CC BY
9Прегледен текст UDC 811.163.3'27
ЗА НЕКОИ АСПЕКТИ НА ГЛОБАЛИЗАЦШАТА И НЕJЗИНОТО ВЛИJАНИЕ ВРЗ МАКЕДОНСКИОТ JАЗИЧЕН СИСТЕМ
Бобан Каране^жски
Соработник на проект во МАНУ, Скоп)е, Македонка
Key words: languages in contact, globalization, Macedonian language, system, borrowing, borrowed words, process of europeisation of the languages.
Summary: Taking into consideration Hugo Schuchardt's viewpoint that language mixing is the question of the greatest importance of all the questions contemporary linguistics must tackle, the languages in contact issue imposes itself as the key one in the contemporary research. The subject of interest is the globalization process in linguistic context, as well as its influence on the Macedonian language, especially the Macedonian language system, followed it through several levels and examples, and giving a review of some of the existing research of the area. In terms of lexis, the discussion is about lexical borrowing as a new-denotat phenomenon, as well as about sociolinguistic borrowing. Regarding the word formation, the interest is on the suffix -ира, zero affixation found in the loan words and reactualisation of the Turkish suffix -цщ'а/-чщ'а. There is less influence in morphology, and in the field of syntax: noun+noun compounds, the language europeisation process and the English impersonal it, translated as тоа in the Macedonian impersonal sentences. Some idioms enter directly in the Macedonian language system through translation.
Тргнува]ки од гледиштето на Хуго Шухард дека мешааето на ]азиците е на]важното прашаае на современата лингвистика (Jones-Singh, 2005: 29), доагаме до проблемот на ]азиците во контакт како едно од клучните во современите истражувааа. Предмет на нашиот интерес е процесот на глобализацщата ставен во лингвистички контекст и неговото влщание врз македонскиот ]азик и, потесно, врз македонскиот ]азичен систем, проследува]ки го на повеке рамништа и низ примери и праве]ки еден преглед на некои постсуни истражувааа во оваа област. Примената на принципот на еластична стабилност во однос на туго]азичните фактори и елементи е важен во ово] контекст.
Зема]ки ]а предвид познатата мисла на Меклаун за светот како глобално село, односно за соодносот на настаните на едниот кра] на светот со оние на другиот (овие од едниот влщаат на оние на другиот), го поставуваме прашааето за таквите процеси на лингвистичко
239
рамниште, односно за интеракцщата од таков тип на ]азично ниво. Ако одиме по трагите на етимологщата на зборот „глобализацща" во англискиот, како ]азик-носител на то] процес, денеска и lingua franca, доагаме до globe - spherical body, the earth, збор додан во англискиот од францускиот или од латинскиот, во 16 век1. Всушност, во то] контекст global значи worldwide, globalize - make global2, односно global - covering or affecting the whole world3. По аналогща, нам ни се наметнува прашааето: дали можеме да зборуваме и за language worldwide, зема_|ки ги предвид овие дефинирааа, а и тенденциите, особено?
Jазиците не поскуат во вакуум-простор, ]азичниот контакт игра значаща улога во промените на ]азиците (Jones-Singh, 2005: 29). Од У. Ва_|нра]х4 наваму, проучувааето на ]азиците во контакт е издигнато на повисоко рамниште и се проследуваат интеракциите на сите ]азични рамништа, но денешниот контакт ]а носи спецификата на Интернетот, медиумите за масовна комуникацща и сл., како начин за посредно влщание, но и како начин на создаваае нови лексеми и денотати, предмет на понатамошно заемаае.
Македонскиот ]азик ]а има спецификата да припага на ]азичен одуз5 - на балканскиот ]азичен одуз како уникум (каков што се и кавкаскиот, на пример, или ]азичниот одуз на индискиот потконтинент). Во таа смисла, македонскиот и бугарскиот, како генетски еднородни во рамките на ово] ]азичен одуз, во однос на аналитичкиот тип граматика дополнително даваат простор за влщанща од англискиот, зашто се на]блиски како граматички тип, споредено со другите словенски ]азици, до доминатниот ]азик на глобализацщата. Во ово] контекст, во однос на тоа што е предмет на нашиот интерес, балканскиот ]азичен одуз го имаме предвид не само како доказ за процеси што влщаеле врз ]азичниот систем што го анализираме туку и како еден вид предлошка, зашто многу од актуелните тенденции, ке забележиме преку анализата, се всушност само реактуализации на
1 Види: onions, C.T. (ed.). The Oxford Dictionary of English Etymology. New York, 1996. P. 401.
2 Види: Илустриранречник na англискиот]азик ОКСФОРД. Скоще, 2004. P. 345.
3 Спореди: Crowther, Jonathan (ed.). Oxford Advanced Learner's Dictionary. Oxford, 1999 [1995]. P. 503.
4 Ва)нра]х (Weinreich, 1970: 1) констатира дека за два или за повеке ]азика може да се каже дека се во контакт ако наизменично се користат од исти човек.
5 "Sprachbund. A group of languages, often of different historical origin, which are spoken in the same part of the world and have developed similar structures". Matthews, P.H. The concise Oxford Dictionary of Linguistics. Oxford, 2005[1997]. P. 351.
постари процеси, кои биле производ на, во тоа време, процесот на непосреден контакт на ]азиците на просторот на Македонща. Разликата на контактите тогаш и сега е во географскиот фактор, односно географската оддалечност денес, наспрема блискоста тогаш.
Ние тука ке зборуваме за заемааето воопшто и ке го проследиме на лексичко, морфолошко, зборообразувачко, синтаксичко и фразеолошко (идиоматско) ниво, односно опфака]ки повеке ]азични рамништа.
ЛЕКСИКА
На планот на лексиката, можеме да зборуваме за заемаае како резултат на по]ава на нови денотати, односно нови по ими и тоа можеме да го наречеме вистинско лексичко заемаае, додека на другата страна ке ни се по]ави социолингвистичкото заемаае, односно употреба на лексеми за кои постсуат соодветници во ]азикот-примач, но новите се сфакаат како престижни.
Во првата група можеме да ги сместиме речиси сите термини од областа на информатичката технологща: маус, пиксел, даунлоад (даунлоуд), хардвер, софтвер, монитор, принтер, инбокс, пасворд, веб-cajm, плагин, интерфе]с... Новите денотати доминираат на ова подрач]е и е забележлива нивната адаптацща во однос на членските морфеми и образувааето множински форми со постсуните наставки: маус-маусот-мауси, пиксел-пикселот-пиксели, пасворд-пасвордот-пасворди. Македонските соодветници6 глувче, точка, лозинка, печатан итн. имаат помала честота. Би рекле дека преводните еквиваленти, кои веке суштествуваат како дел од нещ друг лексички сло] (глувче - како животно, точка - интерпункциски знак, на пр.) се поимаат повеке во таа област во ща претходно егзистирале, а информатичката, па и новите технологии воопшто, веке изградиле паралелна стручна терминологща, ща е спецщализирана само на тоа рамниште.
Социолингвистичкото заемаае ке претпостави поими што веке поскуат во ]азикот, за нив поскуат соодветни лексеми, но фреквенцщата на поза]мените се интензивира поради чувството дека се тие престижни, односно дека изразот звучи поелоквентно, на пример: сте]ц (:сцена), промптен (:брз), агенда (:план), каунтдаун (:одбро]увап>е), саундтрак (:музика за филм).
6 На инициатива на Министерството за информатичко општество, повеке институции соработуваа во изготвуваше "Поимник на македонски зборови од областа на информатичката технологща".
И додека во првата група е сосема разбирлива интеракцщата, втората е на границата и треба да се на]де мерката, третата група ]а сочинуваат приспособени зборови по англискиот терк, хомонимни на веке постсуните: класифицирани податоци (classified data) наспрема доверливи податоци, администраци]а - за органите на државната управа, ултимативно со значеше 'конечно, последно', иако семантичката врска во македонскиот треба да се бара во мотивирачкиот збор ултиматум7.
Лексиката секогаш е прва на удар, така да се каже, на влщанщата. Интереференцщата се случува, пред се, на лексичко рамниште. Ние избравме неколку зборови и се обидовме да направивме некакво групираше. Листата на заемките од англискиот е долга, а во медиумите, ]азикот на политичарите, па и во ]азикот на науката, забележени се и низа други примери. Тука можеме да направиме мал преглед на некои од нив по области: семпл(ови), саунд, сет, хит-ме]кер, (видео)клип (музика); дрим тим, плеу оф, пресинг (спорт); стилист, диза]нер, кежуал (мода)' агенда, бенчмарк(ови), директорат (политика/ Со ова листата не е исцрпена, таа е многу подолга8.
ЗБОРООБРАЗУВАШЕ
Во рамките на зборообразувааето, изведените глаголи од заемките (кои се предмет на нашиот интерес) на]често го добиваат суфиксот -ира, ко] е од латинско потекло, а примен со германско посредство. Цела редица глаголи го добиваат ово] суфикс, иако засегнувашето на аспектот на глаголите го става, донекаде, и во редот на морфолошките заемааа. Тука ке ги наведеме примерите од типот кулира, преферира (:претпочита), администрира, организира, камуфлира. (Во однос на видот и префиксацщата: во делот 3) морфологща.)
Една посебна група глаголи се образуваат со нулта афиксацща, односно со приспособуваае кон а-глаголската група: сурфа, принта, гугла.
Ка] nomina agentis, се реактуализира турскиот суфикс -цща/-чща, со ко] се изразува вршител на де]ство, односно, потесно, лица што се занимаваат со некаква професща или се губители на нешто. Иако некогаш доживувани како дел од разговорниот функционален стил и
7 Види: Гуркова, А. Англицизмите во македонскиот ]азик. Во: Литературен збор LIX, 4-6, Скоще 2009, 14-23.
8 За еден поопширен преглед и анализа на планот на лексиката и на зборобразувашето: Гуркова, А. Социолингвистички аспекти на македонскиот ]азик: од стандардизацщата до актуелните тенденции. во: Philological studies, 2008 Т. 2. www.philologicalstudies.org.
со „негативна емоционална нщанса" (Конески, 2003: 51), тенденцщата и денешната состэдба се дека тие се чувствуваат како стилистички неутрални и им се врака првичното значеае: моторци]а, филмаци]а, дискаци]а, комп]утерци]а.
МОРФОЛОГША
Во однос на мофологщата, може да се каже дека таму влщанщата се на]мали. Всушност, еден ]азик е пример за системско заемаае, па дури и за сериозно структурно загрозуваае ако се случат поголеми промени во морфолошката структура под туго влщание9. Затоа, морфемите на]често не се заемаат. Се работи за затворена група, ща не се обновува ни внатре]азично, па и тугите влщанща се минорни (наставките за множина, членските морфеми итн. се затворена и стабилна група).
На ова уште еднаш ке се навратиме на споменатите глаголи (во 2) зборообразуваае) што завршуваат на -ира. Имено, тие се приемаат како двовидски, па решението е образуваае на имперфективни со помош на макдонскиот суфикс -ува од типот на класификува (:класифицира) или, пак, со помош на префиксот из-, ко] ]асно укажува дека се работи за перфективни глаголи: испринта, изгугла; изорганизира, изманипулира.
Придавките од типот фер, супер, мега, ултра, гига се непарадигматски во македонскиот ]азик: супер дево]че, супер човек, супер луге; фер игра, фер натпреварувате. И тука предлошката треба да се бара во непарадигматските турски заемки од типот тазе: тазе бурек, тазе весник, тазе информаци]а.
СИНТАКСА
На синтаксичко рамниште можеме да детектираме повеке процеси, кои се резултат на влщание, а веке се во употреба во македонскиот ]азик или, барем, одредени функционални стилови ги претпочитаат таквите конструкции. Конструкциите од именка+именка, во кои првата
9 Таква е ситуацщата и со турското влщание, кое е на]големо, историски, во македонскиот ]азик: „За разлика од лексичките, па дури и од синтаксичките, морфолошките заемки се многу поретки. Тие се ]авуваат дури толку ретко што често се поставува прашашето дали воопшто може да се зборува за заемаше на морфолошки елементи", JAŒAF-HACTBBA О. Турските лексички елементи во македонскиот ]азик. Скоще, 2001. С. 213.
Во таа смисла и тврдешето на Серебренников, Б. А.: „...эти заимствования никогда органически не входят в грамматическую структуру языка... Морфология относится к сферам непроницаемости", ibid. С. 214.
функционира како атрибут10 на синтаксичко рамниште, се знача]но влщание на глобализациските ]азични тенденции, односно на англискиот ]азик. Попрецизно: повторно се работи за реактуализацща на едно постаро турско влщание. Имено, примерите од типот: изгор-лето, кочан-зима, нето-плата, лудница-забава, А1 Телевизща", интернет-страница, предлог-закон, рок-група соодветствуваат на турските конструкции во македонскиот ]азик од типот шербет-кафе, шам-ка^ща, па дури и на срастувааата, кои имаат идентична структура - тутункесе, сааткула. Во народната поезща и во народниот ]азик: домакин-човек, jорган-планина. На синтаксичко рамниште овие примери се идентични во смисла на тоа од што се конструирани и каква е нивната функцща, но на длабинско семантичко рамниште примерите од типот изгор-лето, кочан-зима (:шербет-кафе) можеме да ги ставиме и во групата на интензификатори, биде]ки покра] тоа што изделуваат, тие и потсилуваат некаков квалитет. За разлика од нив, примерите Интернет-страница (:страница од книга) или нето-плата (: бруто-плата), функционираат само како рестриктивни атрибути и индивидуализираат, изделуваат. Уште една особеност е метафоризацщата на исказот во примерите од првата група, но се работи за таква метофоризацща, ко]а, семиолошки, стабилизирала еднозначна кореспонденцща мегу основното и метафоричкото значеае, се избришала семантичката осцилацща и се изгубило значеаето на тропата12.
Уште една важна одлика на синтаксичко рамниште е декомпонираниот предикат. Се работи за процес во ко] глаголот во личноглаголска форма се разложува на именка+глагол, се декомпонира, но останува истата семантика и истата предикативна функцща: водат разговори : разговараат (Претседателите водеа разговри...), прават разлики : разликуваат (Не се прават разлики...), се
10 Во традиционалната македонска терминологий од оваа област, ваквите конструкции се третираат како „именски атрибут", Минова-Гуркова, Л. Синтакса на македонскиот стандарден ]азик. Скоще, 2000. С. 220. Петроска ги означува ваквите примери како „substantive-epithets", Petroska, Elena. The cultural dialect of the younger generation in Skopje. In: International Journal of the Sociology of Language 131. Berlin-New York, 1998. P. 67.
11 За ваквите конструкции, покра] претходните терминолошки разграничуваша, го наогаме и називот „апозицща" (Huddleston), односно „рестриктивна апозицща"; повеке за ваквиот модел на именски групи: Миткоска, Л. За употребата на составите од типот „МИТ универзитет". Во: Научен собир „Стандардно]азичната норма на македонскиот ]азик — ]азикот и идентитетот". Скоще (во печат).
12 Сп. ги сфакашата на Лотман, J. М. Семиосфера. Скоще, 2006. С. 46.
сретнаа - оствари]а средба (Премиерите на двете зем]и оствари]а средба...). И за ово] процес може да наземе предлошка во турските конструкции од типот: прави/чини метании, стори абер, стори ниет.
Ово] процес, како и процесот на номинализацща - употреба на предлог+именка, наместо глагол во личноглаголска форма (пр. Работеше и постигна многу. > Со работа постигна многу. ) - е чест во повисоките функционални стилови и оддава впечаток на „имперсонализацща на исказот" (Radovanovic, 2003: 173). Овие две по]ави се третираат како европеизацща на ]азиците, ща е производ на културниот контакт, односно културите во контакт, а не на ]азиците во контакт. Тие веке се издигнуваат на ниво на ]азични универзалии13.
Конечно, како директно влщание и честа грешка можеме да ]а карактеризираме по]авата на заменката тоа во македонскиот безлични реченици под влщание на англиското it во безлична употреба: Тоа е Сони, наместо Сони е, како превод на It's a Sony (како дел од една рекламна кампааа) или: Тоа е господинот Поаро, наместо Господин Поаро, како превод на It's Mister Poirot (превод на дело на Агата
Кристи)14.
Во таа смисла е и буквалниот превод на англиските конструкции за постилуваае од типот на It was me/I that told you about that = тоа бев ]ас, коj ти кажа за тоа, наместо (Jас) Ти кажав за тоа. (Сп. и во преводот на приказна на еден Интернет-форум: Тоа бев ]ас, коj го направи првиот потег..., наместо: (Jас) го направив првиот потег.)
КАЛКИРАШЕ (ФРАЗЕОЛОГИЗМИ, ИДИОМИ)
На ова рамниште ги третираме фреквенциски честите англиски фразеолошки изрази, кои во македонскиот се директно, односно буквално преведени, наместо со соодветен еквивалент. Тука ги вклучуваме не само фраземите туку и фразите што се типични за
13 „Pojave o kojima je rec u tom smislu, u stvari, ulaze u inventar pojava za koje bi se moglo reci da su znakove svojevrsne 'evropeizacije' kao procesa koji ne pokrecu mehanizmi zasnovani na jezicima u kontaktu, nego mehanizmi zasnovani na kulturama u kontaktu. Samo se tako moze, uostalom, i objasniti njihovo srazmerno univerzalno ponasanje u jezicima", Radovanovic, M. Sociolingvistika. Sremski Karlovci - Novi Sad, 2003. S. 174.
14 Повеке во врска со персоналната референцща во македонскиот ]азик, стат^^т па третото лице, пепримарпата з'потреба па лицето и особепо замепките за среден род, соодветно: Дучевска, А. Персоналната референцща во македонскиот ]азик (магистерска работа). Скопле, 1996; Дучевска, А. Можеп пристап за разг^д^а^его па третото лице во системот. Трет научен собир на млади македонисти, Скоще, 1997; Карапеювски, Б. Категори)ата лице и пе]зипата референцща па поимите во стварпоста. во: Шести нayчен собир на млади македонисти, Скоще 2010; Карапеювски, Б. Замепките тоа, ова, она и референцщата. Во: Седми нayчен собир на млади македонисти. Скоще (во печат).
едниот ]азик, нетипични за другиот, но се се поприсутни во македонскиот: прави пари, наместо заработува пари, од англиското make money; испробаj ме, наместо aj, да видам!/да ти покажам! од англиското try me!; скрши нога, наместо срекно!/со срека! од англиското break a leg; има]те убав/при]атен ден, наместо при]атно/при]атен ден од have a nice day; се вракаме/ке се вратиме по рекламите од we are back/we'll be back after the commercials15.
Како што пишува Бугарски (Бугарски, 2001: 72), глобализациското влщание, односно влщанието на англискиот, како носител на то] процес, се квалификува како културен контакт. Се работи за особено актуелен феномен во ко] англискиот функционира како ]азик-давател наспрема географски многу широкиот спектар на ]азици - приматели.
Гуркова16 ]а цитира С]у Ра]т во врска со носечката улога на САД во ширешето на англискиот ]азик како промотор на глобализацщата, како и допадливоста на аудиовизулната продукцща, како причина и мотивацща за учеше на англискиот17. Всушност, во врска со македонската ситуацща, е интересна и интерпретацщата на гравитацискиот модел на Калве и заклучокот на Гуркова дека „од глобалното се вракаме кон поединечното: одговорноста за ]азикот е сврзана со неговите зборувачи, со способноста на една држава успешно да ]а оформува ]азичната политика и да ги земе предвид употребуваните ]азици. Потребна е, всушност, поголема афирмацща на самите ]азици и поттикнуваше на учешето странски ]азици" (Гуркова, 2008б: 119).
Оде]ки во екстремите и претпоставките за смртта на ]азиците, ке ги земеме предвид мислешата на Дориан (дека не постои единствена
15 Еден поопширен преглед на преводите на англиските идиоматски изрази во македонскиот ]азик: Пренцова, Е. Англиските идиоматски изрази навлезени во македонскиот ]азик при превод. Во: Седми научен собир на млади македонисти. Скоще (во печат).
16 Види: Гуркова, А. Социолингвистички аспекти на македонскиот ]азик: од стандардизацщата до актуелните тенденции. Во: Philological studies, 2008. Т. 2. www.philologicalstudies.org;
17 „Денес, допадливоста на аудиовизуелната продукцща на САД придонесува за мотиваци)ата за учеше на англискиот", ibid. „Постс^ат знаци дека бро]от на говорители достигна еден вид критична маса, што сугерира дека англискиот може да опстои во сво]ата улога на lingua franca, дури и во сценарио во коешто САД не би бил главен промотор на глобализаци)ата. Може да опстои затоа што англискиот стана снабдувач на дискурсот на доминантните идеологии на западната демократща и на капитализмот на неолибералниот слободен пазар, то] е заедничкиот ]азик на мегународната научна заедница и главниот медиум на новите аудиовизуелни и технички мрежи, без разлика дали се доминирани од САД или не", ibid.
причина за смртта на ]азиците) и на Кристал (за опседноста на медиумите со глобалниот англиски како причина за смртта на ]азиците) (Kristal, 2003: 99-100) и ке заклучиме дека македонските медиуми се под силно влщание на глобалниот англиски, речиси магепсани од нив, понекогаш некритички прифака]ки се што доага од такво потекло.
Сите овие тенденции не може да бидат причина за никаква смрт или исчезнуваае на ]азиците. Иманентниот пуризам и ]азичната политика се насочувачите за да се избегнат негативните ефекти од процесите на ]азичен контакт, културен контакт или каква и да е интерференцща. Без тие процеси, неможно е и развиваае на ]азиците. Таквите процеси, сепак, критички треба да се примаат и да се заема насочено и плански.
Литература на кирилица:
Бугарски, Ранко. 2001. Jазици. Скопле: Еин-Соф.
Гуркова, Александра. 2008a. Социолингвистички аспекти на македонскиот ]азик: од стандардизацщата до актуелните тенденции. Во: Philological studies. Т. 2. www.philologicalstudies.org. Гуркова, Александра. 2008б. Македонскиот ]азик и ]азиците на Европа. во: Реферати на македонските слависти за XIV мегународен славистички конгрес во Охрид, 10-16 септември 2008 година (посебен отпечаток). Скоще: МАНУ.
Илустриран речник на англискиот j/лзик ОКСФОРД. 2004. Скоще: Mozaik knjiga NOVA.
Конески, Кирил. 2003. Зборообразуваето во современиот македонски j/лзик. Скоще: Универзитет „Св. Кирил и Методщ", Филолошки факултет „Блаже Конески".
Jашар-Настева, Оливера. 2001. Турските лексички елементи во македонскиот
]'азик. Скоще: Институт за македонски ]азик „Крсте Петков Мисирков". Лотман, J. М. 2006. Семиосфера. Скопле: Три.
Минова-Гуркова, Лицана. 2000. Синтакса на македонскиот стандарден
]'азик. Скоще: Магор. Миткоска, Ливана, За употребата на составите од типот 'МИТ универзитет'. во: Научен собир ,,Стандардно)'азичната норма на македонскиот ]азик -]'азикот и идентетот". Скоще: Институт за македонски ]азик „Крсте Петков Мисирков" (во печат).
Литература на латиница:
Crowther, Jonathan (ed.). 1999 [1995]. Oxford Advanced Learner's Dictionary.
Oxford: Oxford University Press. Jones, Mari C. - Singh, I. 2005. Exploring language change. Oxon: Routledge. Kristal, Dejvid. 2003. Smrt Jezika. Beograd.
Matthews, P.H. 2005[1997]. The concise Oxford Dictionary of Linguistics. Oxford:
Oxford University Press. Onions, C.T. (ed.). 1996. The Oxford Dictionary of English Etymology. New York:
Oxford University Press. Petroska, Elena. 1998. The cultural dialect of the younger generation in Skopje. in: International Journal of the Sociology of Language 131. Berlin-New York: Mouton de Gruyter.
Radovanovic, Milorad. 2003. Sociolingvistika. Sremski Karlovci - Novi Sad:
Izdavacka knjizarnica Zorana Stojanovica. Weinreich, Uriel. 1970. Languages in contact. The Hague-Paris: Mouton.
