Научная статья на тему 'Ер унумдорлигини оширишни рағбатлантириш бўйича жаҳон тажрибаси ва ундан ўзбекистонда фойдаланиш имкониятлари'

Ер унумдорлигини оширишни рағбатлантириш бўйича жаҳон тажрибаси ва ундан ўзбекистонда фойдаланиш имкониятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
659
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хўжагелдиев Ч., Хайитмуродов А.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган аграр ислоҳотларнинг муваффақияти кўп жиҳатдан жаҳон тажрибасида қўлга киритилган ютуқларни ўрганиш ва умумлаштириш асосида уларни Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини ҳисобга олган ҳолда амалиётга тадбиқ этишга боғлиқ. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар, айниқса, суғориладиган ерларнинг унумдорлигини оширишни рағбатлантириш бўйича жаҳон амалиётида бой тажриба тўпланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ер унумдорлигини оширишни рағбатлантириш бўйича жаҳон тажрибаси ва ундан ўзбекистонда фойдаланиш имкониятлари»

V_/

Хужагелдиев Ч.

Термиз Давлат университети катта укитувчиси Хайитмуродов А.

Термиз Давлат университети катта укитувчиси

ЕР УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИ РАГБАТЛАНТИРИШ БУЙИЧА ЖАХ,ОН ТАЖРИБАСИ ВА УНДАН УЗБЕКИСТОНДА ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Мамлакатимизда амалга оширилаётган аграр ислоцотларнинг муваффацияти куп жицатдан жацон тажрибасида цулга киритилган ютуцларни урганиш ва умумлаштириш асосида уларни Узбекистон Ре-спубликасининг ижтимоий-ицтисодий ривожланиши-ни цисобга олган цолда амалиётга тадбиц этишга ботиц. Шуни алоцида таъкидлаш лозимки, цишлоц хужалигида фойдаланиладиган ерлар, айницса, суториладиган ерларнинг унумдорлигини ошириш -ни ратбатлантириш буйича жацон амалиётида бой тажриба тупланган.

Бу сох,ада ривожланган мамлакатлар тажрибаси алох,ида ах,амиятга эга. Шу би-лан бирга ривожланган мамлакатлар-нинг аксариятида ер хусусий мулк экан-лиги ва шу жих,атдан республикамиздан фарк килишини х,ам эътибордан четда колдирмаслик лозим.

АКШ. АКШда кишлок хужалиги иш-лаб чикаришининг асосий шакли ферма-лар х,исобланади. Барча фермалар икки гурух,га ажратилган: кичик ва йирик. Ки-чик фермаларга йиллик даромади 250 минг долларгача булган фермалар кири-тилади. Йирик фермаларнинг йиллик да-ромадлари 250 минг доллар ва ундан куп микдорни ташкил килади1. АКШ кишлок хужалигини давлат томонидан куллаб-кувватлаш тизимида кишлок хужалиги товар дастурлари алох,ида урин тутиб, унда ерларнинг унумдорлигини саклаш ва оши-

риб боришга алох,ида эътибор каратилади. Ерларнинг унумдорлигини ошириш, ме-лиоратив х,олатини яхшилаш тадбирлари асосан давлат томонидан молиялаштири-лади. Давлат кишлок хужалиги товар дастурлари доирасида бажариладиган иш-ларнинг 26 фоизи кичик фермалар, колган кисми йирик фермалар томонидан амалга оширилади. Шуниси диккатга сазоворки, йирик фермалар ирригация ва мелиорация тадбирларини асосан уз маблаFлари х,исобига молиялаштирсалар, кичик фер-маларда бу тадбирларнинг 95 фоизи давлат томонидан молиялаштирилади2.

АКШда кишлок хужалигини давлат томонидан тартибга солишнинг асосий йуналишлари харид-гаров операцияла-ри, кафолатланган нархлар ва экин май-донини кискартиргани учун бевоси-та туловлардан иборат. Давлат томони-

1 Экономика США /Под ред. В.Б. Супяна. - СПб.: Питер, 2003. - С.321

2 Экономика США /Под ред. В.Б. Супяна. - СПб.: Питер, 2003. - С.321

дан тартибга солишда айникса, кафолат-ланган нархлар мух,им урин тутиб, бугун-ги кунда факат муайян шартларга амал килаётган, хусусан, ер ва сув ресурсла-рини мух,офаза килиш, ерларнинг унум-дорлигини ошириш тадбирларини амал-га ошираётган фермаларга кафолатланган нархлар такдим этилади1.

АКШ Кишлок хужалиги вазирлигида Давлат тупрок хизмати фаолият юритади. Унинг асосий вазифаси тупрок унумдор-лиги мониторингини юритишдан иборат. Бу ташкилот томонидан аник ер участка-лари учун муайян технологиялар ишлаб чикилган булиб, бу технологиялар тупрок унумдорлигининг пасайиб кетишига йул куймайди, шу сабабли фермер тупрок унумдорлиги туFрисида каЙFурмайди. Такдим этилган аник технологиялар ва тав-сиялар асосида у кредит олади ва сугурта килинади. Агар Давлат тупрок хизмати томонидан тавсиялар берилган булса, кузда тутилмаган (форс-мажор х,олати) зарар суFурта компанияси томонидан туланади2. Юкоридагилардан куриниб турибдики, АКШда ер унумдорлигини ошириб бориш-нинг аник механизми ишлаб чикилган.

Япония. Японияда 1928 йилда давлат томонидан ерга булган муносабат-ни юкори поFонага кутариш буйича кат-та ишлар бошланган, 1949 йилда «Ерларни яхшилаш туFрисида» (ТотиКайрехо), 1952 йилда эса, «Хайдаладиган ерларни яхшилаш туFрисида»ги(КодоБайеехо) конунлар кабул килинган.

Иккала конун х,ам давлат томонидан ишлаб чикилган пухта дастурга асослан-ган булиб, асосан ерларнинг мелиоратив х,олатини яхшилаш, кичик-кичик ер май-донларини бирлаштириш, ерлар унумдорлигини яхшилаш билан боFлик масалалар-ни уз ичига олган. 1965 йилдан бошлаб, ерларни яхшилаш 10 йиллик давлат да-стурлари доирасида ерларнинг мелиоратив х,олатини яхшилаш ишлари олиб бо-рилди. Давлат томонидан белгиланган би-ринчи дастур буйича (1965-1974) 2,6 трил-

1 Андреева Н. Сельское хозяйство США: факторы, определяющие высокую эффективность отрасли /Человек и труд. 2008. - №8. - С.35

2 Папцов А. Система налогообложения в сельском хозяйстве зарубежных стран. // АПК: экономика, управление. 2008. №3 С 46-51.

лион иен, иккинчи дастур буйича эса 32,4 триллион иен (1983-1993) маблаF ажра-тилди ва мелиоратив тадбирлар амалга оширилди. Агарда биринчи дастур оркали йилига уртача 0,26 триллион иен сарфлан-ган булса, иккинчи дастурда йилига уртача 3,24 триллион иен ишлатилди. Бу биринчи дастур буйича сарфланган маблаFга нис-батан 13 маротаба куп булиб, унинг деяр-ли 90 фоизи давлат томонидан ажратил-ган3.

Хитой. Хитойнинг ахолиси салкам 1,3 миллиард кишини ташкил килади. Уму-мий фойдаланадиган ерлари 138 миллион гектар булиб, жон бошига 0,11 гектар-дан туFри келади. Хайдаладиган ер майдо-ни - 100 миллион гектар булиб, шундан 50 миллион гектари сугориладиган ерлар4.

Хитойдаги ерларнинг сифати туFрисида суз юритганда шуни таъкидлаш лозимки, жами хайдаладиган ерларнинг 41 фоизи-ни 1-тоифали ерлар ташкил этади. Бу ерлар узининг юкори унумдорлиги билан ажралиб туради. 2-тоифали ерлар уртача сифатга эга булган ерлар булиб, жами хайдаладиган ерларнинг 35 фоизи мазкур ер тоифасига туFри келади. 3-тоифали ерлар сифати ёмон ерлар хисобланади ва жами хайдаладиган ерларнинг 20 фоизи-ни эгаллайди. Жами хайдаладиган ерларнинг 4 фоизи кишлок хужалигига яроксиз ерлар хисобланади.

Умуман олганда Хитойда ернинг си-фатини уртача бахолаш мумкин. Жами хайдаладиган ерларнинг 60 фоизга якинини турли омиллар таъсири натижа-сида унумдорлиги паст булган ерлар ташкил этади. Хусусан, жами хайдаладиган ерларнинг 8,5 фоизи эрозияга учраган, 11,4 фоизи эрозия хавфини ошишига олиб ке-ладиган текис булмаган майдонда жой-лашган, 9,2 фоизи сув босган майдон-лар, 6,6 фоизи кучли шурланган, 10 фоиз-дан купроFида кум таркиби хаддан зиёд юкори, 3,5 фоизи етарли даражада чукур булмаган унумдор катламга эга, 0,4 фоизи тошлок ерлар, 9,3 фоизи сув билан етар-

3 www. етЬ|арап.ш

4 Куст Г. Земля, погубленная за наш счет / http://www.forbes.ru

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 7, 2012

V_/

ли даражада таъминланмаган, 1,1 фоизи етарли хароратга эга эмас1.

Кишлок хужалигига мулжалланган ер-ларнинг чекланганлиги, ахоли сони-нинг куплиги ва зичлик даражасининг юкорилиги, урбанизация даражасининг ошиши, мамлакат иктисодиётининг юкори суръатларда ривожланиши ва бунинг на-тижасида кишлок хужалиги оборотидан ер майдонларининг чикиб кетиши хамда эко-логик муаммоларнинг кескинлашуви ер унумдорлиги ва ердан фойдаланиш сама-радорлигини оширишни энг долзарб му-аммолардан бирига айлантирди. Шу муно-сабат билан ер унумдорлигини ошириш, ер майдонлари, айникса, хайдаладиган ерлар майдонининг кискаришини олдини олиш буйича кескин чора-тадбирлар ти-зимини ишлаб чикишни такозо этмокда.

Бугунги кунда Хитойда ер унумдорлигини ошириш сохасида амалга оширила-ётган чора-тадбирлар туFрисида суз юрит-ганда, шуни алохида кайд этиш лозим-ки, ерларнинг сифати давлат томонидан катъий назоратга олинган. Уни назорат килиш, мониторингини юритиш 1986 йил-да кабул килинган "Ерларни бошкариш туFрисида"ги Конун билан тартибга со-линади. Бевосита ХХР Давлат Кенгаши-га буйсунувчи Ерларни бошкариш Давлат бюроси кишлок хужалигида фойдала-ниладиган ерлар, айникса, хайдаладиган ерларнинг муомаладан чикиб кетмас-лиги, ер унумдорлигини оширишни раFбатлантириш ва ер сифатини ёмонлаш-гани учун х,укукий жавобгарлик масалала-ри билан шуFулланади.

1994 йилда кабул килинган "Асосий хайдаладиган ерларни мухофаза килиш туFрисида"ги Низом хайдаладиган ерларни мухофаза килиш ва уларнинг унумдорлигини оширишни раFбатлантиради. Юкоридаги конун хужжатлари асоси-да кишлок хужалигида фойдаланилади-ган ерларнинг унумдорлигини ошириш буйича куйидаги чора-тадбирлар амалга оширилди:

1. Хайдаладиган ерлар сифатига шах-сан рахбарлар масъул этиб тайинланди-

1 Линь Фэй Х. Рынок земли Китая в новых экономических условиях //

Проблемы теории и практики упр. - 2009. - N 6. - С.67.

лар. Рахбарлар фаолиятига бах,о беришда хайдаладиган ерлар унумдорлигини ошириш буйича амалга оширилган ишлар асосий омиллардан бири хисоблана бошлади.

2. Барча маъмурий бирликлар дара-жасида ерлардан фойдаланиш буйича Бош режалар тузилди. Мазкур режалар-да хайдаладиган ерлар майдонларининг кискариши ва унумдорлигининг пасай-ишига йул куймаслик буйича катъий ме-ъёрлар белгилаб берилди.

3. Курик ва ташландик ерларни хайдаш буйича ишлар фаоллаштирилди.

4. Ер ресурслари инвентаризациядан утказилди. Давлат ер бошкармаси бир неча йил давомида катта маблаFлар эва-зига ер ресурсларини инвентаризация-дан утказишга эришди. Бу жараёнда ерлар сифат ва микдор жихатдан бахоланди. Тупланган маълумотлар ер ресурслари-дан фойдаланиш Бош режаларини тузиш-да мухим манба булиб хизмат килди.

Кейинчалик кишлок хужалигида фой-даланиладиган ерларнинг унумдорлигини ошириш буйича конунчилик хужжатлари янада такомиллаштирилди. Хусусан, 1998 йилда "Ерларни бошкариш туFрисида"ги Конуннинг янги тахрири кабул килинди, 2004 йилда унга кушимчалар ва узгартиришлар киритилди. Бу конунда ер унумдорлигининг пасайиши учун жавобгарлик даражаси оширилди.

Кишлок хужалигида фойдаланила-диган ерларнинг унумдорлигини ошириш буйича амалга оширилаётган чора-тадбирларни умумлаштириш натижала-ри шуни курсатадики, Хитойда ерларнинг унумдорлигини оширишда бозор меха-низмлари ва маъмурий усуллардан бир-галикда фойдаланиш устувор уринга эга. Бу эса уз самарасини намоён килмокда ва сунгги йилларда Хитой аграр махсулотлар ишлаб чикаришда сезиларли ютукларга эришди.

Туркия. Туркия худудининг хажми буйича дунёдаги йирик мамлакатлар-дан бири саналади. Мамлакат худудининг 44,3 фоизини урмонлар ва 55,7 фоизини кишлок хужалик ерлари ташкил килади. Унумдор ерларнинг 81,6 фоизи лал-ми ерлар, 18,4 фоизи ирригация усулида суFорилади. СуFориладаган ерлар хажми буйича мамлакат Европада 3-уринни эгал-

лайди. Туркия Европа Иттифокига аъзо булиши билан унумдор ерлар х,ажмини 41 миллион гектарга етказишни режалаштир-ган ва бу майдон Европа Иттифоки ерлар-нинг 22 фоизига тенг булади1.

Шуни алох,ида таъкидлаш лозимки, Тур-кия сунгги йилларда кишлок хужалиги мах,сулолари ишлаб чикариш буйича се-зиларли муваффакиятларга эришди. Ху-сусан, турли йиллардаги тафовутларга карамасдан, Туркия анжир, урик ва майиз ишлаб чикариш буйича жах,онда 1-уринда, сабзавот ва узум ишлаб чикариш буйича 4-уринда, тамаки ишлаб чикариш буйича

6-уринда, пахта ишлаб чикариш буйича

7-уринда ва бурдой ишлаб чикариш буйича

8-уринда туради2. Бу муваффакиятлар куп жих,атдан кишлок хужалигида фойдала-ниладиган ерлар унумдорлигини оши-риш борасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар билан боFлик.

Туркияда кишлок хужалигида фойдала-ниладиган ерлар унумдорлигини ошириш-да давлат томонидан йирик ирригация ти-зимини ташкил этиш буйича амалга оширилаётган чора-тадбирлар алох,ида урин тутади. Бу сох,ада Жануби-Шаркий Анатолия лойих,асининг урни бекиёс булди. Ушбу ирригация тизимининг ишга туши-рилиши натижасида кишлок хужалиги мах,сулотлари ишлаб чикариш х,ажмини сезиларли даражада оширишга эришилди.

Шунингдек, сугориладиган ерлар унумдорлигини оширишга сарфланадиган ха-ражатлар учун арзон кредитлар жо-рий этиш ва ердан фойдаланувчилар-ни бевосита куллаб-кувватлаш амалиё-ти х,ам ерлар унумдорлигини оширишни раFбатлантиришнинг мух,им омилларидан х,исобланади. Хусусан, 2007 йилда ердан фойдаланувчиларга туFридан-туFри мод-дий куллаб-кувватлаш учун 2,65 миллиард турк лираси ажратилди.

Кишлок хужалигида фойдаланилади-ган ерлар унумдорлигини ошириш буйича юкорида куриб чикилган мамлакатлар тажрибаси шундан далолат берадики, ерлар унумдорлигини ошириш буйича иш-ларни молиялаштириш энг аввало, дав-

1 www.turkey.com

2 iSTATiSTiK GÖSTERGELER Statistical Indicators 1990-2008 / TÜRKiYE iSTATiSTiK KURUMU Turkish Statistical Institute. Istanbul. 2010. - P.195

лат томонидан амалга оширилади. Шу билан бирга ердан фойдаланувчиларнинг ер унумдорлигини оширишдан манфаат-дорлигини таъминлаш мехнизмини ишлаб чикиш ер унумдорлигини саклаб колиш ва оширишда алох,ида ах,амиятга эга.

Бизнинг фикримизча, кишлок хужалиги ерлари унумдорлигини оширишни раFбатлантириш буйича жах,он тажриба-сини умумлаштириш ундан Узбекистонда куйидаги йуналишларда фойдаланиш мумкинлигини курсатмокда:

• кишлок хужалиги ерлари унумдорлигини оширишни раFбатлантириш учун муайян шартларга амал килаётган, хусусан, ер ва сув ресурсларини мух,офаза килиш, ерларнинг унумдорлигини ошириш тад-бирларини амалга ошираётган фермерлар ишлаб чикарган мах,сулотларга давлат томонидан кафолатланган нархлар такдим этишда;

• аник ер участкалари учун зарур булган технологиялар ва тавсиялар ишлаб чикиш асосида фермер хужаликларига маслах,ат хизматларини курсатиш, ушбу технологиялар ва тавсиялар асосида фермер хужаликларига кредитлар такдим этиш ва сугурта хизматини курсатишда;

• кишлок хужалиги ерлари унумдорлигини оширишни раFбатлантиришда окилона маъмурий бошкарув ва бозор ме-ханизмларидан самарали нисбатда фойда-ланишда;

• кишлок хужалигида фойдалани-ладиган ерлар унумдорлигини оширишга каратилган узок муддатли дастурлар ва уни амалга оширишнинг аник механизми-ни ишлаб чикишда;

• кишлок хужалигида фойдаланила-диган ерлар унумдорлигини оширишни раFбатлантиришда солик ва бошка моли-явий механизмларнинг раFбатлантириш ролини кучайтиришда.

Юкорида келтирилган тадбирларни самарали амалга ошириш натижаси кишлок хужалиги ерларидан фойдаланувчи фермер хужаликлари баркарор ривожлани-ши ва даромадлилик даражаси усишида, пировардида эса кишлок хужалиги ишлаб чикариш самарадорлигини ошишида на-моён булади.

V_/

Адабиётлар руйхати:

1. Экономика США /Под ред. В.Б. Супяна. - СПб.: Питер, 2003. - С.321

2. Комов Н.В. Управление земельными ресурсами России. М.: РУССЛИТ, 2003. - 168 с.

3. Кухтин П.В., Левов А.А., Лобанов В.В., Семкина О.С. Управление земельными ресурсами. - СПб.: Питер, 2005. - 384 с.

4. Папцов А. Система налогообложения в сельском хозяйстве зарубежных стран. // АПК: экономика, управление. 2008. №3 С 46-51.

5. Андреева Н. Сельское хозяйство США: факторы, определяющие высокую эффективность отрасли /Человек и труд. 2008. - №8. - С.35

6. Линь Фэй Х. Рынок земли Китая в новых экономических условиях //Проблемы теории и практики упр. - 2009. - N 6. - С.67.

7. Куст Г. Земля, погубленная за наш счет / http://www.forbes.ru

8. www. етЬ]арап.ш

9. www.turkey.com

10.Istatistik gostergeler statistical indicators 1990-2008 / turkiye istatistik kurumu turkish statistical institute. Istanbul. 2010. - p.195

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.