CC BY
6CAflOBHTE BO MAKEflOHCKHTE DPKOBHOCTOBEHCKH TEKCTOBH KAKO flE^ Ofl MATEPHLAAHATA Ky^TYPA
TpajKOBa Kатнца
ynueepsumem ,,Ce. Kupux u Memoduj", Maxedomja
A wide range of lexemes, which name different dishes, are found in Macedonian Church Slavonic texts: oil cups, clayey and metal pots, dishes for wine, sinks and wide dishes. The researches have shown that there are numbers of lexemes that show the specific meaning of the dish connected to its usage. These names of dishes have been researched in this addition. Also, names of dishes, that have rare and limited usage in the texts, are mentioned in the addition. During the research, we used materials from the data of The Dictionary of the Macedonian Recension of Church Slavonic, which is being done at the Institution of Macedonian Language „Krste Misirkov", Skopje.
As dishes, that have specific usage, the following naming is mentioned: aiaeactps, aiaeactpa, MyponoicLMHca dishes for keeping holly chrism, balsam; nouns macilnmkz, and y^an^ name the dish for keeping oil; the noun KpATipL, according to the Greek parallel krathr, krath~, is for wine mixture, and the noun ctlki5nmca has two meanings, a dish for holly chrism and a glass.
The following lexemes are mentioned as rare words (words used only in one text, once or twice): eat^m, z^a^nmca, KpsYars, KOMors as clayey dishes, pots, ka^a, kopmctmca, maiakm are names for dishes made of wood, Kowep5 is a name for a dish made of wooden sticks, and noYpsnaio and koykoymmons are names for ladles.
We can conclude that there are a lot of names of dishes, which their function is highly specialized for specific usage only, in Macedonian Church Slavonic texts. It is concluded that the naming of the dish is made by its material, for example: aiaeactps, aiaeactpa, ctlki5nmca or the name comes from its usage, for example: macilnmks. Foreign no Slavonic influence in naming dishes has shown the mutual cultural connection between the people from the Balkan and has confirmed the common usage of foreign words from the neighbours' languages and the languages in contact. For example, we can find Greek words KpATMpt, koykoymmons, maiakm and the nouns eat^m tana kselis have Latin, in fact German origin
and the naming of муроположьшсл is a hybrid from the Greek compound muroqhkh. Some of these Church Slavonic names are still in the contemporary Slavonic languages, for example, крчаг, other have dialect character, for example, чванец, кабел and a big part of them have lost or have kept their origin meaning (алабастер).
Имиаата на садовите претставуваат предмет на интерес на различни научни дисциплини: археологща, етнологща, исторща на уметност и др., не само од апект на нивната функцща, туку и како одлика на една цивилизацща. Преку нивното проучуваае се согледуваат традицщата, одликите на времето и пределот од щшто потекнуваат.
Во црковнословенските текстови се срекаваат многубро_|ни називи на садови со различна намена. Мегу нив има купови со масло (Слугинката meoja ништо нема во домот сво], освен еден сад со масло 4Rg4,2); глинени или метални тави за печеае и готвеае (Ако ти е жртвата дар пржен во тава, нека биде од пченично брашно, ...Lv2,5); садови за вино (... не се става ново вино во стари мевови Mt9,17), мщалници, широки блуда. Садовите се изработувале од кожа, на]често ]арешка или коз]а, од дрво или камен, на што укажуваат примерите од Библщата. Подоцна, со по]авата на грнчарството садовите се изработувале од глина, а со пронаогааето на металите тие се изработувале од бакар, односно од железо. Некои садови имале сво]а определена или спецщализирана намена, а некои имале повеке функции што можеби се должи на малиот и основен бро] садови, или пак, нивната форма била погодна за задоволуваае на повеке потреби. На пример, често пати садовите претставувале средства за мереае количини на течни и суви материи што можеле да се пресипуваат (Илиевски, 1997: стр. 17). Термините за именуваае на садовите укажуваат и на врската на името на садот со неговата практична примена (Барболова, 1999: стр. 34). Понекогаш се употребуваат исти термини и за бакарни и за дрвени, глинени или сребрени садови, како и за означуваае на садот според неговата обредно-религиозна функцща. Исто така имиаата на садовите се одраз и на етнокултурните процеси во средновековието, заемааето од соседните ]азици и од ]азиците во контакт. Заемките од грчкиот ]азик го посочуваат културното влщание уште од на]раниот период, а особено културното влщание со примааето на христщанството.
Во македонските црковнословенски текстови е засведочен широк репертоар на лексеми кои именуваат на]различни садови.
Истражувааата покажаа дека покра] општите називи на садови се потврдени и лексеми кои yкaжyвaaт на спецщализираното значеае на садот поврзано со неговата намена.
Општиот назив 'сад', во црковнословенските ракописи се ознaчyвa со именката cscждs (грч. skeuo~, aggo~) Сп. YAдo ^Mo-e^e еь Еели^Ь же дoмoY п^жть .. тькми cьcжди cpeEpnи • пи ^лати- пж и др5Е5пи и «ждельпи 2T 2,20 Karp; ^noes же ^ть cscждs е пем7же Eoдa дргжитг ca comPs59,10 Bon; csтЕopи cfoun^™ иже ob5]a noTOM<b> es едипь cscxд<ь> ейюжи e™ и ^ит« eгo tonio пр5д<ь> икonoY «ЕА^а™ 196r13Krn. Именката cscждs е стара словенска, прасловенска лексема щашто yште во прасловенскиот период се карактеризирала со сво]ата многузначност, односно имала голем семантички опфат. Освен значеаето 'суд' - правна инститyциja и де]ности коишто се однесyвaaт на неа, оваа лексема се користела и за означуваае на предмет со вдлабната форма во ко] се става, чyвa нешто. Словенските ]азици ja бележат лексемата сад, сосудъ, sud со конкретново значеае (Скок, III: стр. 356; Фасмер, III: стр. 356). Во црковнословенските ракописи именката cscждs се користи и за означуваае на: 'орудие, инстрyмент, предмет, цистерна (акомулацща за вода)'.
Во ово] прилог ке се задржиме на имиаа на садови кои имаат спецщализирана употреба и на имиаа на садови кои имаат ретка, односно ограничена употреба во текстовите. Илустративниот матерщал е користен од базата на проектот Речник на црковнословенскиот ]азик од македонска редакци]а што се работи во Институтот за македонски ]азик „Крсте Мисирков", Скоще.
Анализира]ки го ексцерпираниот матерщал утврдивме дека одреден бро] лексеми како: aлaЕacтps, aлaЕacтpa, кратирь, мамьпи^, мYpoпoлoжьnиca, ^ькл^пи^а и Ybvanb^b претставуваат имиаа на садови кои имаат спецщализирана намена.
Именката aлaEacтps, aiava^pa, заемка од грч. ajlaibastron, означува 'сад од алабастер' ко] се користел за чуваае балзам и миро. Ваквата негова употреба ja документираат следниве примери: ^и^жии к neMou жепа имж]и aлaEacтpь MYpa драгаа и еь^ли§ па глаЕж eMou Mt26,7 Rad; мь^и ^ cn<a>ce aлaEacтpo wno миpo па глаЕж Еь^лиЕаж 100v31Zag; ^и^ж^ cïa жепа aлaЕacтpь м^а им8]и мnыгoc5nnoe 72r3Krn. Толковниот речник на македонскиот ]азик (2003: стр. 27) ja
регистрира лексемата алабастер, но не како име на сад туку со првобитното значеае 'градежен матерщал, ситно зрнест со бела бо]а'.
И лексемата муроположьницл (грч. muroqhikh), регистрирана во Ваташкиот мине] со 3 потврди, означува 'сад за чуваае свето миро':
МИр0П0Л0жПИСА cbl §K0 Eb МИр5 ЕЛ<А>г00иХА^ШИ E<0>ЖЬCTEnÏtë арматы
74d27Vts; е^жь^тенаа мир0П0Л0жписА ел<а>г0Е0нп0^ мир0 Еьп0итрь п0«]и 84b19Vts; ы<т>=е nïkoiae мир0П0Л0жписА м0]еи те0ик<ь> мир<ь> пи 0Е<0>га]Ает<ь> 79d16Vts. Оваа именка ja има единствено во речникот на Среза потврдена исто така од мине]. Таа претставува хибридно образуваае од грчката сложенка muroqhikh при што првиот дел е поза]мен, а вториот е преведен.
Од подлабоките садови за течност ке го споменеме именувааето c^ki^m^a со две значеаа: едното се однесува на 'сад за свето масло, миро' и одговара на грч. ajlaibastron: приде жена имж] этькл^ниса П0ма^апи§ EЛAгoEonьnы мAcти Mc14,3 Rad; прине« мира этькл^ни^ж мь^ами П0ма^а г<ocпoд>nи 118a2Orb; и другото
значеае е 'чаша' што одговара на грч. pothirion: n<bi>n5 Ebi фари«и Еьпешпее ^б^еш^и и елюди ы=и]аете Eьnжтрь ne же ЕАше пльни cжть грАЕлепи§ и ^л0еь1 L11,39 Rad; и ип0 мн0г0 ^ть еже приАША дрьжати и п0гржжени§ ^б^^т^амь и yeahom6 и к0тл0мь и ыдр0мь Mc7,4 Rad. Во Речникот на македонскиот ]азик (III: стр. 318), именката стакленица е забележана како ретка форма со значеае 'стаклен сад' или 'шише'.
Именувааето ма^ьни^ (грч. ladikoi) го срекаваме со значеаето 'масолник, сад за чуваае масло': пр0=ее не *0]еть ocкoYдeти \ ka^oy те0ю и macio \ ма^^ника 105v16Krn. Оваа именка има единична потврда од Крнинскиот дамаскин. Освен во речникот на Геров (I: стр. 52) потврдена со две значеаа 'сад за чуваае масло' и 'масленик, пита месена со масло', во останатите речници не ja сретнавме. Оваа лексема има словенско, односно прасловенско потекло (изведена од коренот *maz-). Не]зини континуанти со истото значеае срекаваме во: српскиот, хрватскиот, бугарскиот ]азик (БЕР, III: стр. 679; Ожегов, 2004: стр. 332; Скок, II: стр. 382) и во современиот македонски ]азик (TPMJ, 2006: стр. 99). Во дщалектите се ]авува со разновидностите: масолник, масларник, масленик, масларниче (Давкова-Горгиева, 2006: стр. 145).
Овде е интересно да се спомене и дериватот Масленица, име на стар словенски празник ко] се празнувал на пролет, за да се
одбележи заминувааето на зимата. Со него се означуваат последните денови во Месопусната недела (Азаров, 2002: стр. 384; Даченко, 1993: стр. 1042; Ожегов, 2004: стр. 332). Во недостаток на доволен бро] извори не можеме да потврдиме дали именувааето Масленица се користи на подрач]ето на Македонща.
Во Григоровичевиот париме]ник и во париме_|ниот дел на Ваташкиот мине] го срекаваме истиот контекст цитиран погоре, во ко] е забележана лексемата Ybvanb^b со значеае 'масолник, сад за чуваше масло': и \ того д<ь>пе Еодопосг, mxksi пе ыскжд5етг, и YEane^T. масла пе оумллитг са 3Rg17,16 Grig Vts. Во контекстот, пак: се Ег^гллЕие его ыпр5снокг nsiptns и Yvane^b еод71 3Rg19,6 Grig, бележиме друг вид сад, 'ведро'. Оваа именка е стара словенска лексема (изведена од Ybvans), забележана во ракописите од XII век (Нидерле, 1921: стр. 320). Во Формата чванец (сад за вино), денес е позната во украинските дщалекти, но како архаичен збор, и во формата чваница во бугарските дщалекти (ESJS, 1990: стр. 120). Матрщалот од картотеката на Одделението за дщалектологща на македонскиот ]азик при Институтот за македонски ]азик не ни даде потврда за присуството на оваа лексема во македонските дщалекти.
Именувааето крлтиръ со значеае 'бокал' е засведочено од Григоровичевиот и Лобковскиот париме_|ник: и Ypsna es крлтири еипо сЕое Pr9,2 Grig; и послл сео§ рлвы сг^ЫЕлж^ыи сь Еысокымь пропоЕ5длпием<ь> пл крлтиры г<ллго>лА]ыи Pr9,3 Lobk. Оваа именка претставува заемка од грчкото krathir, krath~. Во речникот на Сенц (стр. 534) именката krathir, krath~ е об]аснета како стомна во ко]ашто се мешало вино и вода, па од неа се турало во чаши. Во Ваташкиот мине] лексемата крлтирь е употребена во контексти со метафоричко значеае како 'чаша на та]ната': показа се крлтирь тлипы ■еюмо лп<о>столе 22d26Vts; и 'чаша на духовно питие': жиеотнш хл5вь Е<о>жстЕпТе трлпе^ы крлтирь д<оу>хоЕплго пиеа м<о>ли сп<л>сти се д<оу>шлм<ь> п<л>шим<ь> 28d5Vts. Македонските дщалекти не ]а бележат оваа лексема.
Во текстовите со македонска провениенцща се срекаваат и лексеми кои во науката се третираат како ретки зборови. Тоа се всушност зборови што се употребени само во еден ракопис (еднаш или неколку пати). Некогаш лексичките единици со единична употреба можат да бидат туги зборови, но на истото библиско место во друг
ракопис може да се jara словенска паралела. Нивното присуство во ракописите може да се поврзе со повеке фактори: некои од ретките зборови се ]авиле како лични решенща на препишувачите, или пак, како индивидуални особини на определен ракопис. Понекогаш овие зборови укажуваат на дщалектната средина од ко]ашто потекнувал препишувачот. Во обработуваниот матерщал ги нотиравме следниве ретки лексеми: Еатри, ^ьд5пи^а, ка^а, К0м0г7, дори^и^а, К0шер5, Кр7=аг7, к7ель, малаки, п0=р7пал0.
Лексемата ^ьд5ницл (грч. keramion) со значеае 'стомна', е потврдена само во еден пример од Добромировото евангелие: ид5та еь градь и cрА]eть ea(c6) yi<o>e<5>k6 еь ^ьд5ни^и Е0дж necьl Mc14,13 Dbm. Оваа именка не е обележана во користените речници (Канон, СТС, Микл, Среза). На истото библиско место во Радомировото евангелие и во Македонското четвороевангелие се ]авува лексемата скждЪльницл, raja ja бележиме уште и од париме_|ните читааа на Хлудовиот и Орбелскиот триод: еь «жделни^и Е0дж hoca]a Mc14,13 Orb.
Лексемата Kpsvars 'зем]ен сад, стомна' ja бележиме од Ваташкиот мине] : и Е7^р5 ïiïa и « при еь^еглае'Гк ег0 «пр^^кь пир5п7 и кр7=агь Е0ди 3Rg19,6 Vts. Според матерщалот ко_|што ни беше на располагаае од картотеката на Одделението за дщалектологща, во нашите дщалекти не се употребува вакво именуваае за чаша. Оваа лексема се задржала во српскиот ]азик, крчаг - 'висок сад со рачка на]често кон врвот потесен', рускиот, корчага - 'сад за пиво, за квас', украински, корчага - 'сад со тесно грло за вотка' (БЕР, III: стр. 222).
И терминот ЕАтри се однесува на 'глинен сад' (лат. batrix, batus): wEbi oyeo этр0§ше д5лати и хранити «ла и пюды ыеы же еь ЕАтри^ь ^аклю=ити 158v10Stan. Оваа лексема има единична потврда само во цитираниот пример. Не е забележана во Канон, ОС, Микл и Среза.
Како зем]ени садови ги бележиме и називите К0м0г7 и kse6is.
К0м0гг 'стомна' грч. keramion : cрА]eт esi yi<o>e<5>ks es komo^5 Е0дж nocж L22,10 Dbj. Посочениот контекст претставува единствена потврда на оваа именка. На истото библиско место во останатите евангелща и во евангелските читааа во Хлудовиот триод се срекава синонимот «жд^льни^а.
кееьле 'ведро' (ствнем. *kubil): ты же ^ли^Ьми дл7жепь ecи wn же peYe cтoмь кoEлoмs пшепи^ж L16,7 Krp. Оваа лексема, како што се заклучува од единствениот контекст во Карпинското евангелие, се ]авува со значеае на мерка (кубна), додека конкретна потврда како сад не е евидентирана. Истражувааата покажуваат дека ово] назив на садот, кабел, претставува еден од на^тарите садови за мерки, волумен и тежина, како и мерка за површина на зем]а (Вла]инац, 1968: стр. 329). Македонските дщалекти ja чуваат оваа лексема со значеае дрвен долгнавест сад во коj се молзе млекото (Давкова-Горгиева, 2006: стр. 188).
Садовите изработени од дрво укажуваат на значително постарата традицща на користеае на садовите. Првобитно се употребувале едноставни издлабени предмети, додека со текот на времето тие се усовршувале и прераснале од едноставни садови (паници, вагани) до поголеми предмети: кобли, каци, корита, нокви. Како ретка лексема од ово] вид садови ja бележиме именката ка^а 'нокви' (грч. kado~): Epaшna npoYee ne ^^еть ocкoYДeти \ ка^и тЕOю и мacлo \ мам7пика 105v16Krn. Таа е потврдена единствено од цитираниот контекст, а користените речници не ja регистрираат.
Со лексемата ^и^и^а 'ковчеже, сандаче' е одбележано ковчежето во кое, според Библщата, мajкaтa го ставила Моjсеj, новороденчето: еюжие'Ши еь ^Е^ежь^ь pe^e ^и^и^и и ЕЬЕpьжe и е p^ou cnидe же дь]и фapaыnoЕa па p^ou ••• и еид5е"ши кopиcтиcoY па и д5ти]ь е пки ••• 6v21Stan. Оваа лексема ja бележиме само од Станиславовиот пролог во посочените примери. Не ja бележат ниту речниците на Микл и Среза. Русек (1981-82: стр. 624) утврдува дека овоj назив е карактеристичен само за пролозите, нaведyвajки ги истите примери од пролог од 1339 година и Пролог бр. 72. Оваа именка се срекава во поменот на пророкот Моjсеj Законодавецот (4 септември). Русек забележува дека во нajстaрите пaримеjни читааа на Хлудовиот триод се jaвyвa лексемата ^аьии или ^аьи^а, додека во поновите преписи се срекава ^Еь=ег7, односно кoЕЬYeжьcь. Според тоа, Русек заклучува дека ^и^и^а претставува синоним на кoЕYeжьcь, што нaоfa потврда во цитираниот контекст ^Е^ежь^ь pe^e ^и^и^и.
Во садови плетени од прачки спагаат кошевите. Библиjaтa укажува на многyброjни примери кои упатуваат на различни форми и големини на кошевите. Во ракописите како ретка лексема ja сретнавме
именката К0шер5 'кошница' (грч. spuri~) со единична употреба: п0ем7ше же 0и=епи^и п0]иж пoYCтишж и града • csE5cиEsшe es К0шери A9,25 Slep.
Именувааето малаки 'кошниче' претставува заемка од грч.malalkia. Единствениот пример го бележиме од Лесновскиот паренезис: малыж к0шни^а плетеши г<лАг0>лемыж малаки 204v14Les каде што од синтагмата мала5 к0шни^а можеме да утврдиме дека всушност се работи за мала кошница.
Црпалките како предмети што се користеле во сещдневната употреба ги забележавме со две ретки лексеми: п0=р7пал0 (грч. a|ntlhma): г<ocпoд>и пи п0=р7палА имаши cтoYДenecs ecтs глже0К7 J4,11 Dbj; и К0ик0ими0п7 што претставува заемка од грч. koukoumion: и es yac иже Е7Х0ждаше юн0ша п0 л^ти^х cs т0пл0© Е0дх es рхкы др7же]и п0Л0еникь kxkxmïwh6 §еи ce c<EА>тьl Ееликыи геырп'е г0р5 es ckaix 194r14Krn. Последнава именка не ja бележат користените речници.
Врз основа на изложениов матерщал можеме да заклучиме дека во македонските црковнословенски текстови од XII до XVI век поскуат повеке имиаа на садови кои сво]ата функцща тесно ja спeциjaлизирaлe за одредена намена. Можеме да потврдиме дека именувааето на садот е извршено според матерщалот од коj е направен, на пр. AЛAEAcтрs, AЛAEAcтрA, или пак неговата намена го условила името на садот на пр. ма^ьни^. Тугото несловенско влщание во именувааето на садовите ja покажува заемната културна врска мегу народите на Балканот и го потврдува заемааето од соседните jaзици или од jaзицитe во контакт. На пр. од грчкиот jaзик ги срекаваме заемките крлтиръ, коукоумиона, малаки, именките влтри и KSEbis имаат латинско, односно германско потекло, додека именувааето муроположьницА претставува хибридно образуваае од грчката сложенка muroqhikh. Посочените примери сведочат дека некои од овие црковнословенски називи се задржале во современите словенски jaзици, на пр. крчаг, други имаат дщалектен карактер, на пр. чванец, кабел, а поголемиот дел од нив сосем се изгубиле или пак се задржале во своето првобитно значеае (сп. алабастер).
Литература
Аргировски 1998: Аргировски. М. Грцизмите во македонскиот ]азик. Скопле. БЕР: Български етимологичен речник. I, II, III, IV. 1971, 1979, 1986, 1995. София.
БР 1994: Библейски речник. София.
Вла]инац: Вла]инац М. Речник наших старих мера у току векова. т. 1-4. 1961, 1964, 1968, 1974. Београд.
Даченко 1993: Дьяченко Г. Полный церковно-славянский словарь. Москва. Давкова-Горгиева С. Дщалектните именувааа на посатките во македонскиот ]азик од ]ужнословенски и балканистички аспект. докторска дисертацща (ракопис). Скоп|е.
ESJS: Etymologicky slovnik jazyka staroslovénského. (red. E. Havlova, A. Erhart). Praha 1989 ^
Канон: Старославянский словарь (по рукописям X-XI веков). Москва 1994.
Микл: Miklosich F. Lexicon palaeoslovenico-graeco-latinum. Wiena 1963.
Нидерле 1921: Niderle Lj. Zivot staryh slovanü. d. III. s.I.. Praha.
Ожегов 2004: Ожегов С. И. Словарь русского языка. Москва.
Речник на црковнословенскиот ]азик од македонска редакцща. т. I. ä-e. Скоп|е
2006.
РМ1: Речник на македонскиот ]азик со српскохрватски толкувааа. I, II, III. 1961,1965, 1966. Скоще.
РСЮЧ Речник српскохрватског каижевног ]езика. Матица српска*Матица
хрватска. I, II, III, IV, V, VI. 1967, 1967, 1969 1971, 1973, 1976. Нови Сад.
Свето писмо на стариот и нов завет (Библща). Скоще 1990.
Сенц: Senc S. Grcko-hrvatski rjecnik. Zagreb 1988.
С1С: Slovnik jazyka staroslovinského. 1966, 1973, 1982, itn. Praha.
Скок: Skok P. Etimologijski rjecnik hrvatskoga ili srpskago jezika I-IV.
1971-1974. Zagreb.
Среза: Срезневский И.И. Марериалы для словаря древне-русскаго языка по письменнымъпамятникамъ. I-III, 1893-1903. Санктпетербургъ. ТМХР: Толковен речник на македонскиот ]азик. т. I, II, III. 2003, 2005, 2006. Скоще.
Фасмер: Фасмер М. Этимологический словарь руского языка. I-IV. 1964-1973. Москва.
Юратенки на ракописи
Dbm - Добромирово евангелие (поч. на XII в.), Dbj - Добре]шово евангелие (прва пол. на XIII в.), Rad - Радомирово евангелие (втора пол. на XIII в. ), Krp - Карпинско евангелие (кра] на XIII в.), Slep - Слепченски апостол (XII в.), Karp - Карпински апостол (XIV в.), Bon - Болоаски псалтир (XIII в.), Grig -Григоровичев париме]ник (кра] XII - поч. XIII), Lobk - Лобковски париме]ник (1294-1320), Zag - Загрески триод (XIII в.), Orb - Орбелски триод (XIII в.), Vts - Ваташки мине] (1453г.), Stan - Станиславов пролог (1330г.), Lesn -Лесновски паренезис (1353г.), Krn - Юрнински дамаскин (XVI в.)
