на Св. Климент, ко^то, како што се знае, светителот си го изградил уште додека бил жив и во кого бил погребен по неговата смрт во 916 година. Во откриените гробови во црквата на^ дени се многуброри прилози (бронзени и сребрени монети, накит,

керамички фрагменти и цели садо-ви), мегу кои и шест бронзени кр-стови-реликвщари.7 Крстовите се на}дени во непосредна близина на Светиклиментовиот гроб, западно од него, собрани на едно место во гробната зама од гробот бро} 5 (ве-роз атно припагале на претходното погребуваше). Тие се двори крстови (на преклоп) во чща празнина, мегу предната и задната страна, се ставало дел од чесно дрво (реликвща). Крстовите и на предната (аверс) и на задната (реверс) страна, се богато украсени со рел}ефни претстави на Исус Христос распнат и Св. }ован Крстител (raj два крста, предната страна) и со Богородица Оранта (со кренати раце во став на молитва) raj пет крстови (задната страна). Задната страна (реверс) на еден од крстовите е украсена со релjефна

претстава на еден светител со кренати раце во став на молитва и со богато украсена архиереjска одежда. Не е исклучено дека можеби се работи за претстава на Св. Климент Охридски. Ваквите крстови-реликвщари се употребувале во времето од X до XII век ([Почуча Кузман 2000], Сл. 4).

Натака, потребно е да се осврнеме само уште на две значаjни архео-лошки ситуации, главно констатирани и документирани со наjновите археолошки истражуваша. Имено, со овие истражуваша на повеке пунк-тови на локалитетот беа констатирани концентрирана поjава на фраг-менти од фрескоживопис, а на некои од нив и архитектонски остатоци од средновековни сакрални обjекти-цркви, сите во релативно непосред-на близина на Светиклиментовата црква и тетраконхалниот сакрален обjект (Пл. 8). Станува збор за архитектонски остатоци од среднове-ковна црква и многуброjна концентрацща на фрагменти од живопис на просторот за стотина метра jугозападно од црквата на Св. Климент и Св. Пантелеjмон (Истражувачко поле 4), потоа, слична ситуацща, но со уште поголема концентрацща на просторот непосредно jужно до при-дружните обjекти на Светиклиментовата црква и ранохристщанската базилика, како и многуброjни фрески закопани во поголема jама непосредно

7 Инв. бр. од ЗМОА-9325 до ЗМОА-9330 (Завод и Музе]-Охрид).

Пл. 8. Плаошник, Пунктови со концентрация на фрагментирани фрески.

северно до црквата, односно во атриумот од ранохристщанската базилика, за кои, тие зужно (Истражувачко поле 3) можеме да кажеме дека припагаат на Светиклиментовата црква (XIII век, трпезарща) и северно, во атриумот (Истражувачко поле 2), на ранохристщанската базилика (У-У1 век), а ова особено и заради фактот што во }амата со фрески северно од Св. Климентовата црква беа откриени и други археолошки пред-мети со хронолошка припадност на доцната антика и раното христианство (керамика, монети). Во средновековните слоеви источно до поли-кохалната ранохристщанска црква, на поширок простор, констатирана

е ваква ситуацща со концентрацща на фрагменти од фрески, а тоа за-ради фактот што до средината на минатиот век на toj простор имало остатоци од помала средновековна црква и дека тие фрагменти припа-гале на toj об}ект8. Исто така, со назовите археолошки зафати, такви пунктови, но со помали размери, се констатирани на просторите источ-но мегу комплексот Светиклиментова црква и комплексот ранохристи-]анска поликонхална црква (Истражувачко поле 5), како и западно мегу двата комплекса (Истражувачко поле 6), особено западно од атриумот на поликонхосот за триесеттина метри каде што се констатирани и ап-сидални остатоци од средновековен сакрален об}ект.

Интересно е да се констатира дека истражувачите, особено Д. Коцо во статща од 1948 година, често го спомнуваат "Светиклиментовиот ма-настир", мислери на црквата како нарвет дел од манастирот, на црквата како манастир, подразбирари дека целиот манастирски комплекс, за-едно со манастирските конаци, секако постоел, иако не знаеме точно на raj дел од комплексот се наогале конаците. Тоа се повторува од Теофи-лакта навака raj вели дека Светиклиментовото тело "било погребено во истиот манастир", но потоа об}аснува во raj дел од храмот (манастирски) било тоа вечно почивалиште. "Манастирот" и "манастирската црква" не е едно сосем исто, туку во нашиот случа} црквата е значара сама по себе поради тоа што во неа се наога гробот на Светителот, а манастирот, од-носно манастирските конаци поради фактот што во нив, верозатно, се случувала мисщата на Светиклиментовата школа. Светиклиментовиот манастир како комплексна целина (во остатоци) се оформи со системат-ските археолошки истражуваша во 2007-2008 г. кога фрагментарно, на некои делови }ужно од црквата беа констатирани остатоци од градби кои би можеле да бидат конаци и простории во рамките на манастирскиот комплекс. Во оваа смисла посигурна е сосщбата со архитектонските остатоци во зугозападниот и западниот дел од локалитетот, односно недалеку од монументалната тробродна базилика и недалеку западно од Светиклиментовата црква. Таму се откриени остатоци од поврзани правоаголни простории формирани со sидови од камен и кал на кои те-мелните партии им се фундирани на нестабилна ровка зем}а. Sидовите се широки 0,70-0,80 м, зачувани до висина од 1,00-1,20 м. На архео-лошките планови остатоците се означени (во Истражувачко поле 2) ка-ко об]ект D, просторна 1-5, 6 и 6а (Пл. 9). Дека се работи за остатоци од манастирски конаци на Светиклиментовиот манастир говорат и зако-паните "манастирски богатства", поточно откриените депоа на монети, закопани во темелите покра} нивните западни sидови: депото со 1383 венецщански сребрени монети од XIII и XIV век зачувани во керамичен

8 Констатирано со постарите истражувачки зафати во 1959-1967 г.

l

o

< n

л>

Пл. 9. Oстатоците од Светиклиментовите манастирски конаци (об]ект D, простории 1 - 6а) (дигитал.: Горан Панчев).

cag (Cm. 5) h genoTo og 2 787 6poH3eHH Tpaxeu 3anyBaHH bo TKaHHHa (Haj-BepojaTHo BpeKa) rnaBHo og XIII BeK (Cm. 6). OBa ce, 3HaHH, apxHTeKToH-cKHTe ocтaтoцн og MaHacTHpcKHTe кoнaцн koh HajBepojaTHo npBo6uTHo 6une nogurHaTH bo CBeTHKnuMeHToBoTo BpeMe, a ce ogp^ane go BpeMeTo Ha OToMaHcKaTa goмннaцнja Ha oBue npocropu. Tue 6une o6HoByBaHH h bo BpeMeTo Ha apxuenucKonoT rpuropuj (npBa nonoBHHa Ha XIV BeK), Kora ro go6une h HMeTo "MaHacTup Ha Cb. KnuMeHT" [nEHTKOBCKHM 2013: 96]. CaMo co HHBHaTa apxeonomKa нgeнтн$нкaцнja Mo^eMe ga ro HMeHyBaMe oboj KoMnneKc co HMeTo "CBeTHKnHMeHToB MaHacTup", mTo HcToBpeMeHo 3HaHH h CBeTHKnuMeHToBa mKona (CM. 7).

Cm. 5. fleno co вeнeцнjaнcкн MoHeTH nog Cm. 6. fleno Ha Tpaxeu nog TeMen TeMen og MaHacTHpcKH KoHaK. og MaHacTHpcKH KoHaK.

Cm. 7. nnaomHHK no apxeonomKHTe HcTpa^yBaaa (2012 r.).

Свети Наум / Св. Архангели

Што се однесува до другите археолошки податоци за сакралната архитектура од Климентовото време во Охридскиот регион, времето кое го означува на^тарото градителско наследство на христщанизираните Сло-вени, поточно за триконхалните цркви од ова време, мора да му се веру-ва и натаму "на научните поставки од Д. Коцо, дека тие биле вкоренувани во македонската средновековна архитектура особено со Климентовиот обновен триконхос и новоизградениот на Наум врз бреговите на Охрид-ското Езеро" [Милковик-Пепек 1986: 232]. Содружникот и "собратот" на свети Климент од времето на Моравската мисща, свети Наум доага во Кутмичевица и Охрид да му помогне на Свети Климент во неговата мисща. Во почетокот на X век toj изградил црквата посветена на Св. Архангели над стрмните карпи од зужниот брег на Охридското Езеро.9 Во Првото Наумово житие за лоцирашето на црквата стои дека таа била изградена на исходЪ БЪлаго езера, а во Второто житие просторот на мана-стирот е означен како иежд8рете (водите од изворите што се вливаат во езерото под манастирот, источно од него и оние води од изворите raj Тушемишта (денес во Албанща) кои исто така се вливаат во езерото) [Иванов 1931: 307, 313]. Д. Коцо, во времето од 1950-1955 година из-вршил детални теоретски истражуваша со наблудуваша (повремено со мали сондираша во sидните партии) на архитектонските особености на денешниот изглед на црквата од Наумовиот манастир и дошол до заклу-чоци коишто барале потврда ко}а можела да се обезбеди само со директ-ни археолошки ископуваша. Имено, toj заклучил дека денешната црква во Светинаумовиот манастирски комплекс била подигната во османли-ско време, но со неговите опсервации успеал да обезбеди индиции кои укажувале на фактот дека истата е надградена над об}ект од IX-X век, односно над об}ект raj бил подигнат во Светинаумово време [Коцо 1958: 59-65]. Ово} заклучок, главно, бил поинаков од сите дотогашни прет-поставки, кои Д. Коцо ги презентира и коментира за архитектонските особености и хронолошката детерминацща на Светинаумовата црква. Мислешата на научниците toj ги поделил во две групи: првата група, во гада спагаат мислешата на В. Григорович, В. Златарски, М. Злоковик и Г. Бошковик, сметале дека сегашната црква во манастирот подигнал Св. Наум во крарт на IX или во почетокот на X век, додека втората група

9 Д. Коцо црквата на Св. Наум ]а именува како "Св. Архангел" [Коцо 1958: 56], додека другите научници (Ц. Грозданов, П. Милковик-Пепек и др.) како "Св. Архангели" [Грозданов 1995: 8], што всушност се однесува на "Св. Архангел Михаил" (Д. Коцо), или на "Св. Архангел Михаил и сите други ангели" (другите научници). Ова се потврдува и во едниот, па и во другиот случа] со именувашето на манастирот во Второто житие на Св. Наум каде што стои дека Наум сътвараетъ и храм чинюначелника Михаила архангела и ЕСЪх сил некесних [Иванов 1931: 313].

Cn. 8. Cb. HayM, Cb. ApxaHfe.™, 6poH3eHH 6e^er3HH.

Cn. 9. Cb. HayM, Cb. ApxaHfe.™, 6poH3eHH HaymH^H.

HayHHHqn: n. H. Mu^yKOB, B. MapKOBHK, J. HBaHOB h r. Muje cMeTane geKa ceramHaTa qpKBa 6una H3rpageHa nogoqHa, ogHocHO bo XI-XII BeK (Mu^y-kob) hhh bo XIII-XIV BeK (gpyrHTe) [ibid.: 56-58]. 3a ga ru pa3pemu OBHe guneMH h 3a ga ru noTBpgu HHguqHHTe h nogaToquTe go koh gomon co cbo-HTe HCTpa^yBaaa, fl. Koqo bo BpeMeTO og 6 aBrycT go KpajoT Ha hcthot Meceq 1955 rogHHa h bo aBrycT (10 geHa) 1956 rogHHa H3Bpmun coHga^HH apxeonomKH ucKonyBaaa co koh nog geHemHOTO hhbo og HaocoT h hctoh-HaTa nonoBHHa Ha geHemHaTa qpKBa co ^parMeHTapHO OTKpueHH sugHH napTHH yTBpgun TponucHa ocHOBa Ha npBo6uTHaTa qpKBa Koja ja H3rpagun Cb. HayM, apxHTeKTOHcKH ugeHTHHHa Ha CBeTHK^HMeHTOBaTa og n^aom-hhk. npBHTe gBe coHgu ru nocTaBHn noKpaj jy^HHOT sug og HaocoT og Ha-gBopemHaTa, a noToa h og BHaTpemHaTa cTpaHa, 3a Koro npeTxogHO yTBpgun geKa Toj sug, HMajKu ru npegBHg pa3^HKHTe bo onycoT Ha rpageaeTO, HMan h nocTapa rpag6eHa $a3a, Koja 6una Bug^HBa Ha MecTOTO "nog geHemHHOT npo3opeq" [ibid.: 62]. Bo coHgaTa noKpaj HagBopemHaTa cTpaHa og oboj sug Ha HaocoT, Ha gna6oHHHa og 0,40 M, OTKpueHH ce Haj3HanajHHTe gBH^HH apxeonomKH Haogu, ogHocHO gBe 6poH3eHH 6ener3HH co gujaMeTap 3,8 cm (Cn. 8), a Ha gna6oHHHa og 0,60 m, 3a 0,50 m hctohho og hhb, gBe cpe6peHH HaymHHqu co gujaMeTap og 4,4 cm (Cn. 9) [ibid.: 65]. OBHe apxeonomKH npegMeTH10 ce gparoqeHH nogaToqu 3aToa mTO, HMajKu ru npegBHg HHBHHTe TunonomKH KapaKTepucTHKH, KaKO h aHanorHHTe nojaBH bo 6nucKaTa oko-^HHa h nomupoKO Ha 6amaHcKHTe npocTopu, qenocHO ce BK^onyBaaT bo BpeMeHcKaTa paMKa Ha paHHOT cpegeH BeK [.Haxtob 1961: 43, 46].

CBeTHHayMOBHOT tphkohxoc, HMan, KaKO h gpyrHTe rpag6u co BaKOB apxHTeKTOHcKH cK^on, Tpu kohxh, ceBepHa, jy^Ha h ucTOHHa, ceBepHaTa h jy^HaTa co noroneMH gHMeH3HH og ucTOHHaTa, cHTe c^epHHHH og BHaTpemHaTa cTpaHa h npaBoaro^HH h araecTH og HagBopemHaTa cTpaHa, TaKa mTO HcTOHHaTa 6una Tpuaro^Ha, gogeKa ceBepHaTa h jy^HaTa co npaBH h

10 fleHec bo Hy 3aBog h My3ej-Oxpug, Hhb. 6p. C-40, C-52, C-62, C-63.

издолжени sидни партии во правец исток-запад, а исто така и во правец север^уг ^ нивните западни страни. Источната триаголна конха фор-мира по еден аголен засек во завршните западни делови од надворешната страна и по два такви засеци на истите делови од внатрешната страна, додека на споевите на конхите, северно и }ужно, биле оформени два по-мали сферични простори — "вдлабнатини со функцща на протезис и га-коникон" [Грозданов 1995: 27]. Во западниот дел од црквата постоел нартекс (наос) ко}, според Д. Коцо, комуницирал преку еден тесен простор со зужната конха од старата црква [Коцо 1958: 73, 78] (Пл. 10). Ди-мензиите на олтарниот простор биле речиси истоветни со димензиите на ово] простор од Светиклиментовата триконхална црква на Плаош-ник [Грозданов 1995: 27]. Кон хронолошката поткрепа, ко}а е очигледна поради идентичноста со Климентовиот триконхос, овде би го спомнале и податокот ко] доага од движната архитектонско-декоративна сфера, а на ко]а укажува С. Радо]чик во сво]ата анализа на значарите археолош-ки остатоци на црква-ротонда ка] Коаух (Кумановско). Имено, С. Ра-до]чик, уште пред истражувааата на Д. Коцо (1950-1955), а во потрага по компаративни елементи за Коаух, укажува на базата од меното во нартексот од црквата во Св. Наум ю^а хронолошки ]а детерминира во 1Х-Х век [Радо;чиъ 1952: 160], на ко] факт, како на значаен компаративен податок, укажува и Ц. Грозданов [Грозданов 1995: 33].

0 1 2 •—I—I

Пл. 10. Св. Архангели, манастир Св. Наум (цртеж: Мирка Илоска).

Bo jyroucToneH gen og HapTeKcoT 6un oTKpueH h rpo6oT Ha Cb. HayM OxpugcKH BrpageH bo npogon^eHHeTo Ha jy^HHoT sug og tphkohxocot koh 3anag, Ha MecTo, Koe Ha HeKoj HaHHH, Kaj fl. Кoцo, ce coBnara co noga-tokot og "Btopoto ®HTHe Ha cb. HayMa", ogHocHo BrpageH "bo gecHoTo Kpuno Ha xpaMoT" [Коцо 1958: 76; Hbahob 1931: 313], mTo HcToBpeMeHo xpoHonomKH ja geTepMHHHpa h TpHKoHxanHaTa rpag6a. rpo6oT 6un H3-rpageH og Tynu h ManTep, HMan apKoconuyM Hag rnaBaTa og noKojHHKoT, 6un noKpueH co KaMeHH nnonu Hag koh 6une nocTaBeHH Tynu, a Hag hhb ce TynHTe og ceramHHoT nog Ha KanenaTa bo Koja geHec ce Haora npeMe-cTeHHoT CBeTHHayMoBHoT rpo6, BegHam go jy^HHoT sug og ceramHaTa цpквa. BcymHocT, npBHHHo rpo6oT Ha Cb. HayM 6un nocTaBeH bo cnuneH npocTop, KaKo h CBeTHKnHMeHToBHoT rpo6 bo цpквaтa Ha nnaomHHK. Ha npocTopoT og KanenaTa ce oTKpueHH ymTe Tpu rpo6a co HHxyMHpaHH пoкojннцн, gBaTa Ha Bo3pacHH, egHHoT geTcKH, cHTe 6e3 gBH^HH rpo6HH Haogu bo hhb. 3Hanu, oTKaKo TpHKoHxanHaTa цpквa 6una go TeMenu yp-HaTa, npu sugaaeTo Ha HoBaTa цpквa 6un H3rpageH hob rpo6 3a Cb. HayM 6nH3y go jy^HHoT sug og цpквaтa h bo Hero 6une npeMecTeHH cKeneTHHTe ocтaтoцн og npBo6uTHHoT rpo6. Hobhot rpo6 HajnpBHH "6un bo noroneM oTBopeH TpeM co mo^hoct 3a noKnoHeHHe Ha noBeKe вepннцн, bo nony-oTBopeH npocTop cnpeMa gBopumTeTo Ha MaHacTHpoT" [rP03gAH0B 1995: 31]. Og noHHT koh cвeтeцoт h 3apagu 3amTHTa Ha oboj ^yHepapeH apxu-TeKToHcKH o6nHKyBaH npocTop, noToa 6una H3rpageHa h geHemHaTa CBe-THHayMoBa Kanena.

CeramHaTa цpквa bo MaHacTHpcKHoT KoMnneKc "Cb. HayM", KaKo mTo e Ka^aHo, 6una nogurHaTa bo ocMaHnucKo BpeMe, bo gBe eTanu: bo npBaTa eTana 6un H3rpageH HaocoT, HapTeKcoT h KanenaTa, a bo BTopaTa KynonHTe Hag HaocoT h HapTeKcoT. KynonHTe 6une gogageHH пogoцнa, ogHocHo Kora ce H3rpageHH cTon6oBHTe bo arnHTe og HapTeKcoT, a HajcTapa og hhb e KynonaTa H3rpageHa Hag HayMoBaTa Kanena [Коцо 1958: 79-80].

Co oBHe apxeonomKo-apxHTeKToHcKH ucTpa^yBaaa coceM цenocнo ce goKa^ano geKa CBeTHHayMoBaTa цpквa h CBeTHKnHMeHToBaTa цpквa 6une penucu ugeHTHHHH no cBojaTa ocHoBHa apxHTeKToHcKa кoнцenцнja (rpu-KoHxanHH), ho THe HMaaT h cboh cneцн$нкн. BugejKu CBeTHHayMoBaTa цpквa 6una H3rpageHa Ha KapnecTa ocHoBa, Toa HajBepojaTHo 6uno npHHHHa 3a Hej3HHaTa apxHTeKToHcKa тeнgeнцнja ga 6uge TpHKoHxanHa ogBHaTpe, a cno6ogeH KpcT ogHagBop (npaBoaronHHTe h arnecTH $opMH), 3a pa3nHKa og CBeTHKnHMeHToBaTa Ha nnaomHHK, Koja e nogurHaTa Ha 3eMjHHa nog-nora ogHocHo BTeMeneHa bo 3eMja зgpaвнцa [MH^KOBHK-QEnEK 1986: 234; rP03gAH0B 1995: 27] h Koja nocnegoBaTenHo, co Hej3HHoTo npomupyBaae koh 3anag 6una apxHTeKToHcKH ocMHcneHa co KpcToo6pa3Ha ocHoBa (Bnu-maH KpcT Ha cno6ogHH cTon6oBH).

Кога сме веке во археолошки контекст не е неважно ако спомнеме дека на просторот, односно во полето Лубанишко, испресечено со меги и ендеци-канали, мегу с. Лубаништа и манастирот Св. Наум, на ко] простор во водите на езерото се влива малата река Серава, по ни-вите од жителите на с. Лубаништа, се забележуваат архитектонски фрагменти од стари градби и групации на градбен материал помешан со градбена керамика. Ова особено во источниот дел од полето, поточно во западното поднож]е од ридестиот простор на селото, на локали-тетот наречен Раица Манастири, по површината од теренот, искорис-тен за бавчи, се гледаат остатоци од урнатини од два поголеми об]екта. Во 1971 година, при трасираше на пат кон автокамп на брегот од езерото, од страна на надлежната установа Завод и Музе^Охрид се извр-шени заштитни ископуваша при кои се откриени темелни партии од ранохристщанска базилика (дел од апсида, ]ужна конха, дел од sидот на нартексот и засведена гробница), но истовремено се претпостави дека над базиликата била изградена и средновековна црква како и други об]екти, можеби во рамки на манастирски комплекс и поголема сред-новековна населба [Маленко 1978: 341 (3); Маленко, Кузман 1996: 251]. Имари ги предвид овие археолошки индиции, со хронолошки континуитет од античкиот римски период, преку доцноантичките по-датоци до развиениот и доцниот среден век [Маленко, Кузман 1996: 250-251], можеме да кажеме дека ово] краезерски Светинаумско-Лу-банишки предел, сигурно дека во Светиклиментовата ера и по неа низ вековите имал своевидна значаща улога.

Горица / Охрид

На источниот брег покра] Охридското Езеро, на околу 3 км ]угоисточно од Охрид, на самото северно поднож]е од ридестиот полуостров Горица, при активностите за изградба на воени об]екти-касарни на то] простор во 1925 година, биле евидентирани остатоци од темели на три-конхална црква (Пл. 11). Според Г. Бошковик "оваа црква била решена во облик на збиен триконхос, така да на нестручен наблудувач би мо-жела да му личи и на кружна" [Бошковиъ 1947: 97]. Основа и пресек на ово] триконхос об]авиле Г. Бошковик и К. Томовски во 1961 година [Во§к^1С, ToмovsкI 1961: 86] и Д. Коцо во 1966 година [Коцо 1966: 93]. Конхите се полукружни од внатрешната страна (од надворешната е не]асно, заради тоа што сигурно немало археолошко истражуваше и то] податок останал под зем]а) и се вели дека претставуваат "збиен триконхос" поради тоа што тие "се приближуваат кон средишниот квадрат" [Грозданов 1995: 30], а на завршетоците од конхите, таму

0 1 2 и-1-1

Пл. 11. Горица, Охрид, триконхална црква (цртеж: Мирка Илоска).

каде што се спо}уваат мегусебно, изведени биле правоаголни засеци (raj Д. Коцо). Црквата имала наос raj се состои од поткуполен квадрат, со влез во средишниот дел од западна страна, нартекс и северен трем целосно отворен кон нартексот. Имала купола коjа била носена "освен од трите конхи (од исток, север и jуг) и од три широки арки" [Чанева-Дечевска 1970: 9, 10]. Врз основа на "еден импост капител (со jонско потекло, raj Г. Б.), изваден од езерото, близу до местото на кое се наога-ла градбата, а raj бил 'со архаичен облик', Бошковик заклучил дека била изградена во краjот на IX век" [Василевиъ 1986: 249; Бошко-виъ 1947: 97; idem 1976: 135]. Н. Чанева-Дечевска, врз основа на архи-тектонска анализа, хронолошката рамка на оваа црква jа определува во X-XI век [Чанева-Дечевска 1970: 10], Г. Стричевик го пренесува мислеае од К. Петров со нагласка дека не се извршени потребни на-учни анализи поради што и датацщата е хипотетичка (XI век) [Stri-cevic 1963: 237], а П. Милковик-Пепек, презентира}ки jа основата на црквата, хронолошки jа сместува во IX-XI век [Милковик-Пепек 1986: 229]. Инаку, од Горица потекнува и една надгробна ара со вклесан грчки натпис коjа наjвероjатно потекнува од простор со пагански архитектонски содржини (храм со надгробен споменик) врз кои архитектонски остатоци, не ретко, заради светоста, се граделе и христщански храмови [Вулиъ 1934: 22-23 (50-51), 44].

Злести / Св. Богородица Пречиста-Раштани

Во летото 1936 година српскиот научник Милан Кашанин прв ги видел и ги евидентирал архитектонските остатоци на триконхалната црква во бли-зина на селото Злести во областа Долна Дебарца, "на патот за Кичево, во шумичка, околу 30 км од Охрид",11 на околу 2 км зужно од патот Злести-Ботун, на блага падина во се-верните пазуви од планинскиот масив што се протега во правец запад-исток,12 кога и ги забеле-жал на самиот локалитет на}бит-ните елементи кои во то} момент ги воочил: "Олтарска апсида и певнички апсиди полукружни однадвор и одвнатре. Чудни ко-шови. Да се пише на Секцщата во Охрид да снимат основата. Sи-дано со камен. Антички мегупро-зорници".13 Во своите белешки М. Кашанин уште и соопштува дека "околу црквата се наогаат и повеке делови од фрагментирани столбови и капители со врежани мали волути", како и една камена надгробна плоча (со димензии: должина 1,85 м; ширина 0,75 м); плочата (Сл. 10) се наогала во средината на црквата и на неа се "забележувала трага ^а била нанесена од рингла на не^а врата и отвор во кого ринглата се вгла-вувала во каменот" што пак зна-чи дека истата претходно била

Сл. 10. Злести, триконхос, камена плоча со словенски натпис от 1454 г.

11 Забелешките од М. Кашанин кои се однесуваат на триконхалната црква во близина на с. Злести, Охридско, денес се чуваат во Народниот музе] во Белград (Заоставштина на Милан Кашанин, Архивска кути]а, бр. 2, 1/18/1-6). Ги публикувал Драгослав Б. Василевик, ко] ги проширил и доразработил Кашаниновите сфакаша за споменикот [ВАСИЛЕВИЪ 1986].

12 Целиот ово] планински простор го носи топонимот Раштани, а во средниот век егзистирало истоимено село чии жители под притисок на турските зулуми се иселиле во кичевската околина.

13 Народен музе] во Белград, Заоставштина на Милан Кашанин, Архивска кути]а, бр. 2, 1/18Дг.

Сл. 11. Злести, триконхос (фото 1937 г.).

на некое друго место.14 Плочата била пренесена во музерките простории во Охрид и подоцна мистериозно изгубена, но, за срека, посто]ат сликата и изработената копща од гипс. На оваа плоча бил врежан натпис од 1454 год: + ЕЬ Л1(Т) S-Ц/^Е ■ ПРЬСТ/ЛЕИСе ЗЕб/РЬ ЕОИЕОД/Й ЕЪЧНЙ МХ / ПЯМЕТЬ.15

Освен забелешките со податоци, М. Кашанин се погрижил преку то-гашните охридски надлежни служби да обезбеди и една фотографща од остатоците на црквата (Сл. 11),16 како и архитектонски цртеж на ос-новата од црквата (Пл. 12), ко] бил изработен од охридскиот архитект П. Радосавлевик.17 Од нацртаната основа се гледа дека мегу трите апси-ди и западниот траве] функционирал средишен квадратен простор отворен кон апсидалните простори и кон запад со сво]а должина од 3,20 м.

14 Народен музе] во Белград, Заоставштина на Милан Кашанин, Архивска кутща, бр. 2, 1/18/4.

15 Народен музе] во Белград, Заоставштина на Милан Кашанин, Архивска кутща, бр. 2, 1/18/1У. Читаше и датираше на натписот од М. Кашанин [Басилебиъ 1986: 244] е погрешно.

16 Народен музе] во Белград, Заоставштина на Милан Кашанин, Архивска кутща, бр. 2, 1/18/5.

17 Народен музе] во Белград, Заоставштина на Милан Кашанин, Архивска кутща, бр. 2, 1/18/6.

Пл. 12. Злести, Охридско, основа на триконхална црква (П. Радосавлевик). Народен музе] во Белград, Заоставштина на Милан Кашанин, Архивска кутща, бр. 2, 1/18/6.

Arnure Ha KBagparor 6une go6ueHH co cnojyBaftero Ha ancugure co 6oh-HHTe sugoBH og 3anagHHOT TpaBej Ha HaocoT h co cnoeBHTe Ha ancugure Ha ucroHHara cTpaHa. CnHHHo pemeHHe Ha cpegumHHor npocTop HMaMe Kaj CBeTHK^HMeHTOBHOT rpHKoHxoc Ha nnaomHHK h Kaj rpHKoHxocor bo Topu-цa-Охpнg [Bachaebh'R 1986: 250]. HcroHHara ancuga e nogonra 3a 0,90 m co mTo e o6e36egeH npocTop 3a nocraByBafte Ha HecHa Tpne3a h Bpmefte Ha 6orocny^6a, gogeKa gpyrure gBe ancugu (ceBepHaTa h jy^Hara) HMaar egHaKBH gHMeH3HH Ha BHarpemHHor npocTop (nonynpeHHHK 1,40 m). "Cpe-gumHHor npocTop 6un noKpueH co Kynona Ha mTo yKa^yBaar sugoBHre og ancugure h 6oHHHre sugoBH og 3anagHHor TpaBej mupoKH 1,10 m", a 6una HacnoHera Ha naKoBHre og ancugure co mupuHa 0,45 m (og ceBepHaTa h jy^Hara ancuga) h 0,65 m (og ucroHHara ancuga), "Ha 3anagHaTa cTpaHa Ky-nonara Mopana ga 6uge HacnoHera Ha nonyc^epHHHHor cBog og 3anagHHor TpaBej" [ibid.: 251]. ^KBara HMana HapTeKc co Bne3 bo cpegumHHor gen og 3anagHaTa cTpaHa, KaKo h co Bne3 bo HaocoT, hcto TaKa bo cpegumHHor gen og hctohhhot sug Ha HapTeKcoT. SugoBHre og HapTeKcoT og ceBepHaTa h jy^Hara cTpaHa ce npogon^eHH bo HHBHHre hctohhh genoBH h Ha gon^HHa og 5,50 m Koco cBpTyBaaT koh BHaTpe 3arBopajKu TaKa npocropu ceBepHo h jy^Ho og 3anagHuoT TpaBej, ogHocHo ceBepo3anagHo og ceBepHaTa h jyro-3anagHo og jy^Hara KoHxa. TaKa ce ^opMHpaHH gBe nerocrpaHH npocropuu (aHeKcu), jy^Hara co ManKy noManu gHMeH3HH og ceBepHaTa. Bo ceBepHaTa npocropuja ce BneryBano og HapTeKcoT, a bo jy^Hara og jy^Hara ancuga.

Bacu^eBHK yKa^yBa geKa BaKBa apxHTeKToHcKa cнтyaцнja HMaMe h Kaj rpHKoHxocor bo Гopнцa-Оxpнg og ceBepHaTa cTpaHa, ceBepHo og 3anagHHor TpaBej Koja 6una oTBopeHa koh HapTeKcoT, KaKo h Kaj цpквaтa CBeTH Hhko-na bo ^enaHH Kage mTo nocroena TaKBa npocropuja og jy^Hara cTpaHa, a ce BneryBano bo Hea og jy^Hara ancuga, KaKo h bo 3necTH [ibid.: 251]. HaTaKa, ce yKa^yBa h Ha $aKror geKa HapTeKcoT h ^HrpanHHor gen Ha цpквara 6une H3rpageHH HcroBpeMeHo, HMajKu ru npegBHg gBeTe nnurKH HHmu H3-BegeHH Ha jy^Hara $acaga og HapTeKcoT, ogHocHo ucroHHara Koja co cbo-jaTa mupHHa ru noBp3yBa jy^HHre sugoBH og HaocoT h HapTeKcoT [ibid.: 250], a hcto TaKa h gBeTe 6ohhh neToaronHH npocropuu (aHeKcu) ja HMaaT xoMoreHocTa co ^nara apxureKroHcKa rpag6a.

BcymHocr, oBa noKa^yBa geKa aKryenHara rpHKoHxanHa цpквa 6una H3rpageHa bo egeH rpage^eH 3a$ar, cnopeg goceramHHre aHanH3H Ha no-crapure Hcrpa^yBanu, Hacnporu HeKou Hamu nogoцнe®нн repeHcKH corne-gyBafta (gнneraцнн Kaj HeKou genoBH og sugoBHre Ha aHeKcure) co koh ce npernocraByBa gononHHrenHH rpage^HH ннrepвeнцнн Ha rue apxureK-tohckh genoBH og rpag6ara. Tpure kohxh og BHarpemHara crpaHa ce nony-Kpy^HH, a og HagBopemHara rpucrpaHH (ucroHHara) h gBocrpaHH (ceBepHara h jy^Hara, 3apagu 3a$areHocra Ha "rperara crpaHa" co apxureKroHcKHor cKnon Ha aHeKcure). HajroneMara gon^HHa Ha цpквara (ucroK-3anag) H3He-

Сл. 13. Злести, триконхос, ара со

грчки натпис (фото 2014 г.).

Сл. 12. Злести, импост капител.

сува 17 м, а на^големата ширина 9 м. Градена е од кршен камен и ва-ров малтер, а на одделни места со тули и малтер. Ширината на sидо-вите изнесува 0,90 м, а на^големата зачуваност е 2,0 м височина и тоа на северниот анекс.

Како што главно забележал и М. Кашанин, по sидовите и во вна-трешноста на об^ектот се поместе-

ни повеке мермерни меноа, базиси и капители со орнаменти (еден од нив е импост капител со рельефно изработен крст на предната страна со рнски волути лево и десно од крстот,18 Сл. 12), фрагменти од столбови, мермерен праг — сите употребени како сполии. Мегу нив е и една ара со грчки натпис ко^ е нечитлив поради уништеност19 (Сл. 13). Некои од овие податоци укажуваат на тоа дека ово^ триконхос на^веро^атно бил подигнат врз темели од ранохристщанска базилика, но не се исклучува и можноста на местото првобитно да постоел и храм посветен на некое паганско божество од античкиот период. )угозападно и западно од ово^ триконхален сакрален объект по површината се видливи поголеми камени плочи од гробни конструкции со ориентацща исток-запад [Кузман, Маленко 1992: 89-90; Маленко, Кузман 1996: 247]. Во ово^ контекст треба да ^а спомнеме и надгробната плоча со словенски натпис

18 Се мисли на импост-капителот ко] до неодамна беше сместен во една просторна од новоизградената црква близу триконхосот, кого авторот на ово] труд го депонира во НУ Завод и Музе]-Охрид.

19 Оваа ара не е забележана и документирана од М. Кашанин, што можеби говори за тоа дека истата била донесена тука подоцна од некое друго место од околината за да биде зачувана како "свет камен" (чест случа] мегу населението од овие краишта).

од 1454 година Koja ja видел и евидентирал М. Кашанин во 1936 година и гада не се наогала "у свом првобитном положазу", односно со тоа имаме податок дека црквата била во употреба не само во средината од XV век, туку и подоцна.

Има^и ги предвид сите претпоставки и хронолошките показатели на кои се потпирал М. Кашанин, како и повекето други истражувачи на три-конхосите од Охрид и Охридско (Св. Пантеле}мон на Плаошник, Горица, Св. Архангели-Св. Наум), Д. Василевик констатира дека ово} триконхос бил изграден во Светиклиментовото време, поточно во времето по 886 година (доагааето на свети Климент во Кутмичевица) и пред 916 година (смртта на Св. Климент во Охрид) [ВАСИЛЕВИЪ 1986: 252-253]. На пред-ложеното датираае, мегу другото, укажува и сличноста на покривните керамички плочки од архаичен тип, искористени на триконхалната црк-ва во Злести со покривните керамички плочки искористени на црквата во Асомат (долина на реката Шушица, }ужна Албанща) [Xhyheri ет al. 2016: 286 (n. 8)], градителство сврзано со дероста на Св. Климент Охридски и архитектонски план raj се совпага со планот на "пронаосот" во Светиклиментовата црква на Плаошник [Мучай ет al. 2014, 18-23].

Сл. 14. Злести, триконхална црква Св. Богородица Пречиста (фото 2014 г.).

На}значаен заклучок Koj всушност следи по исклучително знача^ ните податоци кои се презентирани погоре по заслуга на М. Кашанин уште пред скоро осумдесеттина години, е неотповикливата потреба од систематско археолошко истражуваае на ово} локалитет (Сл. 14) кое, секако, би дало дополнителни многу значащи сознанща за нартариот период на словенското христщанско градителство.20

Издеггще

Ова старо населено место се наога во областа Горна Дебарца, на околу 40 км северно од Охрид. На околу 2 км северозападно од селото се наога локалитетот Старо Село — Зглавиница, а на ненагласената стрмни-на ко}а се спушта кон левиот брег на реката Сатеска евидентирани се остатоци од двоконхална црква ю^а жителите на населбата викаат "Св. Никола". Посеверозападно од оваа црква, на истиот локалитет се наога уште една средновековна црква "Св. Димитрщ". Сегашната црква била подигната во 1928 година врз темели од постара црква "од ко}а во новата се употребени две меноа". И raj едната и raj другата црква зачу-вани се камени плочи од стари гробови [Кузман, Маленко 1992: 93; Маленко, Кузман 1996: 248]. Вероjатно заради топонимот и податокот за постоеае на двоконхалната црква, Д. Коцо во септември 1981 година, со стручна екипа од Завод и Музеj-Охрид, презел сондажни архео-лошки ископувааа. Притоа поставил две сонди, едната jужно од денеш-ната црква Св. Димитрща, а втората северно од олтарната апсида на истата црква. При истражувааата се констатирало дека црквата била изградена врз темели од постара црква. Во една од сондите биле от-криени и гробови (два, едниот детски, а другиот од постар покоjник), како и движни археолошки предмети, односно обетки "изведени од ме-тален конец" (raj детскиот гроб) и бронзен прстен (во другиот гроб) кои, секако, припагале на времето од функционирааето на постарата црква [Ангеличин-Жура 2007: 36-37]. Во западниот дел од селото евиденти-ран е и археолошки локалитет Манастириште, а во планинскиот предел, jужно од двоконхалната црква се наога уште еден локалитет со топоним Манастир. Таму е расчистен еден помал обjект со правоаголна форма (димензии: 4,00 х 2,30 м) и со ширина на sидовите од 0,80 м. Гра-дежниот материал е од делкан камен и бигор. Истражувачите (Д. Коцо)

20 Чудно е и сигурно нема оправдание што досега не се вршени никакви археолошки истражуваша на ово] локалитет и покра] обидите (секако недоволно упорни) од охридските археолози, посебно од сега веке пок. Владо Маленко и од авторот на ово] труд, кои, можеби и поради "некои околности" не се заложща да ]а реализираат една од на]знача]ните археолошки обврски на оваа македонска територща, како што тоа не го направща ни нивните претходници. Се разбира, во на]блиска иднина се надеваме дека ке биде исправена таа грешка.

«-i_I

Пл. 13. Издеглав]е, Охридско, Св. Никола, основа на двоконхална црква (цртеж: Мирка Илоска).

тогаш сметале дека се работи за манастирски комплекс raj бил во внимание на активностите на Свети Климент [ibid.: 37]. Погоре спомнатата двоконхална црква од Старо Село — Зглавиница во с. Издеглав}е археолошки не е соодветно третирана поради што недостасуваат податоци за не}зина-та комплетна архитектонска концепцща. Врз основа на презентираниот план на не}зината основа (Пл. 13),21 црквата имала две апсиди, од источ-ната и зужната страна, полукружни од внатрешната, тристрани од надво-решната страна и наос со влез од западната страна. Северната страна е целосно затворена со северниот sид, зужната апсида безмалку затвора целата }ужна страна, а мегу двете апсиди ги спо}ува поширока s^ra маса. Ка} источната апсида, покра} северниот дел од апсидалниот простор има видлив дел од sид со помала ширина raj одво}ува апсидата од северниот

sид на црквата со што постои можност за постоеше на параклис.

* * *

Целокупното Светиклиментово присуство (книжевни и просветителски и општи културни дострели, архитектонски вредности во рамките на гра-дителството со христщански карактеристики) се потпира на матерщални,

21 Архитектонскиот план публикуван: [Милковик-Пепек 1986: 229 (14)]. Не успеавме да на]деме ко] е авторот на планот. Претпоставуваме дека во соработка со Д. Коцо, автор на планот е К. Томовски.

културни и духовни фундаменти наталожени од времето на доцнопра-историските, античките и ранохристщанските-рановизантиски цивили-зациски достигнуваша, што значи имало цврсти темели врз кои можеле да се градат нови вредности. Светиклиментовото присуство и дерост на овие простори е мега и врзувачки фактор во континуитетот на егзис-тираше на цивилизациите пред него и цивилизациите по него. Трикон-халните цркви во Охридскиот регион се градени главно по урнекот на Светиклиментовата триконхална црква на Плаошник во Охрид поради големиот углед на светителот и просветителот Свети Климент Охрид-ски, иако Светиклиментовиот триконхос не е сосем оригинална архитек-тонска градба, туку е само обнова на стар триконхос, ко] пак, како хри-стщанска архитектонска форма има подолга традицща не само во рам-ките на Охридски регион (триконхалната крстилница од ранохристщан-ската поликонхална црква на Плаошник, триконхалната црква од Лин на западниот брег од Охридското Езеро со хронолошка припадност од прва-та половина на V век), туку и пошироко на Балканот уште од ранохрис-тщанскиот период [Сиис1с 2010: 153-155, 157-159, 238-243, 322-325].

Движниот археолошки фонд во стратиграфските архиви на плаош-ничката почва во Светиклиментовиот период (1Х-Х век) е оскуден за раз-лика од богатството на движните предмети од сите други периоди кое беше евидентно и документирано во времето на систематските археолош-ки истражуваша. Со назовите археолошки истражуваша на Плаошник (2007-2008 г.) беа откриени остатоци од манастирските конаци на Свети-климентовиот манастир во ]угозападниот и западниот дел од локалите-тот, односно недалеку од монументалната тробродна базилика и недалеку западно од Светиклиментовата црква. На истражените простори од лока-литетот зугозападно од Светиклиментовата црква, западно од поликон-халната црква и источно од неа откриени се архитектонски остатоци и индиции во вид на групации од многуброри фрагменти на фрескоживо-пис од на]малку четири средновековни цркви (ХШ-Х^ век) со кои се по-тврдува фактот дека Плаошник претставувал големо христщанско црков-но средиште од ранохристщанскиот до крарт на средновековниот период.

Библиограф^а

Ангеличин-Жура 2007

Ангеличин-Жура Г., Христиански храмови и свети места во Охридско, Охрид, 2007. Битракова Грозданова 1975

Битракова Грозданова В., Старохристи]ански споменици во Охридско, Охрид, 1975. -2006

Битракова Грозданова В., "Лихнид во ранохристщ'анскиот период и неговото урбано ]адро", во:]убилеен зборник25годинимитрополит Тимоте;, Охрид, 2006, 257-268.

Бошковиъ 1947

Бошковиъ Ъ., Основи средмевековне архитектуре, Београд, 1947. --1976

Бошковиъ Ъ., Архитектура средмег века, Београд, 1976. василевиъ 1986

Василевиъ Д., "Триконхос у селу Злести. Прилог Милана Кашанина исторщ'и средаовековне архитектуре", у: Зборник Народног музе]а, 12/1: Археологи]а, Београд, 1986, 243-253.

Вулиъ 1934

Вулиъ Н., "Антички споменици наше земле", Споменик Српске кралевске Академи]е, 77, 1934, 31-84.

Грозданов 1995

Грозданов Ц., Свети Наум Охридски, Скощ'е, 1995.

Грозданов et al. 2003

Грозданов Ц., Кузман П., Паскали Бунташеска Т., Плаошник: Возобновената црква на Св. Климент и Пантелеймон, Охрид, 2003.

Иванов 1931

Иванов Й., Български старини из Македония, София, 1931. Коцо 1948

Коцо Д., "Климентовиот манастир «Св. Пантеле]мон» и раскопката при «Имарет» во Охрид", Годишен зборник на Философски факултет во Скоп]е, 1, 1948, 129-182. --1958

Коцо Д., "Проучавааа и археолошки испитувааа на црквата на манастирот Св. Наум", во: Зборник на Археолошкиот музе]: 1957-1958, Скощ'е, 1958, 56-80. --1966

Коцо Д., "Триконхалните цркви во Климентовото време", во: Словенска писменост. 1050-годишнина на Климент Охридски, Охрид, 1966, 91-100. --1967а

Коцо Д., "Нови податоци за исторщ'ата на Климентовиот манастир Св. Пантеле]мон во Охрид", Годишен зборник на Философски факултет во Скоп]е, 19, 1967, 245-255. --1967б

Коцо Д., "Археолошки проучувааа во Охрид од 1959 до 1965 год", Годишен зборник на Философски факултет во Скоп]е, 19, 1967, 257-266.

Кузман 2013

Кузман П., "Праисториски палафитни населби во Македонщ'а", во: Македонка: милениумски културно-историски факти, Скощ'е, 2013, 297-430.

Кузман, Маленко 1992

Кузман П., Маленко В., "Преглед на средновековните словенски црковни градби регистрирани како археолошки локалитети во Охридската регщ'а", во: Светиклиментово слово, Охрид, 1992, 78-95. Лахтов 1961

Лахтов В., "Накитот на раносредновековни наогалишта во Охрид / Les bijoux des habitats archéologiques datant du haut moyen age dans la region d'Ohrid", во: Зборник на трудови, посебно издание = Recueil de travaux, édition spéciale, Охрид, 1961, 35-70. Маленко 1978

Маленко В., "Нови антички наоди во Охрид и Охридско", во: Жива антика, 28/1-2, Скоще, 1978, 339-349 (1-11).

-2004

Маленко В., "Лихнидско-охридскиот духовен и културен вруток на Плаошник", во: Македонско-украински културни врски (X-XX век), 2, Скощ'е, 2004, 279-297. Маленко, Кузман 1988

Маленко В., Кузман П., "Хермеле)а", во: Лихнид. Зборник на трудови, 6, Охрид, 1988, 89-116. -1996

М<аленко В.>, К<узман П.>, "XX. Охрид", во: Археолошка карта на Република Македонка, 2, Скоще, 1996, 238-279.

Милковик-Пепек 1986

Милковик-Пепек П., "Христщ'анската архитектура mj' Македонските Словени од пред средината на IX век до 1018 година", во: Климент Охридски. Студии, Скоп'е, 1986, 225-237. Мучай et al. 2014

Мучай С., Джуери С., Ристани И., Пентковский А. М., "Средневековые церкви в долине Шушицы (Южная Албания) и славянская епископия свт. Климента Охридского", Slovene, 1/3, 2014, 5-42.

Панов 1985

Панов Б., "Охрид и Охридско во ранофеудалниот период", во: Охрид и Охридско низ истори]ата, 1, Охрид, Скощ'е, 1985, 173-197.

Пентковский 2013

Пентковский А., "Почитание святителя Климента в Охриде в X-XIV вв.", Старобългарскалитература, 48, 2013, 79-113. Почуча Кузман 2000

Почуча Кузман Н., Крстови-реликви/ари — каталошка обработка. Истражуваша 19992000. Движен археолошки материал. Плаошник, 2000. Проектна програма (елаборат), Завод за заштита на спомениците на културата и Музе]-Охрид, Охрид, 2000.

Почуча Кузман, Ацески 2008

Почуча Кузман Н., Ацески С., "Крстилница на Плаошник, Охрид", Македонски археолошки преглед, 1, 2008, 228-232.

Почуча Кузман et al. 2008а

Почуча Кузман Н., Боцевска В., Ацески С., Ангеличин-Жура Г., "Ранохристщ'анска базилика (нартекс) на Плаошник, Охрид", Македонски археолошки преглед, 1, 2008, 233-243. Почуча Кузман et al. 2008б

Почуча Кузман Н., Карпузова С., Мишева О., "Плаошник, Охрид", Македонски археолошки преглед, 1, 2008, 244-250. радо;чиъ 1952

Радо;чиъ С., "Црква у Коауху", Зборникрадова Византолошког института, 1, 1952, 148-67.

Туницкий 1918

Туницкий Н. Л., Материалы для истории жизни и деятельности учеников свв. Кирилла и Мефодия, 1: Греческое пространное житие св. Климента Словенского, Сергиев Посад, 1918. Тутковски 2014

Тутковски М., Ранохристи]анскитемозаици од Охрид, Скощ'е, 2014. Чанева-Дечевска 1970

Чанева-Дечевска Н., "Триконхалните църкви от IX-XIV в. по българските земи", Археология, 4, 1970, 8-21.

Boskovic, ToMovsKi 1961

Boskovic D., Tomovski K., "Средновековната архитектура во Охрид = L'architecture medievale d'Ohrid", во: Зборник на трудови, посебно издание = Recueil de travaux, édition spéciale, Охрид, 1961, 71-100.

CuRCiC 2010

CuRCiC S., Architecture in the Balkansfrom Diocletian to Suleyman the Magnificent, New Haven, 2010. StriceviC 1963

StriceviC D., "Églises triconques médiévales en Serbie et en Macédoine et la tradition de l'architecture paléobyzantine", dans: Actes du XIIe congrès international d'etudies Byzantines, Ochride 10-16 septembre 1961, 1, Beograd, 1963, 224-240. Xhyheri et al. 2016

Xhyheri S., Muçaj S., Pentkovskiy A., Ristani I., "КёЛте arkeologjike në krahinën e Vlorës, Mallakstrës, Myzeqesë dhe Korçës (Korridori Vlorë-Prespë, raport 2013-2015)," Candavia, 6, 2016, 279-314.

Pasko Kuzman

Institute for Protection of Cultural Monuments and the National Museum,

Ohrid, Macedonia

The Archaeological Evidence of St. Clement of Ohrid's Activities in Ohrid

Region

Abstract

Among the activities of St. Clement of Ohrid was the construction of the church and monastery in Ohrid, which was carried out at the end of the 9th century at the location where some Byzantine basilicas had stood previously. As findings of archaeological excavations have shown, St. Clement first built a small triconch church at the location of the ruined basilica. This triconchos was later expanded by the addition of a capacious "pronaos" in inscribed-cross form, where St. Clement was interred. This "pronaos" was characterized by entrances on the north and south sides that were identical to those of the inscribed-cross church that existed near the village of Velce along the Susica River (in southern Albania) at the turn of the 9th-10th century. During the tenure of Archbishop Dmitrios Chomatianos (1216-1236), the "pronaos" was replaced with a new church into which the relics of St. Clement were placed. In the Ottoman period, the Church and Monastery of St. Clement were disassembled to build a mosque. At the very beginning of the 10th century, the triconchal church in the Monastery of St. Clement served as a model for the church in the Monastery of St. Naum, in the southern part of the Ohrid lake area. The groundwork(s) of a further church in a triconchal shape, whose construction can be traced back to the time of St. Clement, has also been discovered at Gorica, near Ohrid. Ruins of yet another triconchal church which also belongs to the period under review can be found near the village of Zlesti, in the Dolna Debarca region, not far from Ohrid. In the vicinity of the village of Izdeglavje, in the Gorna Debarca region, there is also a church whose establishment is related to the activity of St. Clement of Ohrid as well.

Keywords

Ohrid, St. Clement of Ohrid, Plaosnik, archaeological excavations, triconch church, Monastery of St. Clement, St. Naum of Ohrid, Gorica, Zlesti, Izdeglavje

References

Angelicin-Zura G., Christian Churches and Sacred Places in the Ohrid Region, Ohrid, 2007.

Bitrakova Grozdanova V., Starohristijanski spo-menici vo Ohridsko, Ohrid, 1975.

Bitrakova Grozdanova V., "Lihnid vo ranohristi-janskiot period i negovoto urbano jadro," in: Jubile-en zbornik 25godini mitropolit Timotej, Ohrid, 2006, 257-268.

Boskovic D., Osnovi srednjevekovne arhitekture, Beograd, 1947.

Boskovic D., Arhitektura srednjeg veka, Beograd, 1976.

Boskovic D., Tomovski K., "L'architecture medievale d'Ohrid," dans: Recueil de travaux, édition spéciale, Ohrid, 1961, 71-100.

Chaneva-Dechevska N., "Trikonkhalnite tsurkvi ot IX-XIV v. po bulgarskite zemi," Arkheologiia, 4, 1970, 8-21.

Curcic S., Architecture in the Balkansfrom Diocletian to Stileyman the Magnificent, New Haven, 2010.

Grozdanov C., Sveti Naum Ohridski, Skopje, 1995.

Grozdanov C., Kuzman P., Paskali Buntaseska T., Plaosnik: Vozobnovenata crkva na Sv. Kliment i Pan-telejmon, Ohrid, 2003.

Ivanov Y., Bulgarski starini iz Makedoniia, Sofia, 1931.

Koco D., "Klimentoviot manastir 'Sv. Pantelejmon' i raskopkata pri 'Imaret' vo Ohrid," Godisen zbornik na Filosofski fakultet vo Skopje, 1, 1948, 129-182.

Koco D., "Proucavanja i arheoloski ispituvanja na crkvata na manastirot Sv. Naum," in: Zbornik na Ar-heoloskiotmuzej: 1957-1958, Skopje, 1958, 56-80.

Koco D., "Trikonhalnite crkvi vo Klimentovoto vreme," in: Slovenska pismenost. 1050-godisnina na Kliment Ohridski, Ohrid, 1966, 91-100.

Koco D., "Novi podatoci za istorijata na Klimen-toviot manastir Sv. Pantelejmon vo Ohrid," Godisen zbornik na Filosofski fakultet vo Skopje, 19, 1967, 245-255.

Koco D., "Arheoloski proucuvanja vo Ohrid od 1959 do 1965 god," Godisen zbornik na Filosofski fakultet vo Skopje, 19, 1967, 257-266.

Kuzman P., "Praistoriski palafitni naselbi vo Ma-kedonija," in: Makedonija: mileniumski kulturno-isto-riski fakti, Skopje, 2013, 297-430.

Kuzman P., Malenko V., "Pregled na sredno-vekovnite slovenski crkovni gradbi registrirani ka-ko arheoloski lokaliteti vo Ohridskata regija," in: Svetiklimentovo slovo, Ohrid, 1992, 78-95.

Lahtov V., "Les bijoux des habitats archéologiques datant du haut moyen age dans la region d'Ohrid," dans: Recueil de travaux, édition spéciale, Ohrid, 1961, 35-70.

Malenko V., "Novi anticki naodi vo Ohrid i Ohridsko," in: Ziva antika, 28/1-2, Skopje, 1978, 339349 (1-11).

Malenko V., "Lihnidsko-ohridskiot duhoven i kulturen vrutok na Plaosnik," in: Makedonsko-ukra-inski kulturni vrski (X-XX vek), 2, Skopje, 2004, 279-297.

Malenko V., Kuzman P., "Hermeleja," in: Lihnid. Zbornik na trudovi, 6, Ohrid, 1988, 89-116.

Malenko V., Kuzman P., "XX. Ohrid," in: Arheo-loska karta na Republika Makedonija, 2, Skopje, 1996, 238-279.

Miljkovik-Pepek P., "Hristijanskata arhitektura kaj Makedonskite Sloveni od pred sredinata na IX vek do 1018 godina," in: Kliment Ohridski. Studii, Skopje, 1986, 225-237.

Muçaj S., Xhyheri S., Ristani I., Pentkov-skiy A. M., "Medieval Churches in Shushica Valley (South Albania) and the Slavonic Bishopric of St. Clement of Ohrid," Slovene, 3/1, 2014, 5-42.

Panov B., "Ohrid i Ohridsko vo ranofeudalniot period," in: Ohrid i Ohridsko niz istorijata, 1, Ohrid, Skopje, 1985, 173-197.

Pentkovskiy A. M., "The Cult of St Clement of Ohrid Between the Tenth and the Fourteenth Century," Starobülgarska literatura, 48, 2013, 79-113.

Pocuca Kuzman N., Krstovi-relikvijari — kata-loska obrabotka. Istrazuvanja 1999-2000. Dvizen arheoloski materijal. Plaosnik, 2000. Proektna programa (elaborat), Zavod za zastita na spomenicite na kulturata i Muzej-Ohrid, Ohrid, 2000.

Pocuca Kuzman N., Aceski S., "Krstilnica na Plaosnik, Ohrid," Makedonski arheoloski pregled, 1, 2008, 228-232.

Pocuca Kuzman N., Bocevska V., Aceski S., An-gelicin-Zura G., "Ranohristijanska bazilika (narteks) na Plaosnik, Ohrid," Makedonski arheoloski pregled, 1, 2008, 233-243.

Pocuca Kuzman N., Karpuzova S., Miseva O., "Plaosnik, Ohrid," Makedonski arheoloski pregled, 1, 2008, 244-250.

Radojcic S., "Crkva u Konjuhu," Zbornik radova Vizantoloskog instituta, 1, 1952, 148-67.

Stricevic D., "Églises triconques médiévales en Serbie et en Macédoine et la tradition de l'archi-

tecture paléobyzantine," dans: Actes du XIIe congrès international d'etudies Byzantines, Ochride 1016 septembre 1961,1, Beograd, 1963, 224-240.

Tunitskiy N. L., Materialy dlia istorii zhizni i de-iatel'nosti uchenikov svv. Kirilla i Mefodiia, 1, Sergiyev Posad, 1918.

Tutkovski M., Ranohristijanskite mozaici od Ohrid, Skopje, 2014.

Vasiljevic D., "Trikonhos u selu Zlesti. Prilog Mi-lana Kasanina istoriji srednjovekovne arhitekture,"

u: Zbornik Narodnog muzeja, 12/1: Arheologija, Beograd, 1986, 243-253.

Vulic N., "Anticki spomenici nase zemlje," Spo-menik Crpske kraljevske Akademije, 77, 1934, 31-84.

Xhyheri S., Muçaj S., Pentkovskiy A., Ristani I., "Kërkimе arkeologjike në krahinën e Vlorës, Mal-lakstrës, Myzeqesë dhe Korçës (Korridori Vlorë-Prespë, raport 2013-2015)," Candavia, 6, 2016, 279-314.

Паско Кузман

археолог, кустос

Заводот за заштита на спомениците на културата и Народен музе] во Охрид, Ул. Боро Шаин 10, Охрид Македони]а / Republic of Macedonia [email protected]

Received September 15, 2016