Научная статья на тему 'Фарғона водийсида озиқ-овқат бозори шаклланиши ва ривожланишининг табиий омиллари'

Фарғона водийсида озиқ-овқат бозори шаклланиши ва ривожланишининг табиий омиллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
178
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
озиқ-овқат бозори / ер усти тузилиши / ер-сув ресурслари / агроиқлимий шароит / минтақа / маҳсулот / рынок продовольствия / структура поверхности земли / земельно-водные ресурсы / агроклиматические условия / регион / продукция

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Сотволдиев Нодирбек Журабаевич

Мақолада Фарғона водийси вилоятлари иқтисодий салоҳиятига таъсир этувчи табиий омиллар ва уни ўзлаштириш имкониятларида сақланиб қолаётган минтақавий фарқлар илмий асосланган. Ер ресурсларини ўзлаштириш оқибатлари ва сифат кўрсаткичлари бўйича гуруҳларга ажратилган. Деҳқончилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмида минтақавий тафовутларнинг келиб чиқиш сабаблари аниқланган. Табиий ресурсларни иқтисодий шарт-шароит нуқтаи назаридан баҳолаш билан боғлиқ илмий хулоса ва амалий тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИРОДНЫЕ ФАКТОРЫ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ ПРОДОВОЛЬСТВЕННОГО РЫНКА В ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЕ

В статье рассматриваются научно обоснованные различия в природных факторах, влияющих на экономический потенциал регионов Ферганской долины и возможности их освоения. Они сгруппированы в соответствии с последствиями освоения земельных ресурсов и показателями качества. Определены причины региональных различий в объеме производства сельскохозяйственной продукции. Приводятся научные выводы и практические рекомендации по оценке природных ресурсов с экономической точки зрения.

Текст научной работы на тему «Фарғона водийсида озиқ-овқат бозори шаклланиши ва ривожланишининг табиий омиллари»

СОТВОЛДИЕВ Нодирбек Журабаевич,

Наманган давлат университети докторанти, иктисод фанлари номзоди

ФАРГОНА ВОДИЙСИДА ОЗИК-ОВКАТ БОЗОРИ ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТАБИИЙ ОМИЛЛАРИ

УДК 332.13

СОТВОЛДИЕВ Н.Ж. ФАРГОНА ВОДИЙСИДА ОЗИЦ-ОВЦАТ БОЗОРИ ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТАБИИЙ ОМИЛЛАРИ

Маколада ФарFона водийси вилоятлари иктисодий салох,иятига таъсир этувчи табиий омиллар ва уни узлаштириш имкониятларида сакланиб колаётган минтакавий фарклар илмий асосланган. Ер ресурсларини узлаштириш окибатлари ва сифат курсаткичлари буйича гурух,ларга ажратилган. Дех,кончилик мах,сулотлари ишлаб чикариш х,ажмида минтакавий тафовутларнинг келиб чикиш сабаблари аникланган. Табиий ресурсларни иктисодий шарт-шароит нуктаи назаридан бах,олаш билан боFлик илмий хулоса ва амалий тавсиялар берилган.

Таянч иборалар: озик,-овк,ат бозори, ер усти тузилиши, ер-сув ресурслари, агроик,лимий шароит, минтака, мах,сулот

СОТВОЛДИЕВ Н.Ж. ПРИРОДНЫЕ ФАКТОРЫ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ ПРОДОВОЛЬСТВЕННОГО РЫНКА В ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЕ

В статье рассматриваются научно обоснованные различия в природных факторах, влияющих на экономический потенциал регионов Ферганской долины и возможности их освоения. Они сгруппированы в соответствии с последствиями освоения земельных ресурсов и показателями качества. Определены причины региональных различий в объеме производства сельскохозяйственной продукции. Приводятся научные выводы и практические рекомендации по оценке природных ресурсов с экономической точки зрения.

Ключевые слова: рынок продовольствия, структура поверхности земли, земельно-водные ресурсы, агроклиматические условия, регион, продукция.

SOTVOLDIYEV N.J. NATURAL FACTORS OF FORMATION AND DEVELOPMENT OF THE FOOD MARKET IN THE FERGANA VALLEY

The article discusses scientifically based differences in natural factors that influence the economic potential of the regions of the Fergana Valley and the possibilities for their acquisition. They are grouped according to the effects of land acquisition and quality indicators. The causes of regional differences in the volume of agricultural production are determined. The scientific conclusions and practical recommendations for the assessment of natural resources from an economic point of view are given.

Keywords: The market of foods, earth surface consistence, earthe-water resources, agro-climatic conditions, region, production.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

Табиий омилларни озиц-овцат бозори нуцтаи-назаридан бацоланганда, минтацанинг ицтисодий салоциятига таъсир этади-ган ер усти тузилиши, ицлим, тупроц ва сув ресурслари муцим урин тутади. Айницса, табиий омилларнинг тацлил марказида тупроц унумдорлиги ва шунга мос цишлоц хужалик тармоцларини жойлаштириш масалалари етакчилик цилиши керак. Бунда табиий ресурсларни узлаштириш имкониятлари ва уларни чеклаб цуядиган курсаткичларни цам аницлаш самарали цисобланади. Чунки, озиц-овцат мацсулотларининг таннархи, бацоси ва ишлаб чицариш хажми минтацанинг табиий ресурсларига боглиц цолда шаклла-нади.

Табиий ресурсларни узлаштириш даражасида ик,тисодий ривожланишнинг минтак,авий тафо-вутлари вужудга келади.

Табиий ресурсларни бахолашда ер усти тузилиши ва унинг кулайлик даражасини урганиш мухим хисобланади. Чунки, тупрок,нинг таркиби, киялик ёки текисликда жойлашганлиги, намликни тутиб туриши ва ирригацион эрозия даражаси к,ишлок, хужалиги махсулотлари хосилига таъсир курсатади. Сугориладиган экин майдонларнинг микдори хам ер усти тузилишига боFлик булиб, экин турини аниклашда ва хосилдорликни таъ-минлашда мухим ахамият касб этади. Ер усти тузилишига мос холда к,ишлок, хужалиги ривожла-нади ва бу уз навбатида, озик,-овк,ат саноатининг салохиятини сак,лаб к,олиш ва ишлаб чик,ариш куламини кенгайтириш имконини беради.

ФарFона водийсининг ер усти тузилиши атрофдаги тоFлардан марказга томон пастлаб боради ёки марказдан текислик-адир-тоF тизи-мида поFонасимон кутарилиб боради. Текислик к,исмини адирлар ярим ёйсимон тарзда ураб олган булиб, шимолий ва жанубий адирларга булиш мумкин. Ер усти тузилишининг шаркдан Fарбга томон пасайиши Сирдарё сув ок,ими тезлигини таъминлайди. Сирдарёнинг унг сох,илида текис-ликлар энсиз ва ер усти зинапоясимон кутарилиб боради. Текисликнинг асосий к,исми Сирдарёнинг чап сох,илида жойлашган.

Умумий х,олда ФарFона водийсининг ер усти тузилиши к,ишлок, хужалиги ва кайта ишлаш сано-атини жойлаштириш учун ижобий бах,оланади. Маъмурий минтакаларга булиб урганиш эса ишлаб чик,ариш х,ажми билан боFлик1 муаммо-ларини очиб беради. Жумладан, Андижон ва ФарFона вилоятларига нисбатан Наманган вилоя-тининг ер усти тузилиши нотекислиги билан ажра-либ туради.

Сирдарёнинг унг сох,или текисликлари энсиз ва ер усти зинапоясимон адир-тоF тизимида

кутарилиб боради ва ушбу худуд Наманган вилоя-тига карашли булиб, умумий ер майдонининг 81,2 фоизини ташкил этади. Асосий текисликлар Норин дарёси ва Сирдарёнинг чап сохилида жойлашган. Ушбу холат табиий ресурсларни узлаштириш имкониятларини чеклайди ва Наманган вилояти ижтимоий-ик,тисодий ривожланишида уз аксини топган ёки уртача иш хак,к,и буйича Узбекистонда, иктисодий ривожланиш буйича ФарFона водий-сида охирги уринда туради. Вилоятнинг бюджет харажатларида субвенциялар хануз сак,ланиб к,олмок,да. Бундай хулосани текислик, адир, ади-рорти, тоF олди ва тоF худудларига булинган тупрок, таркиби тахлилида хам асослаш мумкин.

ФарFона водийси тупрок,ларини узлаштириш окибатлари ва сифат курсаткичлари буйича куйидаги гурухларга булинади:

1-гурух. Текислик худудида куп асрлик инсон фаолияти сезилиб туради ва кучли суръатда узлаштирилган. Энг к,адимги суторма дехкончилик улкаси булиб, унинг маданий тупроFига айлан-ган. Бу тупрок,лар утлок,, утлоки-боткок, оч тусли буз хамда минераллашув даражасига кура кучли ва кучсиз шурланган булиб, ер ости сувларининг жойлашиши ва таркиби билан боFлик1. Табиий холдаги тупрок,ларни Коракалпок чулида учратиш мумкин. Текислик к,исмини 1950 йиллардан экс-тенсив усулларда узлаштириш натижасида асосий пахта етиштирувчи худудга айлантирилган, йирик маъмурий туманлар, ахоли кур^онлари ва саноат тугунлари, ижтимоий-ик,тисодий инфратузилмалар тизими вужудга келган. Бугунги кунда пахтачилик, бутдой, шоли, полиз-сабзавот, ботдорчилик, узум-чилик ва чорвачилик тармок,ларини ривожлан-ганлиги билан ажралиб туради. Кейинги йилларда кишлок, хужалиги махсулотларини к,айта ишловчи корхоналарнинг хомашё худудларига кучирилиши, к,ишлок, туманларида кичик саноат корхоналари-нинг ривожланиши билан янги хужалик киёфаси шаклланмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

2-гурух. ^ олди худуди ва адирорти текис-ликларида паст-баланд тепаликлар жойлашган. Бу худудда оч тусли к,^ир, шаFалли ва оч тусли буз тупроклар таркалган булиб, кадимдан йирик шахарлар ахолиси шаклланган, боFдорчилик, узумчилик ва чорвачилик ривожланган.

3-гурух. ТоF худуди 1200-1300 метрдан 2800 метргача булган баландликда жойлашган булиб, оч ва тук тусли кУнFир тупроклар хамда табиий холдаги тупроклар таркалган. Бу худудда табиий арчазорлар,ёнFокзорлар, олмазорлар, олчазор-лар ва пистазорлар таркалган булиб, иктисодий жихатдан мухим урин тутади. Денгиз сатхидан 2700-2800 метр баландлик оралиFида ёзги яйлов-лар худуди учрайди. Бугунги кунда интенсив хужалик тизимларига кенг тортилиши натижа-сида тоF урмончилиги (ёнFок, олма, асаларичи-лик) ривожланди.

4-гурух. Адирлар худудида баландлик минтакаси конунияти буйича денгиз сатхидан 400600 м.гача булган адирларда сур-кунFир ва оч тусли, 600-900 метргача булган адирларда типик буз ва 900-1600 метргача тук тусли буз тупроклар таркалган1 булиб, асосан кумлок ва тош-шаFал ёткизикларидан иборат. Бу тупроклар чиринди микдорининг озлиги, сув утказувчанлиги, ирри-гацион эрозияга тортилиш даражаси юкорилиги ва умумий геоэкологик холати зарарланган-лиги билан ажралиб туради. Бундан ташкари, тупроксиз жойлар, яъни сурилмалар, шаFаллар, жарлик каби хужалик фаолияти учун яроксиз ерлар хам учрайди. Кия ён баFирларининг баъзи жойларида умуман тупрок катлами йук. Бунинг сабаби адирлардан узок вакт табиий яйлов ва утлок сифатида фойдаланилган хамда лалми бурдой етиштирилган. 1970 йиллардан бошлаб кишлок хужалик максадларида йирик канал-лар, 4-боскичли кутарма насос станциялари, сув омборлари барпо этилди. Илмий меъёрларга риоя этмай узлаштирилиши окибатида унумдор тупрок катлами сув эрозиясига учради, упирмаларни юзага келиши ва шурланиш даражасини ортишига олиб келди. Айникса, адирларни суFориш текис-ликларда сизот сувларини кутарилишига таъсир этади. Кишлок хужалигида пахтачилик, дончилик, боFдорчилик, сабзавотчилик, узумчилик ва чорвачилик тармокларини ривожланиши антропо-ген рельефни шакллантирган. Бу иктисодий сама-

1О.Т.Мирзамахмудов, К.М.Боймирзаев. Наманган вилояти адирларининг ландшафт-экологик шароитини бахолаш (Монография). - Т.: Мухаррир, 2011. - Б. 28.

радорликдан кура, умумий геоиктисодий зарар куламини оширмокда.

Тахлиллар шуни курсатмокдаки, минтакаларда адирлар улушининг юкорилиги кишлок хужалиги махсулотларининг ишлаб чикариш хажмини камайишига олиб келган. ФарFона водийсида Наманган вилоятининг худуди катталиги билан ажралиб туради. Адирлар худудига боFлик холда нафакат ялпи кишлок хужалик махсулотларида, дехкончилик махсулотлари кийматида хам домий паст курсаткич сакланади. Масалан, 2017 йилда дехкончилик махсулотлари киймати Андижонда 5919,8 млрд. сум, ФарFонада 4432,2 млрд. сум ва Наманганда энг кичик киймат 3510,2 млрд. сумдан иборат. Бундан ташкари, кейинги йилларда Наманган вилояти дехкончилик махсулотлари кийматининг уртачадан оFиш индекси хам 0,8 дан пасайиб бормокда. Ушбу жараён адирлар-нинг геоиктисодий зарарланганлик холатига боFлик булиб, табиий ресурсларни узлаштириш имкониятларини чеклайди (2-жадвал).

ФарFона водийсининг сув ресурслари тупрок унумдорлигига бевосита таъсир этиб, кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикаришда асо-сий омил хисобланади. Минтакаларда сув ресурслари микдор жихатидан фаркланади, такрор ишлаб чикариш имкониятлари ва бирламчи кийматга эга эмаслиги билан ажралиб туради. Сув ресурсларининг микдори минтаканинг хужалик ихтисослашувини белгилаб беради. Айникса, кишлок хужалиги ва саноат тармокларини жой-лаштиришга хамда ер ресурсларидан самарали фойдаланишга шароит яратади.

Асосий сув манбаалари Норин, Корадарё ва Сирдарё хисобланади. Норин дарёси Наманганда ва Корадарё Андижонда жойлашган булиб, уларнинг кушилишидан Сирдарё вужудга келади хамда асосий кисми Наманган ва ФарFона вило-ятлари худудидан окиб утади. ^лардан окиб тушадиган жуда куп сой ва кичик дарёлар суви суFоришга сарфланиши туфайли аксарияти Сир-дарёга етиб келмайди. Ушбу дарёлардан сув олувчи каналлар ФарFона водийсини ургимчак тури каби ураб олган. Бугунги кундаги мавжуд ер ресурсларининг микдори магистрал каналлар курилиши билан боFликдир. Шунингдек, темир-бетон ва лоток каналлари, ариклар ва уларнинг сув таксимлаш тугунлари, ёпик сув кувурлари, сизот сувларининг очик ва ёпик дренаж коллек-торлари ва сув чикариш кудуклари шаклланган. Насос станциялари автоматлаштирилган сурориш тизимига эга.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

2-жадвал. ФарFона водийси минтакаларининг кишлок хужалигида дехкончилик махсулотларини

ишлаб чикариш динамикаси1

Йиллар Ялпи махсулот, млрд. сум Уртачадан ориш индекси

Андижон Наманган Фаррона Андижон Наманган Фаррона

2007 595,7 374,4 484,0 1,229 0,772 0,999

2008 745,0 507,8 609,7 1,200 0,818 0,982

2009 988,7 614,5 754,1 1,258 0,782 0,960

2010 1183,3 737,6 855,3 1,279 0,797 0,924

2011 1547,3 964,9 1157,5 1,265 0,789 0,946

2012 1911,3 1273,2 1490,3 1,227 0,817 0,956

2013 2293,9 1690,4 2021,9 1,146 0,844 1,010

2014 2887,2 2007,6 2412,7 1,185 0,824 0,991

2015 3579,1 2101,0 2754,7 1,273 0,747 0,980

2016 3961,5 2335,5 2577,6 1,339 0,790 0,871

2017 5919,8 3510,2 4432,2 1,281 0,760 0,959

ФарFона водийси ер ости сувларига бойлиги билан ажралиб туради. Дарё ва сойларнинг фильтрация булиши натижасида хосил булади. Ер ости сувларининг босим кучи 1,3 м.3/с.дан 10-15 м3/с.гача етади ва асосий кисми сифат жихатдан ичиш учун ярокли. Шунинг учун хам кейинги йилларда йирик саноат тугунлари, катта ахоли курFонларидан тортиб, кичик кишлокларга Кадар асосий ичимлик суви сифатида, шунинг-дек, ерларни суторишда хам кенг кулланилмокда. ФарFона водийси вилоятларида шу максадлар учун 2000 га якин артезиан кудуклари ковлан-ган ва фойдаланилмокда.2

ФарFона водийси сув омборлари чул ва адир-ларни узлаштиришга хамда кишлок хужалик махсулотлари хажмини сезиларли даражада оширишга имкон беради. Бу сув омборлари ортикча сув ресурсларини туплайди ва сув танкислиги вактида бир меъёрда таксимлаши билан ахамиятлидир.

Лекин, ФарFона водийси минтакаларида сув такчиллиги билан боFлик муаммолар сезиларли равишда кучайди. Сув ресурсларини таксимлаш ва фойдаланиш давлатлараро ахамиятга эга. Чунки, сув ресурсларининг даврий тупланиши КирFизистонда жойлашган дарё ва сойларнинг сув режимига боFлик булиб, асосан гидроэнергетика максадларида фойдаланилади. Бу эса Анди-жон, Наманган, ФарFона вилоятлари сув омбор-ларида захиралар йиFиш ва доимий мелиоратив

1Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида тузилган.

2Абдуллаев О. ФарFона водийси: ижтимоий-иктисодий ривожланиш жараёнлари. Монография.- Наманган: НамДУ, 2000. - Б. 27.

тадбирлар мажмуасини амалга оширишни такозо этади.

Кейинги йилларда КирFизистон сув омбор-ларидан фойдаланиш билан боFлик иктисодий-экологик муаммолар хам юзага келди ва Норин дарёси сув режимини кескин равишда узгартирди. Айникса, сув ресурсларининг узгарувчан микдори ерларни суFориш имкониятларини чеклайди. ТухтаFул сув омбори бахор ва ёз ойларида сув ресурсларини туплаш учун беркитилади. Факат сув омборининг тагидан сизиб чикадиган сув-лар Норин дарёсига куйилади. Бу ходиса кишлок хужалиги экинлари учун зарур булган вегетация даврида содир булади ва жиддий сув танкислиги вужудга келади. Киш ойларида эса электр энер-гияси олиш максадида сув куйиб юборилади. Натижада Норин-Сирдарё тулиб окади ва кирFок буйида жойлашган экин майдонларини сув ювиб кетади. Шунинг учун сув омборларини киш ойларида сув билан тулдириш ишлари амалга ошири-лади ва давлат бюджетидан ортикча харажатлар талаб этади.

Бундай шариотда дехкончилик махсулот-ларининг 95,0 фоизи сугориладиган ерларни сув таъминотига боFлик булиб, ФарFона водий-сининг кишлок хужалик ерлари 966,4 минг гек-тарни ташкил этади ва 80 фоизи суFорилади. Бун-дан ташкари, томорка ерларининг 75,9 фоизи ва урмонзорларнинг 53,0 фоизи суFориш майдонларини ташкил этади. Ушбу курсаткичларни умумий холда ижобий бахолаш мумкин.

Минтакалар кесимида тахлил этганда тафо-вутлар кузатилади. Умумий ер майдони буйича сурориладиган ерлар улуши Андижонда 63,6, ФарFонада 52,6 ва Наманганда 39,4 фоиздан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

3-жадвал. Фаргона водийси минтак,аларининг ер фонди таркиби (2017 йил)12

№ Ер фонди таркиби ФарFона водийси Андижон вилояти Наманган вилояти ФарFона вилояти

1. Умумий ер майдони 1848,9 50,1 430,4 63,6 718,1 39,4 700,5 52,6

2. Жами кишлок хужалик ерлари: 966,4 80,0 256,6 91,3 389,2 61,2 320,6 93,9

2.1. экин ерлар; 641,6 100 202,4 100 191,5 100 247,7 100

2.2. куп йиллик дарахтзорлар; 123,6 100 30,2 100 44,0 100 49,4 100

2.3. буз ерлар; 5,3 60,4 2,8 25,0 2,5 100

2.4. пичанзор ва яйловлар; 195,9 4,8 21,2 0,9 151,2 0 23,5 3,9

3. Томорка ерлари 169,5 75,9 47,8 73,4 49,9 81,6 71,8 73,7

4. Урмонзорлар 41,9 53,0 3,9 100 23,4 18,8 14,6 95,2

5. БоFдорчилик, узумчилик ва сабзавот уюшмаси ерлари 1,3 100 0,3 10,0 0,1 100 0,9 100

6. Бошка ерлар 669,8 0 121,7 0 255,5 0 292,6 0

иборат. Кишлок хужалик ерлари Андижонда 256,6 минг гектар, ФарFонада 320,6 минг гектар булиб, Наманганда юкори курсаткич - 389,2 минг гектарни ташкил этади. Лекин, экин ерлари буйича Андижон (202,4 минг гектар) ва ФарFона (247,7 минг гектар) вилоятлари Наманган (191,5 минг гектар) вилоятидан устун туради. Бунинг сабаби, Наманганда адир ва тоF худудида жой-лашган пичанзор ва яйловлар 151,2 минг гектарни (кишлок хужалик ерлари таркибида 38,8 фоиз) ташкил этади ва умуман сугорилмайди (3-жадвал).

1Узбекистон Республикаси ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри буйича Давлат кумитаси маълумотлари асосида тузилган.

2Суратда жами ер майдони, минг гектар.Махражда суFориладиган ер майдони, фоиз

ФарFона водийси иклим шароити озик-овкат бозори шаклланиши ва ривожланишининг барча фазаларига кучли таъсир курсатади. Биринчидан, ФарFона водийси кишлок хужалигининг узига хос тармоклари ва минтакаларнинг ишлаб чикариш ихтисослашуви агроиклимий шароит таъсирида вужудга келди. Иккинчидан, иссик худудларда кишлок хужалиги махсулотларини тез бузилиши ва саклаш билан боFлик харажатлар талаб эти-лади. Учинчидан, хаво харорати паст худудларда ахолининг юкори калорияли озик-овкатга доимий эхтиёжи булади, бу эса истеъмол харажатларида озик-овкат улушини ортиб боришига олиб келади. Айникса, кишлок хужалигида бир хил турдаги махсулот ишлаб чикариш, моддий-техник базани доимий янгилаб туриш, кайта ишлаш саноатининг амортизация ва иситиш билан боFлик ортикча харажатлари вужудга келади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

Фаррона водийси иклимининг асосий ресурс-лари харорат хисобланади хамда кишлок хужалик экинларининг ривожланиши ва хосилдорлигига катта таъсир этади. Кишлок хужалиги учун салбий таъсир килиш мумкин булган иклим ходисаларини, айникса, вегетация даврида кечки совук, кучли шамоллар, ёмFир, жала ва дул ёFишини хисобга олиш такозо этилади. Умуман, ер усти тузилиши ва иклим шароити бир-бирига кучли боFланган.

ФарFона водийси баланд тоF тизимлари ора-сида курFокчил худудга жойлашганлиги, денгиздан узокдалиги, йирик чулларга (Коракум ва Кизилкум) якинлиги, иссик ва куёшли кунлар микдорининг куплиги билан узига хос иклим шароитига эса. Хавонинг илиши февралдан июлгача давом этади ва августдан январгача хаво харорати пасайиб боради. Хаво харорати марказдан tof томон ва Fарбдан шаркка томон пасайиб борса, ёFин микдори ортиб боради. ФарFона водийсининг иклими географик жойлашуви, куёшли кунлар, атмосфера циркуляциясига боFлик холда шаклла-нади хамда ер усти тузилишига караб бир нечта агроиклимий шароитларга булиш мумкин.

Юкоридаги тахлиллар ФарFона водийси вило-ятлари иктисодий салохиятига таъсир этувчи табиий омиллар ва уни узлаштириш имкониятла-рида сак,ланиб колаётган минтакавий фаркларни илмий асослашга имкон беради. Шундан шароитда кишлок хужалиги корхоналари махсулот ишлаб чикариш турини белгилаши утган йилги юкори нархларга асосланади. Натижада, бир турдаги махсулот куп етиштирилиб унинг нархи тушиб кетади ва келгуси йилда уша махсулот кам етиштирилмокда. Бу эса кайта ишлаш саноати-нинг жойлашувига ва хом ашё базасига салбий таъсир этиб, озик-овкат махсулотлари хажми ва

кийматида намоён булмокда. Кишлок хужалиги ва кайта ишлаш саноатининг жойлашуви билан боFликl муаммолар мажмуаси вужудга келмокда. Куриниб турибдики, озик-овкат махсулотлари ишлаб чикариш хажми табиий омиллар билан биргаликда тармоклараро алокаларнинг узаро уЙFунлиги ва уларнинг натижаларига асослан-ган.

Шунинг учун озик-овкат махсулотлари ишлаб чик,ариш хажмини оширишга каратилган худудий ихтисослашув йуналишларини белгилашда куйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш максадга мувофик:

• табиий ресурсларнинг мавжуд захираларини аник бахолаш;

• кишлок хужалиги ва саноатнинг коопера-цион алокаларининг бирлигини таъминлаш;

• худудий концентрация ва умумий ихтисос-лашувининг кулайлик даражасини бахолаш.

Хулоса к,илиб айтганда, ФарFона водийси вило-ятлари ик,тисодий баркарорлигига таъсир этувчи табиий омилларнинг салмоFи турлича куринишга эга. Минтакалар кесимида табиий омилларнинг ижобий томонлари билан биргаликда катор салбий томонлари хам сакланиб колмокда. Бу эса ер ва сув ресурсларидан фойдаланиш имкони-ятларининг чекланиши, озик-овкат махсулотлари ишлаб чикариш хажми ва иктисодий ривожла-ниш курсаткичларида кескин фаркларни вужудга келтирмокда. Демак, озик-овкат бозори шаклла-ниши ва ривожланишида вилоятларнинг ер усти тузилиши, иклими, тупрок ва сувларини иктисодий шарт-шароит нуктаи-назаридан бахолаш зарур.

Адабиётлар руйхати:

1. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта усту-вор йуналиши буйича харакатлар стратегияси. // http://strategy.regulation.gov.uz/uz/ document/2

2. Абдуллаев О. ФарFона водийси: ижтимоий-иктисодий ривожланиш жараёнлари. Монография.- Наманган: НамДУ, 2000. -27-б.

3. Абдуллаев О. Минтакалар ва мамлакатлар иктисодиёти. - Т.: Янги аср авлоди, 2009. -282-б.

4. Солиев А. Узбекистан иктисодий ва ижтимой географияси. - Т.: Университет, 2014. -404-б.

5. Шнипер Р.И., Новоселов А.С. Региональные проблемы рынковедения: Экономический аспект. - Новосибирск: ВО Наука, 1993. -С. 443.

6. Мирзамахмудов О.Т., Боймирзаев К.М. Наманган вилояти адирларининг ландшафт-экологик шароитини бахолаш (Монография). - Т.: «Мухаррир», 2011. -28-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.