Научная статья на тему 'Шўрланган ерларнинг умумий физик хоссаларини яхшилашда Галофит ўсимлик ширинмия (glacyrrhiza glabra) дан фойдаланиш'

Шўрланган ерларнинг умумий физик хоссаларини яхшилашда Галофит ўсимлик ширинмия (glacyrrhiza glabra) дан фойдаланиш Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
288
65
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
механик таркиб / солиштирма масса / хажм масса / ғоваклик / фитомелиорация / ширинмия / ксерофитлар / галофитлар / мезофитлар / гигрофитлар. / mechanical composition / specific gravity / bulk density / porosity / phytomelioration / licorice root / xerophytes / halophytes / mesophytes / hygrophytes.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Тошбеков Ўктам Тошбекович, Рахмонов Икром Абдукаримович, Мамараимов Дилшод Жабборович

Мақолада ҳар хил даражада шўрланган, бўз-ўтлоқи тупроқларнинг умумий физик хоссаларини яхшилашда галофит ўсимлик (ширинмия) дан фойдаланиш ва тупроқ унумдорлигини оширишда фитомелиорациянинг аҳамияти тўғрисидаги маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Тошбеков Ўктам Тошбекович, Рахмонов Икром Абдукаримович, Мамараимов Дилшод Жабборович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

USING LICORICE ROOT (GLACYRRHIZA GLABRA) TO IMPROVE THE GENERAL PHYSICAL PROPERTIES OF SALINE SOILS

This article describes the use of licorice root (glacyrrhiza glabra) for improving the general physical properties and fertility of saline gray-earth meadow soils, as well as changing the reclamation state of irrigated lands.

Текст научной работы на тему «Шўрланган ерларнинг умумий физик хоссаларини яхшилашда Галофит ўсимлик ширинмия (glacyrrhiza glabra) дан фойдаланиш»

ШУРЛАНГАН ЕРЛАРНИНГ УМУМИЙ ФИЗИК ХОССАЛАРИНИ ЯХШИЛАШДА ГАЛОФИТ УСИМЛИК ШИРИНМИЯ ( GLACYRRHIZA GLABRA) ДАН ФОЙДАЛАНИШ

Тошбеков Уктам Тошбекович Рахмонов Икром Абдукаримович Мамараимов Дилшод Жабборович Гулистон давлатуниверситети

Ма;олада х,ар хил даражада шурланган, буз-утло;и тупро;ларнинг умумий физик хоссаларини яхшилашда галофит усимлик (ширинмия) дан фойдаланиш ва тупро; унумдорлигини оширишда фитомелиорациянинг ах,амияти тугрисидаги маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: механик таркиб, солиштирма масса, хажм масса, говаклик, фитомелиорация, ширинмия, ксерофитлар, галофитлар, мезофитлар, гигрофитлар.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОЛОДКОВОГО КОРНЯ (GLACYRRHIZA GLABRA) ДЛЯ УЛУЧШЕНИЯ ОБЩЕФИЗИЧЕСКИХ СВОЙСТВ ЗАСОЛЁННИХ ПОЧВ

В данной статье описываются использование солодкового корня (glacyrrhiza glabra) для улучшение обще физические свойств и плодородии засолённых сероземно-луговых почв, а также изменения мелиоративного состояния орошаемых земель.

Ключевые слова: механический состав, удельная масса, объёмная масса, порозность, фитомелиорация, солодкового корня, ксерофиты, галофиты, мезофиты, гигрофиты.

USING LICORICE ROOT (GLACYRRHIZA GLABRA) TO IMPROVE THE GENERAL PHYSICAL PROPERTIES OF SALINE SOILS

This article describes the use of licorice root (glacyrrhiza glabra) for improving the general physical properties and fertility of saline gray-earth meadow soils, as well as changing the reclamation state of irrigated lands.

Key words: mechanical composition, specific gravity, bulk density, porosity, phytomelioration, licorice root, xerophytes, halophytes, mesophytes, hygrophytes.

DOI: 10.24411/2181- 0761/2020-10023

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "2013-2017 йиллар даврида сугориладиган ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш ва сув ресурсларидан оцилона фойдаланиш буйича Давлат дастурининг сузсиз бажарилишини таъминлашга доир цушимча чора-тадбирлар тугрисида" 2014 йил 24 февралдаги 39 сонли царори ижросини мацсадли урганиш, мелиоратив тадбирларнинг самарадорлигини ошириш, сув хужалиги объектлари буйидаги ер участкалари ва сув ресурсларидан оцилона фойдаланиш буйича бир цатор тадбирлар амалга оширилиб келинмоцда.

Республикамизда цишлоц хужалигининг ривожланишига тусцинлиц циладиган омиллардан бири тупроцларнинг шурланганлигидир. Катта хажмдаги сув хужалик тадбирларининг амалга оширилишига царамасдан тупроц шурланиши фаоллашиб кенгайиб бормоцда. Бундан ташцари, бунга янги ерларни, шу жумладан кучли шурланган ерларни асосланмаган холда узлаштириш ва сугориш ишларидаги камчиликлар хамда Сирдарё урта ва цуйи оцимларида сугориш сувлари

минерализациясининг ошганлиги сабаб булди. Бу уз навбатида сугориладиган тупро;ларда шурланишнинг кучайишига ва экологик мух,итнинг кескин ёмонлашишига олиб келди. [2]

Бизга маълуки, Маказий Осиёнинг сугориладиган майдонларининг 2% га я;ини шурланиш натижасида тупрок; таркиби ва хоссаларининг бузулиши сабабли ишлаб чи;аришдан чи;иб кетмода. Узбекистонда сугориладиган ерларининг умумий майдони 4,3 млн. гектар булиб, шундан 60% дан оргиги х,ар хил даражада шурланган. Шунинг учун х,ам бу майдонларнинг экологик ва мелиоратив х,олатини яхшилашда ресурс тежамкор усуллардан фойдаланишни талаб этади.

Э.Б. Дедованинг маълумотларига кура, шурланган ва шуртобланган майдонлар фитомелиорацияси, х,ар хил х,аёт шаклига эга булган усимликлар ( дарахт, бута, ярим бута ва ут усимликлар) ни экиш оркали амалга оширилади. Бунда усимликларнинг экологик хусусиятлари (ксерофитлар, галофитлар, мезофитлар, гигрофитлар), яшаш шароитига мослаша олиши, тупро;;а мелиоратив таъсири ва кишло; хужалигида фойдаланилиш даражалари х,исобга олиниши керак.[1]

Гидротехник, кимёвий ва агробиологик тадбирларни биргаликда амалга ошириш, кишлок; хужалик экинларидан ю;ори хрсил етиштириш ва тупрок; унумдорлигини ошириб боришни таъминлайди. Ю;орида келтирилган икки усул оркали иккиламчи шурланган ерларни ;айта тиклаш учун купро; маблаг талаб этилади. Шунинг учун х,ам биологик мелиорациядан кенгро; фойдаланишни та;оза этади. Шундай тадбирлардан бири фитомелиорация х,исобланади. Бунда турли х,ил усимлик турларидан фойдаланиш мумкин. Х,озирги кунда шундай усимликлардан бири булган ширинмия усимлигидан фойдаланиш кенг йулга куйилмокда.

Деградацияга учраган тупрок;ларнинг унумдорлигини оширишда, асосий курсатгичлардан бири, деградацияга учраган тупро;ларнинг биомах,сулотлар билан таъминланиш даражаси х,исобланади. Ширинмия усимлиги илдиз системасининг жадал усиши натижасида тупрок; катламларида органик маддаларнинг купро; микдорда тупланишини таъминлайди.

Ширинмия усимлиги экилиши натижасида шу нарса кузатилдики, тупрок; катламларининг донадорлик даражаси ошди. Бу уз навбатида тупро;нинг умумий физик хоссаларининг яхшиланишига олиб келди. Ширинмия экилган тажриба мойдонида тупро;нинг х,ажм массаси (зичлиги) камайди. Бу курсатгич 0-28см лик катламда 0,08 г/см3 гача, бир метрлик катламда эса 0,06 г/см3 ни ташкил этди. (жадвал-1.)

Ширинмия экилган майдон тупроFининг агрофизик курсатгичлари динамикаси

Жадвал-1

Катлам чукурлиги, см Тупрокнинг солиштирма массаси, г/см3 Тупрокнинг хажм массаси, г/см3 Умумий говаклик,%

Пахта Ширинмия Пахта Ширинмия Пахта Ширинми я

0-28 2,68 2,64 1,40 1,32 48,0 53,0

28-57 2,71 2,68 1,46 1,40 46,0 48,0

57-89 2,69 2,69 1,44 1,38 49,0 49,0

89-124 2,71 2,70 1,44 1,38 49,0 48,0

124-178 2,73 2,72 1,44 1,42 47,0 48,0

178-205 2,74 2,72 1,44 1,42 47,4 48,0

Механик элементлар улчамининг майдаланиб бориши билан, уларнинг хоссалари х,ам узгариб боради. Айникса ана шундай кескин узгаришлар «физик кум» (>0,01 мм) билан «физик лой» (<0,01 мм) фракциялари чегарасида яхши

ифодаланган. Шунинг учун хам тупрокнинг механик таркибини урганишда ана шу заррачаларнинг микдорига алохида эътибор берилади.

Тажриба олиб борилган тупрок механик тартибига кура устки катлами 60 см гача енгил кумо; булиб, пастки катламларга караб урта ва огир ;умо;ли таркиблар билан алмашиниб боради. 124 см дан бошлаб огир кумо; тупроклар учрайди.

Шундай ;илиб тупрокнинг устки 0-124 см лик катламда механик таркибнинг пастдан ю;орига караб енгиллашиб бориши кузатилади.

Ю;ориги 50 см. лик катламда майда кум заррачалари хам купро; учрайди. Пастки катламларида йирик чанг ва ил заррачалари асосий кисмини ташкил этади. Умуман олганда тупрок профили буйича барча катламларида йирик чанг заррачалари (0,05-0,01мм) купрок микдорни ташкил этганлигини кузатиш мумкин

Тажриба натижалари шуни курсатдики, ширинмия етиштириш натижасида кам ва уртача шурланган буз-утлоки тупрокларнинг умумий говаклиги яхшиланди ва оптимал хрлатга якинлашди. Ширинмия илдизининг жойланиш чукурлиги 0,7-3,5 м гачани (хаётининг даври ва тупрок шароитига кура) ташкил этди. Бу уз навбатида тупрок катламларида майда бушликларнинг хосил булишини таъминлайди. Шунинг учун хам, ширинмия экилган майдонларда табиий биологик зовурланиш юзага келади. Усимлик илдиз системасининг кенг тармокланиши ва чукур кириб бориши натижасида агрономик жихатдан ахамиятли булган агрегат (0,25-10 мм) лар микдори ошади, бу уз навбатида тупрок катламлари зичлигининг камайишига олиб келади.

Шуни хам таъкидлаб утиш лозимки, дуккакли усимликлар илдиз системаси хар хил чукурликкача кириб боради ва усимлик вегетация даврининг сунгида хар хил микдорда органик моддалар колдиради. Агар бу усимликларни тугри навбатлаб экишни жорий этсак, намлик ва озик элементлардан самарали фойдаланиш натижасида, кишлок хужалик экинларидан сифатли хосил олиб боришга эришилади. Адабиётлардан маълумки ширинмия усимлигининг фитомелиоратив самараси 2-3 йилдан бошланади. Ширинмия усимлигидан тугри фойдаланиш оркали, тупрокнинг физик хоссалари яхшиланади, озик режими яхшиланади, тупрок катламларида органик колдиклар тупланиши таъминланади. [2,3]

Хулоса килиб шуни таъкидлаш керакки сугориш ва кулланилиб келинаётган агротехник тадбирлар таъсирида хайдов ости ва ундан пастки катламларнинг ута зичлашиши кузатилиб, буларни бартараф этиш учун ерни чукур юмшатиш ва дуккакли экинлар экиш ишларини амалга ошириш керак.

Тупрок говаклиги бир-бири билан чамбарчас богланган турли катта-кичик найчалар тур каби бирлашган мураккаб тармокни ташкил этади. Тупрок говаклигини ошириш учун юкори меъёрда органик угитлар куллаш ва алмашлаб экиш тизимини тугри ташкил килиш лозим.

Юкорида келтирилган маълумотлар асосида шуни айтиш мумкинки, илмий изланиш натижаларини амалда тадбик килиш оркали тупрокнинг иккиламчи шурланишининг олди олинади ва ерларнинг мелиоратив холатининг яхшиланишига эришилади, бу уз навбатида кишлок хужалик экинларидан юкори ва сифатли хосил етиштиришга имконини беради.

АДАБИЁТЛАР:

1. Дедова Э.Б. Подбор культур-освоителей засоленных почв Калмыкии /Э.Б. Дедова/ Ломоносов - 2001: тез. докл. научн. конф. студентов и аспирантов, Москва, 2001 г. /МГУ. -Москва. - С. 131-133.

2. У. Тошбеков, А. Алтмишев. "Сизот сувлари сатхи ва минерализациясини усимлик ресурслари ёрдамида пасайтириш технологияси" Гулистон-2017

3. Kushiev H., Noble A., Abdullaev I., Toshbekov U. Remediation of Abandoned Saline soils using Glycyrrhiza glabra: A study from the Hunger Steppes of Central Asia. /International Journal of Agricultural Sustainability/. -Vol.3, -№ 2, -2005. -Pp. 112-121.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.